Book 9 Chapter 30 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tatas teṣv apayāteṣu ratheṣu triṣu pāṇḍavāḥ
taṃ hradaṃ pratyapadyanta yatra duryodhano 'bhavat |
2 | āsādya ca kuruśreṣṭha tadā dvaipāyanahradam
stambhitaṃ dhārtarāṣṭreṇa dṛṣṭvā taṃ salilāśayam vāsudevam idaṃ vākyam abravīt kurunandanaḥ |
3 | paśyemāṃ dhārtarāṣṭreṇa māyām apsu prayojitām
viṣṭabhya salilaṃ śete nāsya mānuṣato bhayam |
4 | daivīṃ māyām imāṃ kṛtvā salilāntargato hy ayam
nikṛtyā nikṛtiprajño na me jīvan vimokṣyate |
5 | yady asya samare sāhyaṃ kurute vajrabhṛt svayam
tathāpy enaṃ hataṃ yuddhe loko drakṣyati mādhava |
6 | śrīvāsudeva uvāca |
6 | māyāvina imāṃ māyāṃ māyayā jahi bhārata
māyāvī māyayā vadhyaḥ satyam etad yudhiṣṭhira |
7 | kriyābhyupāyair bahulair māyām apsu prayojya ha
jahi tvaṃ bharataśreṣṭha pāpātmānaṃ suyodhanam |
8 | kriyābhyupāyair indreṇa nihatā daityadānavāḥ
kriyābhyupāyair bahubhir balir baddho mahātmanā |
9 | kriyābhyupāyaiḥ pūrvaṃ hi hiraṇyākṣo mahāsuraḥ
hiraṇyakaśipuś caiva kriyayaiva niṣūditau vṛtraś ca nihato rājan kriyayaiva na saṃśayaḥ |
10 | tathā paulastyatanayo rāvaṇo nāma rākṣasaḥ
rāmeṇa nihato rājan sānubandhaḥ sahānugaḥ kriyayā yogam āsthāya tathā tvam api vikrama |
11 | kriyābhyupāyair nihato mayā rājan purātane
tārakaś ca mahādaityo vipracittiś ca vīryavān |
12 | vātāpir ilvalaś caiva triśirāś ca tathā vibho
sundopasundāv asurau kriyayaiva niṣūditau |
13 | kriyābhyupāyair indreṇa tridivaṃ bhujyate vibho
kriyā balavatī rājan nānyat kiṃ cid yudhiṣṭhira |
14 | daityāś ca dānavāś caiva rākṣasāḥ pārthivās tathā
kriyābhyupāyair nihatāḥ kriyāṃ tasmāt samācara |
15 | saṃjaya uvāca |
15 | ity ukto vāsudevena pāṇḍavaḥ saṃśitavrataḥ
jalasthaṃ taṃ mahārāja tava putraṃ mahābalam abhyabhāṣata kaunteyaḥ prahasann iva bhārata |
16 | suyodhana kimartho 'yam ārambho 'psu kṛtas tvayā
sarvaṃ kṣatraṃ ghātayitvā svakulaṃ ca viśāṃ pate |
17 | jalāśayaṃ praviṣṭo 'dya vāñchañ jīvitam ātmanaḥ
uttiṣṭha rājan yudhyasva sahāsmābhiḥ suyodhana |
18 | sa ca darpo naraśreṣṭha sa ca mānaḥ kva te gataḥ
yas tvaṃ saṃstabhya salilaṃ bhīto rājan vyavasthitaḥ |
19 | sarve tvāṃ śūra ity eva janā jalpanti saṃsadi
vyarthaṃ tad bhavato manye śauryaṃ salilaśāyinaḥ |
20 | uttiṣṭha rājan yudhyasva kṣatriyo 'si kulodbhavaḥ
kauraveyo viśeṣeṇa kule janma ca saṃsmara |
21 | sa kathaṃ kaurave vaṃśe praśaṃsañ janma cātmanaḥ
yuddhād bhītas tatas toyaṃ praviśya pratitiṣṭhasi |
22 | ayuddham avyavasthānaṃ naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ
anāryajuṣṭam asvargyaṃ raṇe rājan palāyanam |
23 | kathaṃ pāram agatvā hi yuddhe tvaṃ vai jijīviṣuḥ
imān nipatitān dṛṣṭvā putrān bhrātṝn pitṝṃs tathā |
24 | saṃbandhino vayasyāṃś ca mātulān bāndhavāṃs tathā
ghātayitvā kathaṃ tāta hrade tiṣṭhasi sāṃpratam |
25 | śūramānī na śūras tvaṃ mithyā vadasi bhārata
śūro 'ham iti durbuddhe sarvalokasya śṛṇvataḥ |
26 | na hi śūrāḥ palāyante śatrūn dṛṣṭvā kathaṃ cana
brūhi vā tvaṃ yayā dhṛtyā śūra tyajasi saṃgaram |
27 | sa tvam uttiṣṭha yudhyasva vinīya bhayam ātmanaḥ
ghātayitvā sarvasainyaṃ bhrātṝṃś caiva suyodhana |
28 | nedānīṃ jīvite buddhiḥ kāryā dharmacikīrṣayā
kṣatradharmam apāśritya tvadvidhena suyodhana |
29 | yat tat karṇam upāśritya śakuniṃ cāpi saubalam
amartya iva saṃmohāt tvam ātmānaṃ na buddhavān |
30 | tat pāpaṃ sumahat kṛtvā pratiyudhyasva bhārata
kathaṃ hi tvadvidho mohād rocayeta palāyanam |
31 | kva te tat pauruṣaṃ yātaṃ kva ca mānaḥ suyodhana
kva ca vikrāntatā yātā kva ca visphūrjitaṃ mahat |
32 | kva te kṛtāstratā yātā kiṃ ca śeṣe jalāśaye
sa tvam uttiṣṭha yudhyasva kṣatradharmeṇa bhārata |
33 | asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām
atha vā nihato 'smābhir bhūmau svapsyasi bhārata |
34 | eṣa te prathamo dharmaḥ sṛṣṭo dhātrā mahātmanā
taṃ kuruṣva yathātathyaṃ rājā bhava mahāratha |
35 | duryodhana uvāca |
35 | naitac citraṃ mahārāja yad bhīḥ prāṇinam āviśet
na ca prāṇabhayād bhīto vyapayāto 'smi bhārata |
36 | arathaś cāniṣaṅgī ca nihataḥ pārṣṇisārathiḥ
ekaś cāpy agaṇaḥ saṃkhye pratyāśvāsam arocayam |
37 | na prāṇahetor na bhayān na viṣādād viśāṃ pate
idam ambhaḥ praviṣṭo 'smi śramāt tv idam anuṣṭhitam |
38 | tvaṃ cāśvasihi kaunteya ye cāpy anugatās tava
aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge |
39 | yudhiṣṭhira uvāca |
39 | āśvastā eva sarve sma ciraṃ tvāṃ mṛgayāmahe
tad idānīṃ samuttiṣṭha yudhyasveha suyodhana |
40 | hatvā vā samare pārthān sphītaṃ rājyam avāpnuhi
nihato vā raṇe 'smābhir vīralokam avāpsyasi |
41 | duryodhana uvāca |
41 | yadarthaṃ rājyam icchāmi kurūṇāṃ kurunandana
ta ime nihatāḥ sarve bhrātaro me janeśvara |
42 | kṣīṇaratnāṃ ca pṛthivīṃ hatakṣatriyapuṃgavām
nābhyutsahāmy ahaṃ bhoktuṃ vidhavām iva yoṣitam |
43 | adyāpi tv aham āśaṃse tvāṃ vijetuṃ yudhiṣṭhira
bhaṅktvā pāñcālapāṇḍūnām utsāhaṃ bharatarṣabha |
44 | na tv idānīm ahaṃ manye kāryaṃ yuddhena karhi cit
droṇe karṇe ca saṃśānte nihate ca pitāmahe |
45 | astv idānīm iyaṃ rājan kevalā pṛthivī tava
asahāyo hi ko rājā rājyam icchet praśāsitum |
