Book 12 Chapter 26 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | dvaipāyanavacaḥ śrutvā kupite ca dhanaṃjaye
vyāsam āmantrya kaunteyaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ |
2 | na pārthivam idaṃ rājyaṃ na ca bhogāḥ pṛthagvidhāḥ
prīṇayanti mano me 'dya śoko māṃ nardayaty ayam |
3 | śrutvā ca vīrahīnānām aputrāṇāṃ ca yoṣitām
paridevayamānānāṃ śāntiṃ nopalabhe mune |
4 | ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vyāso yogavidāṃ varaḥ
yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ dharmajño vedapāragaḥ |
5 | na karmaṇā labhyate cintayā vā; nāpy asya dātā puruṣasya kaś cit
paryāyayogād vihitaṃ vidhātrā; kālena sarvaṃ labhate manuṣyaḥ |
6 | na buddhiśāstrādhyayanena śakyaṃ; prāptuṃ viśeṣair manujair akāle
mūrkho 'pi prāpnoti kadā cid arthān; kālo hi kāryaṃ prati nirviśeṣaḥ |
7 | nābhūtikāle ca phalaṃ dadāti; śilpaṃ na mantrāś ca tathauṣadhāni
tāny eva kālena samāhitāni; sidhyanti cedhyanti ca bhūtikāle |
8 | kālena śīghrāḥ pravivānti vātāḥ; kālena vṛṣṭir jaladān upaiti
kālena padmotpalavaj jalaṃ ca; kālena puṣyanti nagā vaneṣu |
9 | kālena kṛṣṇāś ca sitāś ca rātryaḥ; kālena candraḥ paripūrṇabimbaḥ
nākālataḥ puṣpaphalaṃ nagānāṃ; nākālavegāḥ sarito vahanti |
10 | nākālamattāḥ khagapannagāś ca; mṛgadvipāḥ śailamahāgrahāś ca
nākālataḥ strīṣu bhavanti garbhā; nāyānty akāle śiśiroṣṇavarṣāḥ |
11 | nākālato mriyate jāyate vā; nākālato vyāharate ca bālaḥ
nākālato yauvanam abhyupaiti; nākālato rohati bījam uptam |
12 | nākālato bhānur upaiti yogaṃ; nākālato 'staṃ girim abhyupaiti
nākālato vardhate hīyate ca; candraḥ samudraś ca mahormimālī |
13 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
gītaṃ rājñā senajitā duḥkhārtena yudhiṣṭhira |
14 | sarvān evaiṣa paryāyo martyān spṛśati dustaraḥ
kālena paripakvā hi mriyante sarvamānavāḥ |
15 | ghnanti cānyān narā rājaṃs tān apy anye narās tathā
saṃjñaiṣā laukikī rājan na hinasti na hanyate |
16 | hantīti manyate kaś cin na hantīty api cāpare
svabhāvatas tu niyatau bhūtānāṃ prabhavāpyayau |
17 | naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte
aho kaṣṭam iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret |
18 | sa kiṃ śocasi mūḍhaḥ sañ śocyaḥ kim anuśocasi
paśya duḥkheṣu duḥkhāni bhayeṣu ca bhayāny api |
19 | ātmāpi cāyaṃ na mama sarvāpi pṛthivī mama
yathā mama tathānyeṣām iti paśyan na muhyati |
20 | śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca
divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam |
21 | evam etāni kālena priyadveṣyāṇi bhāgaśaḥ
jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca |
22 | duḥkham evāsti na sukhaṃ tasmāt tad upalabhyate
tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham |
23 | sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham
na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham |
24 | sukham ante hi duḥkhānāṃ duḥkham ante sukhasya ca
tasmād etad dvayaṃ jahyād ya icchec chāśvataṃ sukham |
25 | yan nimittaṃ bhavec chokas tāpo vā duḥkhamūrchitaḥ
āyāso vāpi yan mūlas tad ekāṅgam api tyajet |
26 | sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ priyaṃ vā yadi vāpriyam
prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ |
27 | īṣad apy aṅga dārāṇāṃ putrāṇāṃ vā carāpriyam
tato jñāsyasi kaḥ kasya kena vā katham eva vā |
28 | ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ
ta eva sukham edhante madhyaḥ kleśena yujyate |
29 | ity abravīn mahāprājño yudhiṣṭhira sa senajit
parāvarajño lokasya dharmavit sukhaduḥkhavit |
30 | sukhī parasya yo duḥkhe na jātu sa sukhī bhavet
duḥkhānāṃ hi kṣayo nāsti jāyate hy aparāt param |
31 | sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca
paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na kupyet |
32 |
dīkṣāṃ yajñe pālanaṃ yuddham āhur; yogaṃ rāṣṭre daṇḍanītyā ca samyak
vittatyāgaṃ dakṣiṇānāṃ ca yajñe; samyag jñānaṃ pāvanānīti vidyāt |
33 | rakṣan rāṣṭraṃ buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā
sarvāṃl lokān dharmamūrtyā caraṃś cāpy; ūrdhvaṃ dehān modate devaloke |
34 |
jitvā saṃgrāmān pālayitvā ca rāṣṭraṃ; somaṃ pītvā vardhayitvā prajāś ca
yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke |
35 |
samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā ca rājā
cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; pūtātmā vai modate devaloke |
36 | yasya vṛttaṃ namasyanti svargasthasyāpi mānavāḥ
paurajānapadāmātyāḥ sa rājā rājasattamaḥ |