Book 9 Chapter 62 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | kimarthaṃ rājaśārdūlo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
gāndhāryāḥ preṣayām āsa vāsudevaṃ paraṃtapam |
2 | yadā pūrvaṃ gataḥ kṛṣṇaḥ śamārthaṃ kauravān prati
na ca taṃ labdhavān kāmaṃ tato yuddham abhūd idam |
3 | nihateṣu tu yodheṣu hate duryodhane tathā
pṛthivyāṃ pāṇḍaveyasya niḥsapatne kṛte yudhi |
4 | vidrute śibire śūnye prāpte yaśasi cottame
kiṃ nu tat kāraṇaṃ brahman yena kṛṣṇo gataḥ punaḥ |
5 | na caitat kāraṇaṃ brahmann alpaṃ vai pratibhāti me
yatrāgamad ameyātmā svayam eva janārdanaḥ |
6 | tattvato vai samācakṣva sarvam adhvaryusattama
yac cātra kāraṇaṃ brahman kāryasyāsya viniścaye |
7 | vaiśaṃpāyana uvāca |
7 | tvadyukto 'yam anupraśno yan māṃ pṛcchasi pārthiva
tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathāvad bharatarṣabha |
8 | hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
vyutkramya samayaṃ rājan dhārtarāṣṭraṃ mahābalam |
9 | anyāyena hataṃ dṛṣṭvā gadāyuddhena bhārata
yudhiṣṭhiraṃ mahārāja mahad bhayam athāviśat |
10 | cintayāno mahābhāgāṃ gāndhārīṃ tapasānvitām
ghoreṇa tapasā yuktāṃ trailokyam api sā dahet |
11 | tasya cintayamānasya buddhiḥ samabhavat tadā
gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ pūrvaṃ praśamanaṃ bhavet |
12 | sā hi putravadhaṃ śrutvā kṛtam asmābhir īdṛśam
mānasenāgninā kruddhā bhasmasān naḥ kariṣyati |
13 | kathaṃ duḥkham idaṃ tīvraṃ gāndhārī prasahiṣyati
śrutvā vinihataṃ putraṃ chalenājihmayodhinam |
14 | evaṃ vicintya bahudhā bhayaśokasamanvitaḥ
vāsudevam idaṃ vākyaṃ dharmarājo 'bhyabhāṣata |
15 | tava prasādād govinda rājyaṃ nihatakaṇṭakam
aprāpyaṃ manasāpīha prāptam asmābhir acyuta |
16 | pratyakṣaṃ me mahābāho saṃgrāme romaharṣaṇe
vimardaḥ sumahān prāptas tvayā yādavanandana |
17 | tvayā devāsure yuddhe vadhārtham amaradviṣām
yathā sāhyaṃ purā dattaṃ hatāś ca vibudhadviṣaḥ |
18 | sāhyaṃ tathā mahābāho dattam asmākam acyuta
sārathyena ca vārṣṇeya bhavatā yad dhṛtā vayam |
19 | yadi na tvaṃ bhaven nāthaḥ phalgunasya mahāraṇe
kathaṃ śakyo raṇe jetuṃ bhaved eṣa balārṇavaḥ |
20 | gadāprahārā vipulāḥ parighaiś cāpi tāḍanam
śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ |
21 | vācaś ca paruṣāḥ prāptās tvayā hy asmaddhitaiṣiṇā
tāś ca te saphalāḥ sarvā hate duryodhane 'cyuta |
22 | gāndhāryā hi mahābāho krodhaṃ budhyasva mādhava
sā hi nityaṃ mahābhāgā tapasogreṇa karśitā |
23 | putrapautravadhaṃ śrutvā dhruvaṃ naḥ saṃpradhakṣyati
tasyāḥ prasādanaṃ vīra prāptakālaṃ mataṃ mama |
24 | kaś ca tāṃ krodhadīptākṣīṃ putravyasanakarśitām
vīkṣituṃ puruṣaḥ śaktas tvām ṛte puruṣottama |
25 | tatra me gamanaṃ prāptaṃ rocate tava mādhava
gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ praśamārtham ariṃdama |
26 | tvaṃ hi kartā vikartā ca lokānāṃ prabhavāpyayaḥ
hetukāraṇasaṃyuktair vākyaiḥ kālasamīritaiḥ |
27 | kṣipram eva mahāprājña gāndhārīṃ śamayiṣyasi
pitāmahaś ca bhagavān kṛṣṇas tatra bhaviṣyati |
28 | sarvathā te mahābāho gāndhāryāḥ krodhanāśanam
kartavyaṃ sātvataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ hitaiṣiṇā |
29 | dharmarājasya vacanaṃ śrutvā yadukulodvahaḥ
āmantrya dārukaṃ prāha rathaḥ sajjo vidhīyatām |
30 | keśavasya vacaḥ śrutvā tvaramāṇo 'tha dārukaḥ
nyavedayad rathaṃ sajjaṃ keśavāya mahātmane |
31 | taṃ rathaṃ yādavaśreṣṭhaḥ samāruhya paraṃtapaḥ
jagāma hāstinapuraṃ tvaritaḥ keśavo vibhuḥ |
32 | tataḥ prāyān mahārāja mādhavo bhagavān rathī
nāgasāhvayam āsādya praviveśa ca vīryavān |
33 | praviśya nagaraṃ vīro rathaghoṣeṇa nādayan
vidito dhṛtarāṣṭrasya so 'vatīrya rathottamāt |
34 | abhyagacchad adīnātmā dhṛtarāṣṭraniveśanam
pūrvaṃ cābhigataṃ tatra so 'paśyad ṛṣisattamam |
35 | pādau prapīḍya kṛṣṇasya rājñaś cāpi janārdanaḥ
abhyavādayad avyagro gāndhārīṃ cāpi keśavaḥ |
36 | tatas tu yādavaśreṣṭho dhṛtarāṣṭram adhokṣajaḥ
pāṇim ālambya rājñaḥ sa sasvaraṃ praruroda ha |
37 | sa muhūrtam ivotsṛjya bāṣpaṃ śokasamudbhavam
prakṣālya vāriṇā netre ācamya ca yathāvidhi uvāca praśritaṃ vākyaṃ dhṛtarāṣṭram ariṃdamaḥ |
38 | na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid bhūtabhavyasya bhārata
kālasya ca yathā vṛttaṃ tat te suviditaṃ prabho |
39 | yad idaṃ pāṇḍavaiḥ sarvais tava cittānurodhibhiḥ
kathaṃ kulakṣayo na syāt tathā kṣatrasya bhārata |
40 | bhrātṛbhiḥ samayaṃ kṛtvā kṣāntavān dharmavatsalaḥ
dyūtacchalajitaiḥ śaktair vanavāso 'bhyupāgataḥ |
41 | ajñātavāsacaryā ca nānāveśasamāvṛtaiḥ
anye ca bahavaḥ kleśās tv aśaktair iva nityadā |
42 | mayā ca svayam āgamya yuddhakāla upasthite
sarvalokasya sāṃnidhye grāmāṃs tvaṃ pañca yācitaḥ |
43 | tvayā kālopasṛṣṭena lobhato nāpavarjitāḥ
tavāparādhān nṛpate sarvaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ gatam |
44 | bhīṣmeṇa somadattena bāhlikena kṛpeṇa ca
droṇena ca saputreṇa vidureṇa ca dhīmatā yācitas tvaṃ śamaṃ nityaṃ na ca tat kṛtavān asi |
45 | kālopahatacitto hi sarvo muhyati bhārata
yathā mūḍho bhavān pūrvam asminn arthe samudyate |
46 | kim anyat kālayogād dhi diṣṭam eva parāyaṇam
mā ca doṣaṃ mahārāja pāṇḍaveṣu niveśaya |
47 | alpo 'py atikramo nāsti pāṇḍavānāṃ mahātmanām
dharmato nyāyataś caiva snehataś ca paraṃtapa |
48 | etat sarvaṃ tu vijñāya ātmadoṣakṛtaṃ phalam
asūyāṃ pāṇḍuputreṣu na bhavān kartum arhati |
49 | kulaṃ vaṃśaś ca piṇḍaś ca yac ca putrakṛtaṃ phalam
gāndhāryās tava caivādya pāṇḍaveṣu pratiṣṭhitam |
50 | etat sarvam anudhyātvā ātmanaś ca vyatikramam