46 | suhṛdas tādṛśān hitvā putrān bhrātṝn pitṝn api
bhavadbhiś ca hṛte rājye ko nu jīveta mādṛśaḥ |
47 | ahaṃ vanaṃ gamiṣyāmi hy ajinaiḥ prativāsitaḥ
ratir hi nāsti me rājye hatapakṣasya bhārata |
48 | hatabāndhavabhūyiṣṭhā hatāśvā hatakuñjarā
eṣā te pṛthivī rājan bhuṅkṣvaināṃ vigatajvaraḥ |
49 | vanam eva gamiṣyāmi vasāno mṛgacarmaṇī
na hi me nirjitasyāsti jīvite 'dya spṛhā vibho |
50 | gaccha tvaṃ bhuṅkṣva rājendra pṛthivīṃ nihateśvarām
hatayodhāṃ naṣṭaratnāṃ kṣīṇavaprāṃ yathāsukham |
51 | yudhiṣṭhira uvāca |
51 | ārtapralāpān mā tāta salilasthaḥ prabhāṣathāḥ
naitan manasi me rājan vāśitaṃ śakuner iva |
52 | yadi cāpi samarthaḥ syās tvaṃ dānāya suyodhana
nāham iccheyam avaniṃ tvayā dattāṃ praśāsitum |
53 | adharmeṇa na gṛhṇīyāṃ tvayā dattāṃ mahīm imām
na hi dharmaḥ smṛto rājan kṣatriyasya pratigrahaḥ |
54 | tvayā dattāṃ na ceccheyaṃ pṛthivīm akhilām aham
tvāṃ tu yuddhe vinirjitya bhoktāsmi vasudhām imām |
55 | anīśvaraś ca pṛthivīṃ kathaṃ tvaṃ dātum icchasi
tvayeyaṃ pṛthivī rājan kiṃ na dattā tadaiva hi |
56 | dharmato yācamānānāṃ śamārthaṃ ca kulasya naḥ
vārṣṇeyaṃ prathamaṃ rājan pratyākhyāya mahābalam |
57 | kim idānīṃ dadāsi tvaṃ ko hi te cittavibhramaḥ
abhiyuktas tu ko rājā dātum icched dhi medinīm |
58 | na tvam adya mahīṃ dātum īśaḥ kauravanandana
ācchettuṃ vā balād rājan sa kathaṃ dātum icchasi māṃ tu nirjitya saṃgrāme pālayemāṃ vasuṃdharām |
59 | sūcyagreṇāpi yad bhūmer api dhrīyeta bhārata
tanmātram api no mahyaṃ na dadāti purā bhavān |
60 | sa kathaṃ pṛthivīm etāṃ pradadāsi viśāṃ pate
sūcyagraṃ nātyajaḥ pūrvaṃ sa kathaṃ tyajasi kṣitim |
61 | evam aiśvaryam āsādya praśāsya pṛthivīm imām
ko hi mūḍho vyavasyeta śatror dātuṃ vasuṃdharām |
62 | tvaṃ tu kevalamaurkhyeṇa vimūḍho nāvabudhyase
pṛthivīṃ dātukāmo 'pi jīvitenādya mokṣyase |
63 | asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām
atha vā nihato 'smābhir vraja lokān anuttamān |
64 | āvayor jīvato rājan mayi ca tvayi ca dhruvam
saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye no bhaviṣyati |
65 | jīvitaṃ tava duṣprajña mayi saṃprati vartate
jīvayeyaṃ tv ahaṃ kāmaṃ na tu tvaṃ jīvituṃ kṣamaḥ |
66 | dahane hi kṛto yatnas tvayāsmāsu viśeṣataḥ
āśīviṣair viṣaiś cāpi jale cāpi praveśanaiḥ tvayā vinikṛtā rājan rājyasya haraṇena ca |
67 | etasmāt kāraṇāt pāpa jīvitaṃ te na vidyate
uttiṣṭhottiṣṭha yudhyasva tat te śreyo bhaviṣyati |
68 | saṃjaya uvāca |
68 | evaṃ tu vividhā vāco jayayuktāḥ punaḥ punaḥ
kīrtayanti sma te vīrās tatra tatra janādhipa |