Book 10 Chapter 1 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tatas te sahitā vīrāḥ prayātā dakṣiṇāmukhāḥ
upāstamayavelāyāṃ śibirābhyāśam āgatāḥ |
2 | vimucya vāhāṃs tvaritā bhītāḥ samabhavaṃs tadā
gahanaṃ deśam āsādya pracchannā nyaviśanta te |
3 | senāniveśam abhito nātidūram avasthitāḥ
nikṛttā niśitaiḥ śastraiḥ samantāt kṣatavikṣatāḥ |
4 | dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya pāṇḍavān anvacintayan
śrutvā ca ninadaṃ ghoraṃ pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām |
5 | anusārabhayād bhītāḥ prāṅmukhāḥ prādravan punaḥ
te muhūrtaṃ tato gatvā śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ |
6 | nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ krodhāmarṣavaśaṃ gatāḥ
rājño vadhena saṃtaptā muhūrtaṃ samavasthitāḥ |
7 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
7 | aśraddheyam idaṃ karma kṛtaṃ bhīmena saṃjaya
yat sa nāgāyutaprāṇaḥ putro mama nipātitaḥ |
8 | avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ vajrasaṃhanano yuvā
pāṇḍavaiḥ samare putro nihato mama saṃjaya |
9 | na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ gāvalgaṇe naraiḥ
yat sametya raṇe pārthaiḥ putro mama nipātitaḥ |
10 | adrisāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya
hataṃ putraśataṃ śrutvā yan na dīrṇaṃ sahasradhā |
11 | kathaṃ hi vṛddhamithunaṃ hataputraṃ bhaviṣyati
na hy ahaṃ pāṇḍaveyasya viṣaye vastum utsahe |
12 | kathaṃ rājñaḥ pitā bhūtvā svayaṃ rājā ca saṃjaya
preṣyabhūtaḥ pravarteyaṃ pāṇḍaveyasya śāsanāt |
13 | ājñāpya pṛthivīṃ sarvāṃ sthitvā mūrdhni ca saṃjaya
katham adya bhaviṣyāmi preṣyabhūto durantakṛt |
14 | kathaṃ bhīmasya vākyāni śrotuṃ śakṣyāmi saṃjaya
yena putraśataṃ pūrṇam ekena nihataṃ mama |
15 | kṛtaṃ satyaṃ vacas tasya vidurasya mahātmanaḥ
akurvatā vacas tena mama putreṇa saṃjaya |
16 | adharmeṇa hate tāta putre duryodhane mama
kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ kim akurvata saṃjaya |
17 | saṃjaya uvāca |
17 | gatvā tu tāvakā rājan nātidūram avasthitāḥ
apaśyanta vanaṃ ghoraṃ nānādrumalatākulam |
18 | te muhūrtaṃ tu viśramya labdhatoyair hayottamaiḥ
sūryāstamayavelāyām āseduḥ sumahad vanam |
19 | nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ nānāpakṣisamākulam
nānādrumalatācchannaṃ nānāvyālaniṣevitam |
20 | nānātoyasamākīrṇaṃ taḍāgair upaśobhitam
padminīśatasaṃchannaṃ nīlotpalasamāyutam |
21 | praviśya tad vanaṃ ghoraṃ vīkṣamāṇāḥ samantataḥ
śākhāsahasrasaṃchannaṃ nyagrodhaṃ dadṛśus tataḥ |
22 | upetya tu tadā rājan nyagrodhaṃ te mahārathāḥ
dadṛśur dvipadāṃ śreṣṭhāḥ śreṣṭhaṃ taṃ vai vanaspatim |
23 | te 'vatīrya rathebhyas tu vipramucya ca vājinaḥ
upaspṛśya yathānyāyaṃ saṃdhyām anvāsata prabho |
24 | tato 'staṃ parvataśreṣṭham anuprāpte divākare
sarvasya jagato dhātrī śarvarī samapadyata |
25 | grahanakṣatratārābhiḥ prakīrṇābhir alaṃkṛtam
nabho 'ṃśukam ivābhāti prekṣaṇīyaṃ samantataḥ |
26 | īṣac cāpi pravalganti ye sattvā rātricāriṇaḥ
divācarāś ca ye sattvās te nidrāvaśam āgatāḥ |
27 | rātriṃcarāṇāṃ sattvānāṃ ninādo 'bhūt sudāruṇaḥ
kravyādāś ca pramuditā ghorā prāptā ca śarvarī |
28 | tasmin rātrimukhe ghore duḥkhaśokasamanvitāḥ
kṛtavarmā kṛpo drauṇir upopaviviśuḥ samam |
29 | tatropaviṣṭāḥ śocanto nyagrodhasya samantataḥ
tam evārtham atikrāntaṃ kurupāṇḍavayoḥ kṣayam |
30 | nidrayā ca parītāṅgā niṣedur dharaṇītale
śrameṇa sudṛḍhaṃ yuktā vikṣatā vividhaiḥ śaraiḥ |
31 | tato nidrāvaśaṃ prāptau kṛpabhojau mahārathau
sukhocitāv aduḥkhārhau niṣaṇṇau dharaṇītale tau tu suptau mahārāja śramaśokasamanvitau |
32 | krodhāmarṣavaśaṃ prāpto droṇaputras tu bhārata
naiva sma sa jagāmātha nidrāṃ sarpa iva śvasan |
33 | na lebhe sa tu nidrāṃ vai dahyamāno 'timanyunā
vīkṣāṃ cakre mahābāhus tad vanaṃ ghoradarśanam |
34 | vīkṣamāṇo vanoddeśaṃ nānāsattvair niṣevitam
apaśyata mahābāhur nyagrodhaṃ vāyasāyutam |
35 | tatra kākasahasrāṇi tāṃ niśāṃ paryaṇāmayan
sukhaṃ svapantaḥ kauravya pṛthak pṛthag apāśrayāḥ |
36 | supteṣu teṣu kākeṣu visrabdheṣu samantataḥ
so 'paśyat sahasāyāntam ulūkaṃ ghoradarśanam |
37 | mahāsvanaṃ mahākāyaṃ haryakṣaṃ babhrupiṅgalam
sudīrghaghoṇānakharaṃ suparṇam iva veginam |
38 | so 'tha śabdaṃ mṛduṃ kṛtvā līyamāna ivāṇḍajaḥ
nyagrodhasya tataḥ śākhāṃ prārthayām āsa bhārata |
39 | saṃnipatya tu śākhāyāṃ nyagrodhasya vihaṃgamaḥ
suptāñ jaghāna subahūn vāyasān vāyasāntakaḥ |
40 | keṣāṃ cid acchinat pakṣāñ śirāṃsi ca cakarta ha
caraṇāṃś caiva keṣāṃ cid babhañja caraṇāyudhaḥ |
41 | kṣaṇenāhan sa balavān ye 'sya dṛṣṭipathe sthitāḥ
teṣāṃ śarīrāvayavaiḥ śarīraiś ca viśāṃ pate nyagrodhamaṇḍalaṃ sarvaṃ saṃchannaṃ sarvato 'bhavat |
42 | tāṃs tu hatvā tataḥ kākān kauśiko mudito 'bhavat
pratikṛtya yathākāmaṃ śatrūṇāṃ śatrusūdanaḥ |
43 | tad dṛṣṭvā sopadhaṃ karma kauśikena kṛtaṃ niśi
tadbhāvakṛtasaṃkalpo drauṇir eko vyacintayat |
44 | upadeśaḥ kṛto 'nena pakṣiṇā mama saṃyuge
śatrūṇāṃ kṣapaṇe yuktaḥ prāptakālaś ca me mataḥ |
