Book 12 Chapter 29
1	vaiśaṃpāyana uvāca
1	avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ
2	jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava
3	sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi
4	evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ
5	anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt
6	saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan
7	śuśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam
8	mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire
9	svapnalabdhā yathā lābhā vitathāḥ pratibodhane evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe
10	sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ
11	sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi
12	atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ
13	sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā
14	mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛṇu gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi
15	mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛṇu vistaraśaś ca me
16	āvikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi yasya sendrāḥ savaruṇā bṛhaspatipurogamāḥ devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ
17	yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum śakrapriyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ
18	yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī
19	āvikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhāsadaḥ marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ
20	marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
21	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
22	suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram
23	satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare
24	kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ
25	hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ
26	tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
27	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ
28	aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat
29	sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
30	śataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat
31	aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
32	yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ
33	na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu
34	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
35	śibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat
36	mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan ekacchatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaikarathena yaḥ
37	yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare
38	nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indravikramāt
39	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ
40	bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūridraviṇatejasam
41	yo baddhvā triṃśato hy aśvān devebhyo yamunām anu sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa
42	aśvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā
43	bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan
44	paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau
45	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
46	rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān
47	vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt
48	kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
49	prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati
50	āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati
51	nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati
52	nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ sarvā droṇadughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati
53	sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān
54	śyāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ daśa varṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat
55	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
56	bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yasyendro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ
57	asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ
58	yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat
59	sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ
60	sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam
61	upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā
62	bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham trilokapathagā gaṅgā duhitṛtvam upeyuṣī
63	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
64	dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ
65	imāṃ vai vasusaṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
66	tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat
67	yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ śakrajyeṣṭhā upāśrayan
68	caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā
69	avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam
70	etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate
71	rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ
72	trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi
73	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
74	māndhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan
75	saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ
76	yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai
77	mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata māndhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ
78	tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭihetor mahātmanaḥ tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat
79	taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata sa āsīd dvādaśasamo dvādaśāhena pārthiva
80	tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi
81	ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māndhātā samare 'jayat
82	yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire
83	yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati sarvaṃ tad yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate
84	aśvamedhaśateneṣṭvā rājasūyaśatena ca adadād rohitān matsyān brāhmaṇebhyo mahīpatiḥ
85	hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ
86	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
87	yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya sahasāgarām
88	śamyāpātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām
89	iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ
90	vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteyadānavān vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ
91	anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyupurogamān pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam
92	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
93	ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama
94	yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ
95	naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ
96	śataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam
97	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
98	śaśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ
99	sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśabindavaḥ hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ
100	śataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ
101	rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam
102	etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe śaśabindur mahārāja brāhmaṇebhyaḥ samādiśat
103	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
104	gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat
105	yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām
106	mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam
107	darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān
108	śataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān
109	tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha
110	sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvirāyatām dakṣiṇām adadad rājā vājimedhamahāmakhe
111	yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ
112	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
113	rantidevaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ
114	annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana
115	upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam grāmyāraṇyā mahātmānaṃ rantidevaṃ yaśasvinam
116	mahānadī carmarāśer utkledāt susruve yataḥ tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī
117	brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate
118	anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ rantidevasya dhīmataḥ
119	sāṅkṛte rantidevasya yāṃ rātrim avasad gṛhe ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
120	tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā
121	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
122	sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya aikṣvākaṃ puruṣavyāghram atimānuṣavikramam
123	ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotirgaṇā iva
124	ekacchatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā yo 'śvamedhasahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ
125	yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam
126	dvijātibhyo 'nurūpebhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ
127	khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ
128	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
129	rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ
130	prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ
131	pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata
132	akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu sarvā droṇadughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ
133	arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca
134	āpaḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat
135	hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim brāhmaṇebhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe
136	sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ
137	kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛṇoṣi na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam
138	sṛñjaya uvāca
138	śṛṇomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham
139	na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ viśokaḥ śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt
140	amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāghadagdhasya vibho prakuryāḥ mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt sutasaṃgamaś ca
141	nārada uvāca
141	yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca