Book 9 Chapter 28
1	saṃjaya uvāca
1	tataḥ kruddhā mahārāja saubalasya padānugāḥ tyaktvā jīvitam ākrande pāṇḍavān paryavārayan
2	tān arjunaḥ pratyagṛhṇāt sahadevajaye dhṛtaḥ bhīmasenaś ca tejasvī kruddhāśīviṣadarśanaḥ
3	śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ sahadevaṃ jighāṃsatām saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
4	pragṛhītāyudhān bāhūn yodhānām abhidhāvatām bhallaiś ciccheda bībhatsuḥ śirāṃsy api hayān api
5	te hatāḥ pratyapadyanta vasudhāṃ vigatāsavaḥ tvaritā lokavīreṇa prahatāḥ savyasācinā
6	tato duryodhano rājā dṛṣṭvā svabalasaṃkṣayam hataśeṣān samānīya kruddho rathaśatān vibho
7	kuñjarāṃś ca hayāṃś caiva pādātāṃś ca paraṃtapa uvāca sahitān sarvān dhārtarāṣṭra idaṃ vacaḥ
8	samāsādya raṇe sarvān pāṇḍavān sasuhṛdgaṇān pāñcālyaṃ cāpi sabalaṃ hatvā śīghraṃ nivartata
9	tasya te śirasā gṛhya vacanaṃ yuddhadurmadāḥ pratyudyayū raṇe pārthāṃs tava putrasya śāsanāt
10	tān abhyāpatataḥ śīghraṃ hataśeṣān mahāraṇe śarair āśīviṣākāraiḥ pāṇḍavāḥ samavākiran
11	tat sainyaṃ bharataśreṣṭha muhūrtena mahātmabhiḥ avadhyata raṇaṃ prāpya trātāraṃ nābhyavindata pratiṣṭhamānaṃ tu bhayān nāvatiṣṭhata daṃśitam
12	aśvair viparidhāvadbhiḥ sainyena rajasā vṛte na prājñāyanta samare diśaś ca pradiśas tathā
13	tatas tu pāṇḍavānīkān niḥsṛtya bahavo janāḥ abhyaghnaṃs tāvakān yuddhe muhūrtād iva bhārata tato niḥśeṣam abhavat tat sainyaṃ tava bhārata
14	akṣauhiṇyaḥ sametās tu tava putrasya bhārata ekādaśa hatā yuddhe tāḥ prabho pāṇḍusṛñjayaiḥ
15	teṣu rājasahasreṣu tāvakeṣu mahātmasu eko duryodhano rājann adṛśyata bhṛśaṃ kṣataḥ
16	tato vīkṣya diśaḥ sarvā dṛṣṭvā śūnyāṃ ca medinīm vihīnaḥ sarvayodhaiś ca pāṇḍavān vīkṣya saṃyuge
17	muditān sarvasiddhārthān nardamānān samantataḥ bāṇaśabdaravāṃś caiva śrutvā teṣāṃ mahātmanām
18	duryodhano mahārāja kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ apayāne manaś cakre vihīnabalavāhanaḥ
19	dhṛtarāṣṭra uvāca
19	nihate māmake sainye niḥśeṣe śibire kṛte pāṇḍavānāṃ balaṃ sūta kiṃ nu śeṣam abhūt tadā etan me pṛcchato brūhi kuśalo hy asi saṃjaya
20	yac ca duryodhano mandaḥ kṛtavāṃs tanayo mama balakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā sa ekaḥ pṛthivīpatiḥ
21	saṃjaya uvāca
21	rathānāṃ dve sahasre tu sapta nāgaśatāni ca pañca cāśvasahasrāṇi pattīnāṃ ca śataṃ śatāḥ
22	etac cheṣam abhūd rājan pāṇḍavānāṃ mahad balam parigṛhya hi yad yuddhe dhṛṣṭadyumno vyavasthitaḥ
23	ekākī bharataśreṣṭha tato duryodhano nṛpaḥ nāpaśyat samare kaṃ cit sahāyaṃ rathināṃ varaḥ
24	nardamānān parāṃś caiva svabalasya ca saṃkṣayam hataṃ svahayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt
25	ekādaśacamūbhartā putro duryodhanas tava gadām ādāya tejasvī padātiḥ prasthito hradam