45 | nādya śakyā mayā hantuṃ pāṇḍavā jitakāśinaḥ
balavantaḥ kṛtotsāhā labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ rājñaḥ sakāśe teṣāṃ ca pratijñāto vadho mayā |
46 | pataṃgāgnisamāṃ vṛttim āsthāyātmavināśinīm
nyāyato yudhyamānasya prāṇatyāgo na saṃśayaḥ chadmanā tu bhavet siddhiḥ śatrūṇāṃ ca kṣayo mahān |
47 | tatra saṃśayitād arthād yo 'rtho niḥsaṃśayo bhavet
taṃ janā bahu manyante ye 'rthaśāstraviśāradāḥ |
48 | yac cāpy atra bhaved vācyaṃ garhitaṃ lokaninditam
kartavyaṃ tan manuṣyeṇa kṣatradharmeṇa vartatā |
49 | ninditāni ca sarvāṇi kutsitāni pade pade
sopadhāni kṛtāny eva pāṇḍavair akṛtātmabhiḥ |
50 | asminn arthe purā gītau śrūyete dharmacintakaiḥ
ślokau nyāyam avekṣadbhis tattvārthaṃ tattvadarśibhiḥ |
51 | pariśrānte vidīrṇe ca bhuñjāne cāpi śatrubhiḥ
prasthāne ca praveśe ca prahartavyaṃ ripor balam |
52 | nidrārtam ardharātre ca tathā naṣṭapraṇāyakam
bhinnayodhaṃ balaṃ yac ca dvidhā yuktaṃ ca yad bhavet |
53 | ity evaṃ niścayaṃ cakre suptānāṃ yudhi māraṇe
pāṇḍūnāṃ saha pāñcālair droṇaputraḥ pratāpavān |
54 | sa krūrāṃ matim āsthāya viniścitya muhur muhuḥ
suptau prābodhayat tau tu mātulaṃ bhojam eva ca |
55 | nottaraṃ pratipede ca tatra yuktaṃ hriyā vṛtaḥ
sa muhūrtam iva dhyātvā bāṣpavihvalam abravīt |
56 | hato duryodhano rājā ekavīro mahābalaḥ
yasyārthe vairam asmābhir āsaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha |
57 | ekākī bahubhiḥ kṣudrair āhave śuddhavikramaḥ
pātito bhīmasenena ekādaśacamūpatiḥ |
58 | vṛkodareṇa kṣudreṇa sunṛśaṃsam idaṃ kṛtam
mūrdhābhiṣiktasya śiraḥ pādena parimṛdnatā |
59 | vinardanti sma pāñcālāḥ kṣveḍanti ca hasanti ca
dhamanti śaṅkhāñ śataśo hṛṣṭā ghnanti ca dundubhīn |
60 | vāditraghoṣas tumulo vimiśraḥ śaṅkhanisvanaiḥ
anilenerito ghoro diśaḥ pūrayatīva hi |
61 | aśvānāṃ heṣamāṇānāṃ gajānāṃ caiva bṛṃhatām
siṃhanādaś ca śūrāṇāṃ śrūyate sumahān ayam |
62 | diśaṃ prācīṃ samāśritya hṛṣṭānāṃ garjatāṃ bhṛśam
rathanemisvanāś caiva śrūyante lomaharṣaṇāḥ |
63 | pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ yad idaṃ kadanaṃ kṛtam
vayam eva trayaḥ śiṣṭās tasmin mahati vaiśase |
64 | ke cin nāgaśataprāṇāḥ ke cit sarvāstrakovidāḥ
nihatāḥ pāṇḍaveyaiḥ sma manye kālasya paryayam |
65 | evam etena bhāvyaṃ hi nūnaṃ kāryeṇa tattvataḥ
yathā hy asyedṛśī niṣṭhā kṛte kārye 'pi duṣkare |
66 | bhavatos tu yadi prajñā na mohād apacīyate
vyāpanne 'smin mahaty arthe yan naḥ śreyas tad ucyatām |