Book 12 Chapter 8 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | athārjuna uvācedam adhikṣipta ivākṣamī
abhinītataraṃ vākyaṃ dṛḍhavādaparākramaḥ |
2 | darśayann aindrir ātmānam ugram ugraparākramaḥ
smayamāno mahātejāḥ sṛkkiṇī saṃlihan muhuḥ |
3 | aho duḥkham aho kṛcchram aho vaiklavyam uttamam
yat kṛtvāmānuṣaṃ karma tyajethāḥ śriyam uttamām |
4 | śatrūn hatvā mahīṃ labdhvā svadharmeṇopapāditām
hatāmitraḥ kathaṃ sarvaṃ tyajethā buddhilāghavāt |
5 | klībasya hi kuto rājyaṃ dīrghasūtrasya vā punaḥ
kimarthaṃ ca mahīpālān avadhīḥ krodhamūrchitaḥ |
6 | yo hy ājijīviṣed bhaikṣyaṃ karmaṇā naiva kena cit
samārambhān bubhūṣeta hatasvastir akiṃcanaḥ sarvalokeṣu vikhyāto na putrapaśusaṃhitaḥ |
7 | kāpālīṃ nṛpa pāpiṣṭhāṃ vṛttim āsthāya jīvataḥ
saṃtyajya rājyam ṛddhaṃ te loko 'yaṃ kiṃ vadiṣyati |
8 | sarvārambhān samutsṛjya hatasvastir akiṃcanaḥ
kasmād āśaṃsase bhaikṣyaṃ cartuṃ prākṛtavat prabho |
9 | asmin rājakule jāto jitvā kṛtsnāṃ vasuṃdharām
dharmārthāv akhilau hitvā vanaṃ mauḍhyāt pratiṣṭhase |
10 | yadīmāni havīṃṣīha vimathiṣyanty asādhavaḥ
bhavatā viprahīṇāni prāptaṃ tvām eva kilbiṣam |
11 | ākiṃcanyam anāśāsyam iti vai nahuṣo 'bravīt
kṛtyā nṛśaṃsā hy adhane dhig astv adhanatām iha |
12 | aśvastanam ṛṣīṇāṃ hi vidyate veda tad bhavān
yaṃ tv imaṃ dharmam ity āhur dhanād eṣa pravartate |
13 | dharmaṃ saṃharate tasya dhanaṃ harati yasya yaḥ
hriyamāṇe dhane rājan vayaṃ kasya kṣamemahi |
14 | abhiśastavat prapaśyanti daridraṃ pārśvataḥ sthitam
dāridryaṃ pātakaṃ loke kas tac chaṃsitum arhati |
15 | patitaḥ śocyate rājan nirdhanaś cāpi śocyate
viśeṣaṃ nādhigacchāmi patitasyādhanasya ca |
16 | arthebhyo hi vivṛddhebhyaḥ saṃbhṛtebhyas tatas tataḥ
kriyāḥ sarvāḥ pravartante parvatebhya ivāpagāḥ |
17 | ardhād dharmaś ca kāmaś ca svargaś caiva narādhipa
prāṇayātrā hi lokasya vinārthaṃ na prasidhyati |
18 | arthena hi vihīnasya puruṣasyālpamedhasaḥ
vyucchidyante kriyāḥ sarvā grīṣme kusarito yathā |
19 | yasyārthās tasya mitrāṇi yasyārthās tasya bāndhavāḥ
yasyārthāḥ sa pumāṃl loke yasyārthāḥ sa ca paṇḍitaḥ |
20 | adhanenārthakāmena nārthaḥ śakyo vivitsatā
arthair arthā nibadhyante gajair iva mahāgajāḥ |
21 | dharmaḥ kāmaś ca svargaś ca harṣaḥ krodhaḥ śrutaṃ damaḥ
arthād etāni sarvāṇi pravartante narādhipa |
22 | dhanāt kulaṃ prabhavati dhanād dharmaḥ pravartate
nādhanasyāsty ayaṃ loko na paraḥ puruṣottama |
23 | nādhano dharmakṛtyāni yathāvad anutiṣṭhati
dhanād dhi dharmaḥ sravati śailād girinadī yathā |
24 | yaḥ kṛśāśvaḥ kṛśagavaḥ kṛśabhṛtyaḥ kṛśātithiḥ
sa vai rājan kṛśo nāma na śarīrakṛśaḥ kṛśaḥ |
25 | avekṣasva yathānyāyaṃ paśya devāsuraṃ yathā
rājan kim anyaj jñātīnāṃ vadhād ṛdhyanti devatāḥ |
26 | na ced dhartavyam anyasya kathaṃ tad dharmam ārabhet
etāvān eva vedeṣu niścayaḥ kavibhiḥ kṛtaḥ |
27 | adhyetavyā trayī vidyā bhavitavyaṃ vipaścitā
sarvathā dhanam āhāryaṃ yaṣṭavyaṃ cāpi yatnataḥ |
28 | drohād devair avāptāni divi sthānāni sarvaśaḥ
iti devā vyavasitā vedavādāś ca śāśvatāḥ |
29 | adhīyante tapasyanti yajante yājayanti ca
kṛtsnaṃ tad eva ca śreyo yad apy ādadate 'nyataḥ |
30 | na paśyāmo 'napahṛtaṃ dhanaṃ kiṃ cit kva cid vayam
evam eva hi rājāno jayanti pṛthivīm imām |
31 | jitvā mamatvaṃ bruvate putrā iva pitur dhane
rājarṣayo jitasvargā dharmo hy eṣāṃ nigadyate |
32 | yathaiva pūrṇād udadheḥ syandanty āpo diśo daśa
evaṃ rājakulād vittaṃ pṛthivīṃ pratitiṣṭhati |
33 | āsīd iyaṃ dilīpasya nṛgasya nahuṣasya ca
ambarīṣasya māndhātuḥ pṛthivī sā tvayi sthitā |
34 | sa tvāṃ dravyamayo yajñaḥ saṃprāptaḥ sarvadakṣiṇaḥ
taṃ cen na yajase rājan prāptas tvaṃ devakilbiṣam |
35 | yeṣāṃ rājāśvamedhena yajate dakṣiṇāvatā
upetya tasyāvabhṛthaṃ pūtāḥ sarve bhavanti te |
36 | viśvarūpo mahādevaḥ sarvamedhe mahāmakhe
juhāva sarvabhūtāni tathaivātmānam ātmanā |
37 | śāśvato 'yaṃ bhūtipatho nāsyāntam anuśuśruma
mahān dāśarathaḥ panthā mā rājan kāpathaṃ gamaḥ |