26	nātidūraṃ tato gatvā padbhyām eva narādhipaḥ sasmāra vacanaṃ kṣattur dharmaśīlasya dhīmataḥ
27	idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā mahad vaiśasam asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ ca saṃyuge
28	evaṃ vicintayānas tu pravivikṣur hradaṃ nṛpaḥ duḥkhasaṃtaptahṛdayo dṛṣṭvā rājan balakṣayam
29	pāṇḍavāś ca mahārāja dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ abhyadhāvanta saṃkruddhās tava rājan balaṃ prati
30	śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ balānām abhigarjatām saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ
31	tān hatvā niśitair bāṇaiḥ sāmātyān saha bandhubhiḥ rathe śvetahaye tiṣṭhann arjuno bahv aśobhata
32	subalasya hate putre savājirathakuñjare mahāvanam iva chinnam abhavat tāvakaṃ balam
33	anekaśatasāhasre bale duryodhanasya ha nānyo mahāratho rājañ jīvamāno vyadṛśyata
34	droṇaputrād ṛte vīrāt tathaiva kṛtavarmaṇaḥ kṛpāc ca gautamād rājan pārthivāc ca tavātmajāt
35	dhṛṣṭadyumnas tu māṃ dṛṣṭvā hasan sātyakim abravīt kim anena gṛhītena nānenārtho 'sti jīvatā
36	dhṛṣṭadyumnavacaḥ śrutvā śiner naptā mahārathaḥ udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ hantuṃ mām udyatas tadā
37	tam āgamya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt mucyatāṃ saṃjayo jīvan na hantavyaḥ kathaṃ cana
38	dvaipāyanavacaḥ śrutvā śiner naptā kṛtāñjaliḥ tato mām abravīn muktvā svasti saṃjaya sādhaya
39	anujñātas tv ahaṃ tena nyastavarmā nirāyudhaḥ prātiṣṭhaṃ yena nagaraṃ sāyāhne rudhirokṣitaḥ
40	krośamātram apakrāntaṃ gadāpāṇim avasthitam ekaṃ duryodhanaṃ rājann apaśyaṃ bhṛśavikṣatam
41	sa tu mām aśrupūrṇākṣo nāśaknod abhivīkṣitum upapraikṣata māṃ dṛṣṭvā tadā dīnam avasthitam
42	taṃ cāham api śocantaṃ dṛṣṭvaikākinam āhave muhūrtaṃ nāśakaṃ vaktuṃ kiṃ cid duḥkhapariplutaḥ
43	tato 'smai tad ahaṃ sarvam uktavān grahaṇaṃ tadā dvaipāyanaprasādāc ca jīvato mokṣam āhave
44	muhūrtam iva ca dhyātvā pratilabhya ca cetanām bhrātṝṃś ca sarvasainyāni paryapṛcchata māṃ tataḥ
45	tasmai tad aham ācakṣaṃ sarvaṃ pratyakṣadarśivān bhrātṝṃś ca nihatān sarvān sainyaṃ ca vinipātitam
46	trayaḥ kila rathāḥ śiṣṭās tāvakānāṃ narādhipa iti prasthānakāle māṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt
47	sa dīrgham iva niḥśvasya viprekṣya ca punaḥ punaḥ aṃse māṃ pāṇinā spṛṣṭvā putras te paryabhāṣata
48	tvad anyo neha saṃgrāme kaś cij jīvati saṃjaya dvitīyaṃ neha paśyāmi sasahāyāś ca pāṇḍavāḥ
49	brūyāḥ saṃjaya rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram duryodhanas tava sutaḥ praviṣṭo hradam ity uta
50	suhṛdbhis tādṛśair hīnaḥ putrair bhrātṛbhir eva ca pāṇḍavaiś ca hṛte rājye ko nu jīvati mādṛśaḥ
51	ācakṣethāḥ sarvam idaṃ māṃ ca muktaṃ mahāhavāt asmiṃs toyahrade suptaṃ jīvantaṃ bhṛśavikṣatam
