Book 12 Chapter 56 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | praṇipatya hṛṣīkeśam abhivādya pitāmaham
anumānya gurūn sarvān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ |
2 | rājyaṃ vai paramo dharma iti dharmavido viduḥ
mahāntam etaṃ bhāraṃ ca manye tad brūhi pārthiva |
3 | rājadharmān viśeṣeṇa kathayasva pitāmaha
sarvasya jīvalokasya rājadharmāḥ parāyaṇam |
4 | trivargo 'tra samāsakto rājadharmeṣu kaurava
mokṣadharmaś ca vispaṣṭaḥ sakalo 'tra samāhitaḥ |
5 | yathā hi raśmayo 'śvasya dviradasyāṅkuśo yathā
narendradharmo lokasya tathā pragrahaṇaṃ smṛtam |
6 | atra vai saṃpramūḍhe tu dharme rājarṣisevite
lokasya saṃsthā na bhavet sarvaṃ ca vyākulaṃ bhavet |
7 | udayan hi yathā sūryo nāśayaty āsuraṃ tamaḥ
rājadharmās tathālokyām ākṣipanty aśubhāṃ gatim |
8 | tad agre rājadharmāṇām arthatattvaṃ pitāmaha
prabrūhi bharataśreṣṭha tvaṃ hi buddhimatāṃ varaḥ |
9 | āgamaś ca paras tvattaḥ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapa
bhavantaṃ hi paraṃ buddhau vāsudevo 'bhimanyate |
10 | bhīṣma uvāca |
10 | namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase
brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān |
11 | śṛṇu kārtsnyena mattas tvaṃ rājadharmān yudhiṣṭhira
nirucyamānān niyato yac cānyad abhivāñchasi |
12 | ādāv eva kuruśreṣṭha rājñā rañjanakāmyayā
devatānāṃ dvijānāṃ ca vartitavyaṃ yathāvidhi |
13 | daivatāny arcayitvā hi brāhmaṇāṃś ca kurūdvaha
ānṛṇyaṃ yāti dharmasya lokena ca sa mānyate |
14 | utthāne ca sadā putra prayatethā yudhiṣṭhira
na hy utthānam ṛte daivaṃ rājñām arthaprasiddhaye |
15 | sādhāraṇaṃ dvayaṃ hy etad daivam utthānam eva ca
pauruṣaṃ hi paraṃ manye daivaṃ niścityam ucyate |
16 | vipanne ca samārambhe saṃtāpaṃ mā sma vai kṛthāḥ
ghaṭate vinayas tāta rājñām eṣa nayaḥ paraḥ |
17 | na hi satyād ṛte kiṃ cid rājñāṃ vai siddhikāraṇam
satye hi rājā nirataḥ pretya ceha ca nandati |
18 | ṛṣīṇām api rājendra satyam eva paraṃ dhanam
tathā rājñaḥ paraṃ satyān nānyad viśvāsakāraṇam |
19 | guṇavāñ śīlavān dānto mṛdur dharmyo jitendriyaḥ
sudarśaḥ sthūlalakṣyaś ca na bhraśyeta sadā śriyaḥ |
20 | ārjavaṃ sarvakāryeṣu śrayethāḥ kurunandana
punar nayavicāreṇa trayīsaṃvaraṇena ca |
21 | mṛdur hi rājā satataṃ laṅghyo bhavati sarvaśaḥ
tīkṣṇāc codvijate lokas tasmād ubhayam ācara |
22 | adaṇḍyāś caiva te nityaṃ viprāḥ syur dadatāṃ vara
bhūtam etat paraṃ loke brāhmaṇā nāma bhārata |
23 | manunā cāpi rājendra gītau ślokau mahātmanā
dharmeṣu sveṣu kauravya hṛdi tau kartum arhasi |
24 | adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati |
25 | ayo hanti yadāśmānam agniś cāpo 'bhipadyate
brahma ca kṣatriyo dveṣṭi tadā sīdanti te trayaḥ |
26 | etaj jñātvā mahārāja namasyā eva te dvijāḥ
bhaumaṃ brahma dvijaśreṣṭhā dhārayanti śamānvitāḥ |
27 | evaṃ caiva naravyāghra lokatantravighātakāḥ
nigrāhyā eva satataṃ bāhubhyāṃ ye syur īdṛśāḥ |
28 | ślokau cośanasā gītau purā tāta maharṣiṇā
tau nibodha mahāprājña tvam ekāgramanā nṛpa |
29 | udyamya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe
nigṛhṇīyāt svadharmeṇa dharmāpekṣī nareśvaraḥ |
30 | vinaśyamānaṃ dharmaṃ hi yo rakṣati sa dharmavit
