Book 12 Chapter 28 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | jñātiśokābhitaptasya prāṇān abhyutsisṛkṣataḥ
jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya vyāsaḥ śokam apānudat |
2 | vyāsa uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
aśmagītaṃ naravyāghra tan nibodha yudhiṣṭhira |
3 | aśmānaṃ brāhmaṇaṃ prājñaṃ vaideho janako nṛpaḥ
saṃśayaṃ paripapraccha duḥkhaśokapariplutaḥ |
4 | janaka uvāca |
4 | āgame yadi vāpāye jñātīnāṃ draviṇasya ca
nareṇa pratipattavyaṃ kalyāṇaṃ katham icchatā |
5 | aśmovāca |
5 | utpannam imam ātmānaṃ narasyānantaraṃ tataḥ
tāni tāny abhivartante duḥkhāni ca sukhāni ca |
6 | teṣām anyatarāpattau yad yad evopasevate
tat tad dhi cetanām asya haraty abhram ivānilaḥ |
7 | abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ
ity evaṃ hetubhis tasya tribhiś cittaṃ prasicyati |
8 | sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān
parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate |
9 | tam atikrāntamaryādam ādadānam asāṃpratam
pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ |
10 | ye ca viṃśativarṣā vā triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ
pareṇa te varṣaśatān na bhaviṣyanti pārthiva |
11 | teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bheṣajam ādiśet
sarvaprāṇabhṛtāṃ vṛttaṃ prekṣamāṇas tatas tataḥ |
12 | mānasānāṃ punar yonir duḥkhānāṃ cittavibhramaḥ
aniṣṭopanipāto vā tṛtīyaṃ nopapadyate |
13 | evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam
vividhāny upavartante tathā sāṃsparśakāni ca |
14 | jarāmṛtyū ha bhūtāni khāditārau vṛkāv iva
balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api |
15 | na kaś cij jātv atikrāmej jarāmṛtyū ha mānavaḥ
api sāgaraparyantāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām |
16 | sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ bhūtānāṃ paryupasthitam
prāptavyam avaśaiḥ sarvaṃ parihāro na vidyate |
17 | pūrve vayasi madhye vāpy uttame vā narādhipa
avarjanīyās te 'rthā vai kāṅkṣitāś ca tato 'nyathā |
18 | supriyair viprayogaś ca saṃprayogas tathāpriyaiḥ
arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ vidhānam anuvartate |
19 | prādurbhāvaś ca bhūtānāṃ dehanyāsas tathaiva ca
prāptivyāyāmayogaś ca sarvam etat pratiṣṭhitam |
20 | gandhavarṇarasasparśā nivartante svabhāvataḥ
tathaiva sukhaduḥkhāni vidhānam anuvartate |
21 | āsanaṃ śayanaṃ yānam utthānaṃ pānabhojanam
niyataṃ sarvabhūtānāṃ kālenaiva bhavanty uta |
22 | vaidyāś cāpy āturāḥ santi balavantaḥ sudurbalāḥ
strīmantaś ca tathā ṣaṇḍhā vicitraḥ kālaparyayaḥ |
23 | kule janma tathā vīryam ārogyaṃ dhairyam eva ca
saubhāgyam upabhogaś ca bhavitavyena labhyate |
24 | santi putrāḥ subahavo daridrāṇām anicchatām
bahūnām icchatāṃ nāsti samṛddhānāṃ viceṣṭatām |
25 | vyādhir agnir jalaṃ śastraṃ bubhukṣā śvāpadaṃ viṣam
rajjvā ca maraṇaṃ jantor uccācca patanaṃ tathā |
26 | niryāṇaṃ yasya yad diṣṭaṃ tena gacchati hetunā
dṛśyate nābhyatikrāmann atikrānto na vā punaḥ |
27 | dṛśyate hi yuvaiveha vinaśyan vasumān naraḥ
daridraś ca parikliṣṭaḥ śatavarṣo janādhipa |
28 | akiṃcanāś ca dṛśyante puruṣāś cirajīvinaḥ
samṛddhe ca kule jātā vinaśyanti pataṃgavat |
29 | prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate
