Book 9 Chapter 34 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | pūrvam eva yadā rāmas tasmin yuddha upasthite
āmantrya keśavaṃ yāto vṛṣṇibhiḥ sahitaḥ prabhuḥ |
2 | sāhāyyaṃ dhārtarāṣṭrasya na ca kartāsmi keśava
na caiva pāṇḍuputrāṇāṃ gamiṣyāmi yathāgatam |
3 | evam uktvā tadā rāmo yātaḥ śatrunibarhaṇaḥ
tasya cāgamanaṃ bhūyo brahmañ śaṃsitum arhasi |
4 | ākhyāhi me vistarataḥ kathaṃ rāma upasthitaḥ
kathaṃ ca dṛṣṭavān yuddhaṃ kuśalo hy asi sattama |
5 | vaiśaṃpāyana uvāca |
5 | upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
preṣito dhṛtarāṣṭrasya samīpaṃ madhusūdanaḥ śamaṃ prati mahābāho hitārthaṃ sarvadehinām |
6 | sa gatvā hāstinapuraṃ dhṛtarāṣṭraṃ sametya ca
uktavān vacanaṃ tathyaṃ hitaṃ caiva viśeṣataḥ na ca tat kṛtavān rājā yathākhyātaṃ hi te purā |
7 | anavāpya śamaṃ tatra kṛṣṇaḥ puruṣasattamaḥ
āgacchata mahābāhur upaplavyaṃ janādhipa |
8 | tataḥ pratyāgataḥ kṛṣṇo dhārtarāṣṭravisarjitaḥ
akriyāyāṃ naravyāghra pāṇḍavān idam abravīt |
9 | na kurvanti vaco mahyaṃ kuravaḥ kālacoditāḥ
nirgacchadhvaṃ pāṇḍaveyāḥ puṣyeṇa sahitā mayā |
10 | tato vibhajyamāneṣu baleṣu balināṃ varaḥ
provāca bhrātaraṃ kṛṣṇaṃ rauhiṇeyo mahāmanāḥ |
11 | teṣām api mahābāho sāhāyyaṃ madhusūdana
kriyatām iti tat kṛṣṇo nāsya cakre vacas tadā |
12 | tato manyuparītātmā jagāma yadunandanaḥ
tīrthayātrāṃ haladharaḥ sarasvatyāṃ mahāyaśāḥ maitre nakṣatrayoge sma sahitaḥ sarvayādavaiḥ |
13 | āśrayām āsa bhojas tu duryodhanam ariṃdamaḥ
yuyudhānena sahito vāsudevas tu pāṇḍavān |
14 | rauhiṇeye gate śūre puṣyeṇa madhusūdanaḥ
pāṇḍaveyān puraskṛtya yayāv abhimukhaḥ kurūn |
15 | gacchann eva pathisthas tu rāmaḥ preṣyān uvāca ha
saṃbhārāṃs tīrthayātrāyāṃ sarvopakaraṇāni ca ānayadhvaṃ dvārakāyā agnīn vai yājakāṃs tathā |
16 | suvarṇaṃ rajataṃ caiva dhenūr vāsāṃsi vājinaḥ
kuñjarāṃś ca rathāṃś caiva kharoṣṭraṃ vāhanāni ca kṣipram ānīyatāṃ sarvaṃ tīrthahetoḥ paricchadam |
17 | pratisrotaḥ sarasvatyā gacchadhvaṃ śīghragāminaḥ
ṛtvijaś cānayadhvaṃ vai śataśaś ca dvijarṣabhān |
18 | evaṃ saṃdiśya tu preṣyān baladevo mahābalaḥ
tīrthayātrāṃ yayau rājan kurūṇāṃ vaiśase tadā sarasvatīṃ pratisrotaḥ samudrād abhijagmivān |
19 | ṛtvigbhiś ca suhṛdbhiś ca tathānyair dvijasattamaiḥ
rathair gajais tathāśvaiś ca preṣyaiś ca bharatarṣabha gokharoṣṭraprayuktaiś ca yānaiś ca bahubhir vṛtaḥ |
20 | śrāntānāṃ klāntavapuṣāṃ śiśūnāṃ vipulāyuṣām
tāni yānāni deśeṣu pratīkṣyante sma bhārata bubhukṣitānām arthāya kḷptam annaṃ samantataḥ |
21 | yo yo yatra dvijo bhoktuṃ kāmaṃ kāmayate tadā
tasya tasya tu tatraivam upajahrus tadā nṛpa |
22 | tatra sthitā narā rājan rauhiṇeyasya śāsanāt
bhakṣyapeyasya kurvanti rāśīṃs tatra samantataḥ |
23 | vāsāṃsi ca mahārhāṇi paryaṅkāstaraṇāni ca
pūjārthaṃ tatra kḷptāni viprāṇāṃ sukham icchatām |
24 | yatra yaḥ svapate vipraḥ kṣatriyo vāpi bhārata
tatra tatra tu tasyaiva sarvaṃ kḷptam adṛśyata |
25 | yathāsukhaṃ janaḥ sarvas tiṣṭhate yāti vā tadā
yātukāmasya yānāni pānāni tṛṣitasya ca |
26 | bubhukṣitasya cānnāni svādūni bharatarṣabha
upajahrur narās tatra vastrāṇy ābharaṇāni ca |
27 | sa panthāḥ prababhau rājan sarvasyaiva sukhāvahaḥ
svargopamas tadā vīra narāṇāṃ tatra gacchatām |
28 | nityapramuditopetaḥ svādubhakṣaḥ śubhānvitaḥ
vipaṇyāpaṇapaṇyānāṃ nānājanaśatair vṛtaḥ nānādrumalatopeto nānāratnavibhūṣitaḥ |
29 | tato mahātmā niyame sthitātmā; puṇyeṣu tīrtheṣu vasūni rājan
dadau dvijebhyaḥ kratudakṣiṇāś ca; yadupravīro halabhṛt pratītaḥ |
30 | dogdhrīś ca dhenūś ca sahasraśo vai; suvāsasaḥ kāñcanabaddhaśṛṅgīḥ
hayāṃś ca nānāvidhadeśajātān; yānāni dāsīś ca tathā dvijebhyaḥ |
31 | ratnāni muktāmaṇividrumaṃ ca; śṛṅgīsuvarṇaṃ rajataṃ ca śubhram
ayasmayaṃ tāmramayaṃ ca bhāṇḍaṃ; dadau dvijātipravareṣu rāmaḥ |
32 | evaṃ sa vittaṃ pradadau mahātmā; sarasvatītīrthavareṣu bhūri
yayau krameṇāpratimaprabhāvas; tataḥ kurukṣetram udāravṛttaḥ |
33 | janamejaya uvāca |
33 | sārasvatānāṃ tīrthānāṃ guṇotpattiṃ vadasva me
phalaṃ ca dvipadāṃ śreṣṭha karmanirvṛttim eva ca |
34 | yathākramaṃ ca bhagavaṃs tīrthānām anupūrvaśaḥ
brahman brahmavidāṃ śreṣṭha paraṃ kautūhalaṃ hi me |
35 | vaiśaṃpāyana uvāca |
35 | tīrthānāṃ vistaraṃ rājan guṇotpattiṃ ca sarvaśaḥ
mayocyamānāṃ śṛṇu vai puṇyāṃ rājendra kṛtsnaśaḥ |
36 | pūrvaṃ mahārāja yadupravīra; ṛtviksuhṛdvipragaṇaiś ca sārdham
puṇyaṃ prabhāsaṃ samupājagāma; yatroḍurāḍ yakṣmaṇā kliśyamānaḥ |
37 | vimuktaśāpaḥ punar āpya tejaḥ; sarvaṃ jagad bhāsayate narendra
evaṃ tu tīrthapravaraṃ pṛthivyāṃ; prabhāsanāt tasya tataḥ prabhāsaḥ |
38 | janamejaya uvāca |
38 | kimarthaṃ bhagavān somo yakṣmaṇā samagṛhyata
kathaṃ ca tīrthapravare tasmiṃś candro nyamajjata |
39 | katham āplutya tasmiṃs tu punar āpyāyitaḥ śaśī
etan me sarvam ācakṣva vistareṇa mahāmune |
40 | vaiśaṃpāyana uvāca |
40 | dakṣasya tanayā yās tāḥ prādurāsan viśāṃ pate
sa saptaviṃśatiṃ kanyā dakṣaḥ somāya vai dadau |
41 | nakṣatrayoganiratāḥ saṃkhyānārthaṃ ca bhārata
patnyo vai tasya rājendra somasya śubhalakṣaṇāḥ |
42 | tās tu sarvā viśālākṣyo rūpeṇāpratimā bhuvi
atyaricyata tāsāṃ tu rohiṇī rūpasaṃpadā |
43 | tatas tasyāṃ sa bhagavān prītiṃ cakre niśākaraḥ
sāsya hṛdyā babhūvātha tasmāt tāṃ bubhuje sadā |
44 | purā hi somo rājendra rohiṇyām avasac ciram
tato 'sya kupitāny āsan nakṣatrāṇi mahātmanaḥ |
45 | tā gatvā pitaraṃ prāhuḥ prajāpatim atandritāḥ
somo vasati nāsmāsu rohiṇīṃ bhajate sadā |
46 | tā vayaṃ sahitāḥ sarvās tvatsakāśe prajeśvara
vatsyāmo niyatāhārās tapaścaraṇatatparāḥ |
47 | śrutvā tāsāṃ tu vacanaṃ dakṣaḥ somam athābravīt
samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvādharmo mahān spṛśet |
48 | tāś ca sarvābravīd dakṣo gacchadhvaṃ somam antikāt
samaṃ vatsyati sarvāsu candramā mama śāsanāt |
49 | visṛṣṭās tās tadā jagmuḥ śītāṃśubhavanaṃ tadā
tathāpi somo bhagavān punar eva mahīpate rohiṇīṃ nivasaty eva prīyamāṇo muhur muhuḥ |
50 | tatas tāḥ sahitāḥ sarvā bhūyaḥ pitaram abruvan
tava śuśrūṣaṇe yuktā vatsyāmo hi tavāśrame somo vasati nāsmāsu nākarod vacanaṃ tava |
51 | tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā dakṣaḥ somam athābravīt
samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvāṃ śapsye virocana |
52 | anādṛtya tu tad vākyaṃ dakṣasya bhagavāñ śaśī
rohiṇyā sārdham avasat tatas tāḥ kupitāḥ punaḥ |
53 | gatvā ca pitaraṃ prāhuḥ praṇamya śirasā tadā
somo vasati nāsmāsu tasmān naḥ śaraṇaṃ bhava |
54 | rohiṇyām eva bhagavan sadā vasati candramāḥ
tasmān nas trāhi sarvā vai yathā naḥ soma āviśet |
55 | tac chrutvā bhagavān kruddho yakṣmāṇaṃ pṛthivīpate
sasarja roṣāt somāya sa coḍupatim āviśat |
56 | sa yakṣmaṇābhibhūtātmākṣīyatāhar ahaḥ śaśī
yatnaṃ cāpy akarod rājan mokṣārthaṃ tasya yakṣmaṇaḥ |
57 | iṣṭveṣṭibhir mahārāja vividhābhir niśākaraḥ
na cāmucyata śāpād vai kṣayaṃ caivābhyagacchata |
58 | kṣīyamāṇe tataḥ some oṣadhyo na prajajñire
nirāsvādarasāḥ sarvā hatavīryāś ca sarvaśaḥ |
59 | oṣadhīnāṃ kṣaye jāte prāṇinām api saṃkṣayaḥ
kṛśāś cāsan prajāḥ sarvāḥ kṣīyamāṇe niśākare |
60 | tato devāḥ samāgamya somam ūcur mahīpate
kim idaṃ bhavato rūpam īdṛśaṃ na prakāśate |
61 | kāraṇaṃ brūhi naḥ sarvaṃ yenedaṃ te mahad bhayam
śrutvā tu vacanaṃ tvatto vidhāsyāmas tato vayam |
62 | evam uktaḥ pratyuvāca sarvāṃs tāñ śaśalakṣaṇaḥ
śāpaṃ ca kāraṇaṃ caiva yakṣmāṇaṃ ca tathātmanaḥ |
63 | devās tasya vacaḥ śrutvā gatvā dakṣam athābruvan
prasīda bhagavan some śāpaś caiṣa nivartyatām |
64 | asau hi candramāḥ kṣīṇaḥ kiṃciccheṣo hi lakṣyate
kṣayāc caivāsya deveśa prajāś cāpi gatāḥ kṣayam |
65 | vīrudoṣadhayaś caiva bījāni vividhāni ca
tathā vayaṃ lokaguro prasādaṃ kartum arhasi |
66 | evam uktas tadā cintya prāha vākyaṃ prajāpatiḥ
naitac chakyaṃ mama vaco vyāvartayitum anyathā hetunā tu mahābhāgā nivartiṣyati kena cit |
67 | samaṃ vartatu sarvāsu śaśī bhāryāsu nityaśaḥ
sarasvatyā vare tīrthe unmajjañ śaśalakṣaṇaḥ punar vardhiṣyate devās tad vai satyaṃ vaco mama |
68 | māsārdhaṃ ca kṣayaṃ somo nityam eva gamiṣyati
māsārdhaṃ ca sadā vṛddhiṃ satyam etad vaco mama |
69 | sarasvatīṃ tataḥ somo jagāma ṛṣiśāsanāt
prabhāsaṃ paramaṃ tīrthaṃ sarasvatyā jagāma ha |
70 | amāvāsyāṃ mahātejās tatronmajjan mahādyutiḥ
lokān prabhāsayām āsa śītāṃśutvam avāpa ca |
71 | devāś ca sarve rājendra prabhāsaṃ prāpya puṣkalam
somena sahitā bhūtvā dakṣasya pramukhe 'bhavan |
72 | tataḥ prajāpatiḥ sarvā visasarjātha devatāḥ
somaṃ ca bhagavān prīto bhūyo vacanam abravīt |
73 | māvamaṃsthāḥ striyaḥ putra mā ca viprān kadā cana
gaccha yuktaḥ sadā bhūtvā kuru vai śāsanaṃ mama |
74 | sa visṛṣṭo mahārāja jagāmātha svam ālayam
prajāś ca muditā bhūtvā bhojane ca yathā purā |
75 | etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śapto niśākaraḥ
prabhāsaṃ ca yathā tīrthaṃ tīrthānāṃ pravaraṃ hy abhūt |
76 | amāvāsyāṃ mahārāja nityaśaḥ śaśalakṣaṇaḥ
snātvā hy āpyāyate śrīmān prabhāse tīrtha uttame |
77 | ataś cainaṃ prajānanti prabhāsam iti bhūmipa
prabhāṃ hi paramāṃ lebhe tasminn unmajjya candramāḥ |
78 | tatas tu camasodbhedam acyutas tv agamad balī
camasodbheda ity evaṃ yaṃ janāḥ kathayanty uta |
79 | tatra dattvā ca dānāni viśiṣṭāni halāyudhaḥ
uṣitvā rajanīm ekāṃ snātvā ca vidhivat tadā |
80 | udapānam athāgacchat tvarāvān keśavāgrajaḥ
ādyaṃ svastyayanaṃ caiva tatrāvāpya mahat phalam |
81 | snigdhatvād oṣadhīnāṃ ca bhūmeś ca janamejaya
jānanti siddhā rājendra naṣṭām api sarasvatīm |