 | Book 12 Chapter 57
|
| 1 | bhīṣma uvāca
|
| 1 | nityodyuktena vai rājñā bhavitavyaṃ yudhiṣṭhira
praśāmyate ca rājā hi nārīvodyamavarjitaḥ
|
| 2 | bhagavān uśanā cāha ślokam atra viśāṃ pate
tam ihaikamanā rājan gadatas tvaṃ nibodha me
|
| 3 | dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva
rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam
|
| 4 | tad etan naraśārdūla hṛdi tvaṃ kartum arhasi
saṃdheyān api saṃdhatsva virodhyāṃś ca virodhaya
|
| 5 | saptāṅge yaś ca te rājye vaiparītyaṃ samācaret
gurur vā yadi vā mitraṃ pratihantavya eva saḥ
|
| 6 | maruttena hi rājñāyaṃ gītaḥ ślokaḥ purātanaḥ
rājyādhikāre rājendra bṛhaspatimataḥ purā
|
| 7 | guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ
utpathapratipannasya parityāgo vidhīyate
|
| 8 | bāhoḥ putreṇa rājñā ca sagareṇeha dhīmatā
asamañjāḥ suto jyeṣṭhas tyaktaḥ paurahitaiṣiṇā
|
| 9 | asamañjāḥ sarayvāṃ prāk paurāṇāṃ bālakān nṛpa
nyamajjayad ataḥ pitrā nirbhartsya sa vivāsitaḥ
|
| 10 | ṛṣiṇoddālakenāpi śvetaketur mahātapāḥ
mithyā viprān upacaran saṃtyakto dayitaḥ sutaḥ
|
| 11 | lokarañjanam evātra rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
satyasya rakṣaṇaṃ caiva vyavahārasya cārjavam
|
| 12 | na hiṃsyāt paravittāni deyaṃ kāle ca dāpayet
vikrāntaḥ satyavāk kṣānto nṛpo na calate pathaḥ
|
| 13 | guptamantro jitakrodho śāstrārthagataniścayaḥ
dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca satataṃ rataḥ
|
| 14 | trayyā saṃvṛtarandhraś ca rājā bhavitum arhati
vṛjinasya narendrāṇāṃ nānyat saṃvaraṇāt param
|
| 15 | cāturvarṇyasya dharmāś ca rakṣitavyā mahīkṣitā
dharmasaṃkararakṣā hi rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ
|
| 16 | na viśvasec ca nṛpatir na cātyarthaṃ na viśvaset
ṣāḍguṇyaguṇadoṣāṃś ca nityaṃ buddhyāvalokayet
|
| 17 | dviṭchidradarśī nṛpatir nityam eva praśasyate
trivargaviditārthaś ca yuktacāropadhiś ca yaḥ
|
| 18 | kośasyopārjanaratir yamavaiśravaṇopamaḥ
vettā ca daśavargasya sthānavṛddhikṣayātmanaḥ
|
| 19 | abhṛtānāṃ bhaved bhartā bhṛtānāṃ cānvavekṣakaḥ
nṛpatiḥ sumukhaś ca syāt smitapūrvābhibhāṣitā
|
| 20 | upāsitā ca vṛddhānāṃ jitatandrīr alolupaḥ
satāṃ vṛtte sthitamatiḥ santo hy ācāradarśinaḥ
|
| 21 | na cādadīta vittāni satāṃ hastāt kadā cana
asadbhyas tu samādadyāt sadbhyaḥ saṃpratipādayet
|
| 22 | svayaṃ prahartādātā ca vaśyātmā vaśyasādhanaḥ
kāle dātā ca bhoktā ca śuddhācāras tathaiva ca
|
| 23 | śūrān bhaktān asaṃhāryān kule jātān arogiṇaḥ
śiṣṭāñ śiṣṭābhisaṃbandhān mānino nāvamāninaḥ
|
| 24 | vidyāvido lokavidaḥ paralokānvavekṣakān
dharmeṣu niratān sādhūn acalān acalān iva
|
| 25 | sahāyān satataṃ kuryād rājā bhūtipuraskṛtaḥ
tais tulyaś ca bhaved bhogaiś chatramātrājñayādhikaḥ
|
| 26 | pratyakṣā ca parokṣā ca vṛttiś cāsya bhavet sadā
evaṃ kṛtvā narendro hi na khedam iha vindati
|
| 27 | sarvātiśaṅkī nṛpatir yaś ca sarvaharo bhavet
sa kṣipram anṛjur lubdhaḥ svajanenaiva bādhyate
|
| 28 | śucis tu pṛthivīpālo lokacittagrahe rataḥ
na pataty aribhir grastaḥ patitaś cāvatiṣṭhate
|
| 29 | akrodhano 'thāvyasanī mṛdudaṇḍo jitendriyaḥ
rājā bhavati bhūtānāṃ viśvāsyo himavān iva
|
| 30 | prājño nyāyaguṇopetaḥ pararandhreṣu tatparaḥ
sudarśaḥ sarvavarṇānāṃ nayāpanayavit tathā
|
| 31 | kṣiprakārī jitakrodhaḥ suprasādo mahāmanāḥ
arogaprakṛtir yuktaḥ kriyāvān avikatthanaḥ
|
| 32 | ārabdhāny eva kāryāṇi na paryavasitāni ca
yasya rājñaḥ pradṛśyante sa rājā rājasattamaḥ
|
| 33 | putrā iva pitur gehe viṣaye yasya mānavāḥ
nirbhayā vicariṣyanti sa rājā rājasattamaḥ
|
| 34 | agūḍhavibhavā yasya paurā rāṣṭranivāsinaḥ
nayāpanayavettāraḥ sa rājā rājasattamaḥ
|
| 35 | svakarmaniratā yasya janā viṣayavāsinaḥ
asaṃghātaratā dāntāḥ pālyamānā yathāvidhi
|
| 36 | vaśyā neyā vinītāś ca na ca saṃgharṣaśīlinaḥ
viṣaye dānarucayo narā yasya sa pārthivaḥ
|
| 37 | na yasya kūṭakapaṭaṃ na māyā na ca matsaraḥ
viṣaye bhūmipālasya tasya dharmaḥ sanātanaḥ
|
| 38 | yaḥ satkaroti jñānāni neyaḥ paurahite rataḥ
satāṃ dharmānugas tyāgī sa rājā rājyam arhati
|
| 39 | yasya cāraś ca mantraś ca nityaṃ caiva kṛtākṛte
na jñāyate hi ripubhiḥ sa rājā rājyam arhati
|
| 40 | ślokaś cāyaṃ purā gīto bhārgaveṇa mahātmanā
ākhyāte rāmacarite nṛpatiṃ prati bhārata
|
| 41 | rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam
rājany asati lokasya kuto bhāryā kuto dhanam
|
| 42 | tad rājan rājasiṃhānāṃ nānyo dharmaḥ sanātanaḥ
ṛte rakṣāṃ suvispaṣṭāṃ rakṣā lokasya dhāraṇam
|
| 43 | prācetasena manunā ślokau cemāv udāhṛtau
rājadharmeṣu rājendra tāv ihaikamanāḥ śṛṇu
|
| 44 | ṣaḍ etān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave
apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam
|
| 45 | arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm
grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam
|