Book 12 Chapter 37 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | evam ukto bhagavatā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
cintayitvā muhūrtaṃ tu pratyuvāca tapodhanam |
2 | kiṃ bhakṣyaṃ kim abhakṣyaṃ ca kiṃ ca deyaṃ praśasyate
kiṃ ca pātram apātraṃ vā tan me brūhi pitāmaha |
3 | vyāsa uvāca |
3 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
siddhānāṃ caiva saṃvādaṃ manoś caiva prajāpateḥ |
4 | siddhās tapovrataparāḥ samāgamya purā vibhum
dharmaṃ papracchur āsīnam ādikāle prajāpatim |
5 | katham annaṃ kathaṃ dānaṃ katham adhyayanaṃ tapaḥ
kāryākāryaṃ ca naḥ sarvaṃ śaṃsa vai tvaṃ prajāpate |
6 | tair evam ukto bhagavān manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
śuśrūṣadhvaṃ yathāvṛttaṃ dharmaṃ vyāsasamāsataḥ |
7 | adattasyānupādānaṃ dānam adhyayanaṃ tapaḥ
ahiṃsā satyam akrodhaḥ kṣamejyā dharmalakṣaṇam |
8 | ya eva dharmaḥ so 'dharmo 'deśe 'kāle pratiṣṭhitaḥ
ādānam anṛtaṃ hiṃsā dharmo vyāvasthikaḥ smṛtaḥ |
9 | dvividhau cāpy ubhāv etau dharmādharmau vijānatām
apravṛttiḥ pravṛttiś ca dvaividhyaṃ lokavedayoḥ |
10 | apravṛtter amartyatvaṃ martyatvaṃ karmaṇaḥ phalam
aśubhasyāśubhaṃ vidyāc chubhasya śubham eva ca |
11 | etayoś cobhayoḥ syātāṃ śubhāśubhatayā tathā
daivaṃ ca daivayuktaṃ ca prāṇaś ca pralayaś ca ha |
12 | aprekṣāpūrvakaraṇād aśubhānāṃ śubhaṃ phalam
ūrdhvaṃ bhavati saṃdehād iha dṛṣṭārtham eva vā aprekṣāpūrvakaraṇāt prāyaścittaṃ vidhīyate |
13 | krodhamohakṛte caiva dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ
śarīrāṇām upakleśo manasaś ca priyāpriye tad auṣadhaiś ca mantraiś ca prāyaścittaiś ca śāmyati |
14 | jātiśreṇyadhivāsānāṃ kuladharmāṃś ca sarvataḥ
varjayen na hi taṃ dharmaṃ yeṣāṃ dharmo na vidyate |
15 | daśa vā vedaśāstrajñās trayo vā dharmapāṭhakāḥ
yad brūyuḥ kārya utpanne sa dharmo dharmasaṃśaye |
16 | aruṇā mṛttikā caiva tathā caiva pipīlakāḥ
śleṣmātakas tathā viprair abhakṣyaṃ viṣam eva ca |
17 | abhakṣyā brāhmaṇair matsyāḥ śakalair ye vivarjitāḥ
catuṣpāt kacchapād anyo maṇḍūkā jalajāś ca ye |
18 | bhāsā haṃsāḥ suparṇāś ca cakravākā bakāḥ plavāḥ
kaṅko madguś ca gṛdhrāś ca kākolūkaṃ tathaiva ca |
19 | kravyādāḥ pakṣiṇaḥ sarve catuṣpādāś ca daṃṣṭriṇaḥ
yeṣāṃ cobhayato dantāś caturdaṃṣṭrāś ca sarvaśaḥ |
20 | eḍakāśvakharoṣṭrīṇāṃ sūtikānāṃ gavām api
mānuṣīṇāṃ mṛgīṇāṃ ca na pibed brāhmaṇaḥ payaḥ |
21 | pretānnaṃ sūtikānnaṃ ca yac ca kiṃ cid anirdaśam
abhojyaṃ cāpy apeyaṃ ca dhenvā dugdham anirdaśam |
22 | takṣṇaś carmāvakartuś ca puṃś calyā rajakasya ca
cikitsakasya yac cānnam abhojyaṃ rakṣiṇas tathā |
23 | gaṇagrāmābhiśastānāṃ raṅgastrījīvinaś ca ye
parivittinapuṃṣāṃ ca bandidyūtavidāṃ tathā |
24 | vāryamāṇāhṛtaṃ cānnaṃ śuktaṃ paryuṣitaṃ ca yat
surānugatam ucchiṣṭam abhojyaṃ śeṣitaṃ ca yat |
25 | piṣṭamāṃsekṣuśākānāṃ vikārāḥ payasas tathā
saktudhānākarambhāś ca nopabhojyāś cirasthitāḥ |
26 | pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpāś ca vṛthā kṛtāḥ
abhojyāś cāpy abhakṣyāś ca brāhmaṇair gṛhamedhibhiḥ |
27 | devān pitṝn manuṣyāṃś ca munīn gṛhyāś ca devatāḥ
pūjayitvā tataḥ paścād gṛhastho bhoktum arhati |
28 | yathā pravrajito bhikṣur gṛhasthaḥ svagṛhe vaset
evaṃvṛttaḥ priyair dāraiḥ saṃvasan dharmam āpnuyāt |
29 | na dadyād yaśase dānaṃ na bhayān nopakāriṇe
na nṛttagītaśīleṣu hāsakeṣu ca dhārmikaḥ |
30 | na matte naiva conmatte na stene na cikitsake
na vāgghīne vivarṇe vā nāṅgahīne na vāmane |
31 | na durjane dauṣkule vā vratair vā yo na saṃskṛtaḥ
aśrotriye mṛtaṃ dānaṃ brāhmaṇe 'brahmavādini |
32 | asamyak caiva yad dattam asamyak ca pratigrahaḥ
ubhayoḥ syād anarthāya dātur ādātur eva ca |
33 | yathā khadiram ālambya śilāṃ vāpy arṇavaṃ taran
majjate majjate tadvad dātā yaś ca pratīcchakaḥ |
34 | kāṣṭhair ārdrair yathā vahnir upastīrṇo na dīpyate
tapaḥsvādhyāyacāritrair evaṃ hīnaḥ pratigrahī |
35 | kapāle yadvad āpaḥ syuḥ śvadṛtau vā yathā payaḥ
āśrayasthānadoṣeṇa vṛttahīne tathā śrutam |
36 | nirmantro nirvrato yaḥ syād aśāstrajño 'nasūyakaḥ
anukrośāt pradātavyaṃ dīneṣv evaṃ nareṣv api |
37 | na vai deyam anukrośād dīnāyāpy apakāriṇe
āptācaritam ity eva dharma ity eva vā punaḥ |
38 | niṣkāraṇaṃ sma tad dattaṃ brāhmaṇe dharmavarjite
bhaved apātradoṣeṇa na me 'trāsti vicāraṇā |
39 | yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ
brāhmaṇaś cānadhīyānas trayas te nāmadhārakāḥ |
40 | yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā
śakunir vāpy apakṣaḥ syān nirmantro brāhmaṇas tathā |
41 | grāmadhānyaṃ yathā śūnyaṃ yathā kūpaś ca nirjalaḥ
yathā hutam anagnau ca tathaiva syān nirākṛtau |
42 | devatānāṃ pitṝṇāṃ ca havyakavyavināśanaḥ
śatrur arthaharo mūrkho na lokān prāptum arhati |
43 | etat te kathitaṃ sarvaṃ yathā vṛttaṃ yudhiṣṭhira
samāsena mahad dhy etac chrotavyaṃ bharatarṣabha |