śivena pāṇḍavān dhyāhi namas te bharatarṣabha |
51 | jānāsi ca mahābāho dharmarājasya yā tvayi
bhaktir bharataśārdūla snehaś cāpi svabhāvataḥ |
52 | etac ca kadanaṃ kṛtvā śatrūṇām apakāriṇām
dahyate sma divārātraṃ na ca śarmādhigacchati |
53 | tvāṃ caiva naraśārdūla gāndhārīṃ ca yaśasvinīm
sa śocan bharataśreṣṭha na śāntim adhigacchati |
54 | hriyā ca parayāviṣṭo bhavantaṃ nādhigacchati
putraśokābhisaṃtaptaṃ buddhivyākulitendriyam |
55 | evam uktvā mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ yadūttamaḥ
uvāca paramaṃ vākyaṃ gāndhārīṃ śokakarśitām |
56 | saubaleyi nibodha tvaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi suvrate
tvatsamā nāsti loke 'sminn adya sīmantinī śubhe |
57 | jānāmi ca yathā rājñi sabhāyāṃ mama saṃnidhau
dharmārthasahitaṃ vākyam ubhayoḥ pakṣayor hitam uktavaty asi kalyāṇi na ca te tanayaiḥ śrutam |
58 | duryodhanas tvayā cokto jayārthī paruṣaṃ vacaḥ
śṛṇu mūḍha vaco mahyaṃ yato dharmas tato jayaḥ |
59 | tad idaṃ samanuprāptaṃ tava vākyaṃ nṛpātmaje
evaṃ viditvā kalyāṇi mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ pāṇḍavānāṃ vināśāya mā te buddhiḥ kadā cana |
60 | śaktā cāsi mahābhāge pṛthivīṃ sacarācarām
cakṣuṣā krodhadīptena nirdagdhuṃ tapaso balāt |
61 | vāsudevavacaḥ śrutvā gāndhārī vākyam abravīt
evam etan mahābāho yathā vadasi keśava |
62 | ādhibhir dahyamānāyā matiḥ saṃcalitā mama
sā me vyavasthitā śrutvā tava vākyaṃ janārdana |
63 | rājñas tv andhasya vṛddhasya hataputrasya keśava
tvaṃ gatiḥ saha tair vīraiḥ pāṇḍavair dvipadāṃ vara |
64 | etāvad uktvā vacanaṃ mukhaṃ pracchādya vāsasā
putraśokābhisaṃtaptā gāndhārī praruroda ha |
65 | tata enāṃ mahābāhuḥ keśavaḥ śokakarśitām
hetukāraṇasaṃyuktair vākyair āśvāsayat prabhuḥ |
66 | samāśvāsya ca gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mādhavaḥ
drauṇeḥ saṃkalpitaṃ bhāvam anvabudhyata keśavaḥ |
67 | tatas tvarita utthāya pādau mūrdhnā praṇamya ca
dvaipāyanasya rājendra tataḥ kauravam abravīt |
68 | āpṛcche tvāṃ kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ
drauṇeḥ pāpo 'sty abhiprāyas tenāsmi sahasotthitaḥ pāṇḍavānāṃ vadhe rātrau buddhis tena pradarśitā |
69 | etac chrutvā tu vacanaṃ gāndhāryā sahito 'bravīt
dhṛtarāṣṭro mahābāhuḥ keśavaṃ keśisūdanam |
70 | śīghraṃ gaccha mahābāho pāṇḍavān paripālaya
bhūyas tvayā sameṣyāmi kṣipram eva janārdana prāyāt tatas tu tvarito dārukeṇa sahācyutaḥ |
71 | vāsudeve gate rājan dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram
āśvāsayad ameyātmā vyāso lokanamaskṛtaḥ |
72 | vāsudevo 'pi dharmātmā kṛtakṛtyo jagāma ha
śibiraṃ hāstinapurād didṛkṣuḥ pāṇḍavān nṛpa |
73 | āgamya śibiraṃ rātrau so 'bhyagacchata pāṇḍavān
tac ca tebhyaḥ samākhyāya sahitas taiḥ samāviśat |