na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manum ṛcchati |
31 | evaṃ caiva naraśreṣṭha rakṣyā eva dvijātayaḥ
svaparāddhān api hi tān viṣayānte samutsṛjet |
32 | abhiśastam api hy eṣāṃ kṛpāyīta viśāṃ pate
brahmaghne gurutalpe ca bhrūṇahatye tathaiva ca |
33 | rājadviṣṭe ca viprasya viṣayānte visarjanam
vidhīyate na śārīraṃ bhayam eṣāṃ kadā cana |
34 | dayitāś ca narās te syur nityaṃ puruṣasattama
na kośaḥ paramo hy anyo rājñāṃ puruṣasaṃcayāt |
35 | durgeṣu ca mahārāja ṣaṭsu ye śāstraniścitāḥ
sarveṣu teṣu manyante naradurgaṃ sudustaram |
36 | tasmān nityaṃ dayā kāryā cāturvarṇye vipaścitā
dharmātmā satyavāk caiva rājā rañjayati prajāḥ |
37 | na ca kṣāntena te bhāvyaṃ nityaṃ puruṣasattama
adharmyo hi mṛdū rājā kṣamāvān iva kuñjaraḥ |
38 | bārhaspatye ca śāstre vai ślokā viniyatāḥ purā
asminn arthe mahārāja tan me nigadataḥ śṛṇu |
39 | kṣamamāṇaṃ nṛpaṃ nityaṃ nīcaḥ paribhavej janaḥ
hastiyantā gajasyeva śira evārurukṣati |
40 | tasmān naiva mṛdur nityaṃ tīkṣṇo vāpi bhaven nṛpaḥ
vasante 'rka iva śrīmān na śīto na ca gharmadaḥ |
41 | pratyakṣeṇānumānena tathaupamyopadeśataḥ
parīkṣyās te mahārāja sve pare caiva sarvadā |
42 | vyasanāni ca sarvāṇi tyajethā bhūridakṣiṇa
na caiva na prayuñjīta saṅgaṃ tu parivarjayet |
43 | nityaṃ hi vyasanī loke paribhūto bhavaty uta
udvejayati lokaṃ cāpy atidveṣī mahīpatiḥ |
44 | bhavitavyaṃ sadā rājñā garbhiṇīsahadharmiṇā
kāraṇaṃ ca mahārāja śṛṇu yenedam iṣyate |
45 | yathā hi garbhiṇī hitvā svaṃ priyaṃ manaso 'nugam
garbhasya hitam ādhatte tathā rājñāpy asaṃśayam |
46 | vartitavyaṃ kuruśreṣṭha nityaṃ dharmānuvartinā
svaṃ priyaṃ samabhityajya yad yal lokahitaṃ bhavet |
47 | na saṃtyājyaṃ ca te dhairyaṃ kadā cid api pāṇḍava
dhīrasya spaṣṭadaṇḍasya na hy ājñā pratihanyate |
48 | parihāsaś ca bhṛtyais te na nityaṃ vadatāṃ vara
kartavyo rājaśārdūla doṣam atra hi me śṛṇu |
49 | avamanyanti bhartāraṃ saṃharṣād upajīvinaḥ
sve sthāne na ca tiṣṭhanti laṅghayanti hi tad vacaḥ |
50 | preṣyamāṇā vikalpante guhyaṃ cāpy anuyuñjate
ayācyaṃ caiva yācante 'bhojyāny āhārayanti ca |
51 | krudhyanti paridīpyanti bhūmim adhyāsate 'sya ca
utkocair vañcanābhiś ca kāryāṇy anuvihanti ca |
52 | jarjaraṃ cāsya viṣayaṃ kurvanti pratirūpakaiḥ
strīr akṣibhiś ca sajjante tulyaveṣā bhavanti ca |
53 | vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ caiva kurvate cāsya saṃnidhau
nirlajjā naraśārdūla vyāharanti ca tadvacaḥ |
54 | hayaṃ vā dantinaṃ vāpi rathaṃ nṛpatisaṃmatam
adhirohanty anādṛtya harṣule pārthive mṛdau |
55 | idaṃ te duṣkaraṃ rājann idaṃ te durviceṣṭitam
ity evaṃ suhṛdo nāma bruvanti pariṣadgatāḥ |
56 | kruddhe cāsmin hasanty eva na ca hṛṣyanti pūjitāḥ
saṃgharṣaśīlāś ca sadā bhavanty anyonyakāraṇāt |
57 | visraṃsayanti mantraṃ ca vivṛṇvanti ca duṣkṛtam
līlayā caiva kurvanti sāvajñās tasya śāsanam alaṃkaraṇabhojyaṃ ca tathā snānānulepanam |
58 | helamānā naravyāghra svasthās tasyopaśṛṇvate
nindanti svān adhīkārān saṃtyajanti ca bhārata |
59 | na vṛttyā parituṣyanti rājadeyaṃ haranti ca
krīḍituṃ tena cecchanti sasūtreṇeva pakṣiṇā asmatpraṇeyo rājeti loke caiva vadanty uta |
60 | ete caivāpare caiva doṣāḥ prādurbhavanty uta
nṛpatau mārdavopete harṣule ca yudhiṣṭhira |