kāṣṭhāny api hi jīryante daridrāṇāṃ narādhipa |
30 | aham etat karomīti manyate kālacoditaḥ
yad yad iṣṭam asaṃtoṣād durātmā pāpam ācaran |
31 | striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ prasaṅgān ninditā budhaiḥ
dṛśyante cāpi bahavaḥ saṃprasaktā bahuśrutāḥ |
32 | iti kālena sarvārthānīpsitānīpsitāni ca
spṛśanti sarvabhūtāni nimittaṃ nopalabhyate |
33 | vāyum ākāśam agniṃ ca candrādityāv ahaḥkṣape
jyotīṃṣi saritaḥ śailān kaḥ karoti bibharti vā |
34 | śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kālena parivartate
evam eva manuṣyāṇāṃ sukhaduḥkhe nararṣabha |
35 | nauṣadhāni na śāstrāṇi na homā na punar japāḥ
trāyante mṛtyunopetaṃ jarayā vāpi mānavam |
36 | yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau
sametya ca vyatīyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ |
37 | ye cāpi puruṣaiḥ strībhir gītavādyair upasthitāḥ
ye cānāthāḥ parānnādāḥ kālas teṣu samakriyaḥ |
38 | mātṛpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam |
39 | naivāsya kaś cid bhavitā nāyaṃ bhavati kasya cit
pathi saṃgatam evedaṃ dārabandhusuhṛdgaṇaiḥ |
40 | kvāsaṃ kvāsmi gamiṣyāmi ko nv ahaṃ kim ihāsthitaḥ
kasmāt kam anuśoceyam ity evaṃ sthāpayen manaḥ anitye priyasaṃvāse saṃsāre cakravad gatau |
41 | na dṛṣṭapūrvaṃ pratyakṣaṃ paralokaṃ vidur budhāḥ
āgamāṃs tv anatikramya śraddhātavyaṃ bubhūṣatā |
42 | kurvīta pitṛdaivatyaṃ dharmāṇi ca samācaret
yajec ca vidvān vidhivat trivargaṃ cāpy anuvrajet |
43 | saṃnimajjaj jagad idaṃ gambhīre kālasāgare
jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid avabudhyate |
44 | āyurvedam adhīyānāḥ kevalaṃ saparigraham
dṛśyante bahavo vaidyā vyādhibhiḥ samabhiplutāḥ |
45 | te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca
na mṛtyum ativartante velām iva mahodadhiḥ |
46 | rasāyanavidaś caiva suprayuktarasāyanāḥ
dṛśyante jarayā bhagnā nagā nāgair ivottamaiḥ |
47 | tathaiva tapasopetāḥ svādhyāyābhyasane ratāḥ
dātāro yajñaśīlāś ca na taranti jarāntakau |
48 | na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ samāḥ
jātānāṃ sarvabhūtānāṃ na pakṣā na punaḥ kṣapāḥ |
49 | so 'yaṃ vipulam adhvānaṃ kālena dhruvam adhruvaḥ
naro 'vaśaḥ samabhyeti sarvabhūtaniṣevitam |
50 | deho vā jīvato 'bhyeti jīvo vābhyeti dehataḥ
pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ |
51 | nāyam atyantasaṃvāso labhyate jātu kena cit
api svena śarīreṇa kim utānyena kena cit |
52 | kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ
na tvaṃ paśyasi tān adya na tvāṃ paśyanti te 'pi ca |
53 | na hy eva puruṣo draṣṭā svargasya narakasya vā
āgamas tu satāṃ cakṣur nṛpate tam ihācara |
54 | caritabrahmacaryo hi prajāyeta yajeta ca
pitṛdevamaharṣīṇām ānṛṇyāyānasūyakaḥ |
55 | sa yajñaśīlaḥ prajane niviṣṭaḥ; prāg brahmacārī pravibhaktapakṣaḥ
ārādhayan svargam imaṃ ca lokaṃ; paraṃ ca muktvā hṛdayavyalīkam |
56 | samyag ghi dharmaṃ carato nṛpasya; dravyāṇi cāpy āharato yathāvat
pravṛttacakrasya yaśo 'bhivardhate; sarveṣu lokeṣu carācareṣu |
57 | vyāsa uvāca |
57 | ity evam ājñāya videharājo; vākyaṃ samagraṃ paripūrṇahetuḥ
aśmānam āmantrya viśuddhabuddhir; yayau gṛhaṃ svaṃ prati śāntaśokaḥ |
58 | tathā tvam apy acyuta muñca śokam; uttiṣṭha śakropama harṣam ehi
kṣātreṇa dharmeṇa mahī jitā te; tāṃ bhuṅkṣva kuntīsuta mā viṣādīḥ |