52	evam uktvā mahārāja prāviśat taṃ hradaṃ nṛpaḥ astambhayata toyaṃ ca māyayā manujādhipaḥ
53	tasmin hradaṃ praviṣṭe tu trīn rathāñ śrāntavāhanān apaśyaṃ sahitān ekas taṃ deśaṃ samupeyuṣaḥ
54	kṛpaṃ śāradvataṃ vīraṃ drauṇiṃ ca rathināṃ varam bhojaṃ ca kṛtavarmāṇaṃ sahitāñ śaravikṣatān
55	te sarve mām abhiprekṣya tūrṇam aśvān acodayan upayāya ca mām ūcur diṣṭyā jīvasi saṃjaya
56	apṛcchaṃś caiva māṃ sarve putraṃ tava janādhipam kaccid duryodhano rājā sa no jīvati saṃjaya
57	ākhyātavān ahaṃ tebhyas tadā kuśalinaṃ nṛpam tac caiva sarvam ācakṣaṃ yan māṃ duryodhano 'bravīt hradaṃ caivāham ācaṣṭa yaṃ praviṣṭo narādhipaḥ
58	aśvatthāmā tu tad rājan niśamya vacanaṃ mama taṃ hradaṃ vipulaṃ prekṣya karuṇaṃ paryadevayat
59	aho dhiṅ na sa jānāti jīvato 'smān narādhipaḥ paryāptā hi vayaṃ tena saha yodhayituṃ parān
60	te tu tatra ciraṃ kālaṃ vilapya ca mahārathāḥ prādravan rathināṃ śreṣṭhā dṛṣṭvā pāṇḍusutān raṇe
61	te tu māṃ ratham āropya kṛpasya supariṣkṛtam senāniveśam ājagmur hataśeṣās trayo rathāḥ
62	tatra gulmāḥ paritrastāḥ sūrye cāstam ite sati sarve vicukruśuḥ śrutvā putrāṇāṃ tava saṃkṣayam
63	tato vṛddhā mahārāja yoṣitāṃ rakṣaṇo narāḥ rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
64	tatra vikrośatīnāṃ ca rudatīnāṃ ca sarvaśaḥ prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śrutvā tad balasaṃkṣayam
65	tatas tā yoṣito rājan krandantyo vai muhur muhuḥ kurarya iva śabdena nādayantyo mahītalam
66	ājaghnuḥ karajaiś cāpi pāṇibhiś ca śirāṃsy uta luluvuś ca tadā keśān krośantyas tatra tatra ha
67	hāhākāravinādinyo vinighnantya urāṃsi ca krośantyas tatra ruruduḥ krandamānā viśāṃ pate
68	tato duryodhanāmātyāḥ sāśrukaṇṭhā bhṛśāturāḥ rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
69	vetrajarjharahastāś ca dvārādhyakṣā viśāṃ pate śayanīyāni śubhrāṇi spardhyāstaraṇavanti ca samādāya yayus tūrṇaṃ nagaraṃ dārarakṣiṇaḥ
70	āsthāyāśvatarīyuktān syandanān apare janāḥ svān svān dārān upādāya prayayur nagaraṃ prati
71	adṛṣṭapūrvā yā nāryo bhāskareṇāpi veśmasu dadṛśus tā mahārāja janā yāntīḥ puraṃ prati
72	tāḥ striyo bharataśreṣṭha saukumāryasamanvitāḥ prayayur nagaraṃ tūrṇaṃ hatasvajanabāndhavāḥ
73	ā gopālāvipālebhyo dravanto nagaraṃ prati yayur manuṣyāḥ saṃbhrāntā bhīmasenabhayārditāḥ
74	api caiṣāṃ bhayaṃ tīvraṃ pārthebhyo 'bhūt sudāruṇam prekṣamāṇās tadānyonyam ādhāvan nagaraṃ prati
75	tasmiṃs tadā vartamāne vidrave bhṛśadāruṇe yuyutsuḥ śokasaṃmūḍhaḥ prāptakālam acintayat
76	jito duryodhanaḥ saṃkhye pāṇḍavair bhīmavikramaiḥ ekādaśacamūbhartā bhrātaraś cāsya sūditāḥ hatāś ca kuravaḥ sarve bhīṣmadroṇapuraḥsarāḥ
77	aham eko vimuktas tu bhāgyayogād yadṛcchayā vidrutāni ca sarvāṇi śibirāṇi samantataḥ
78	duryodhanasya sacivā ye ke cid avaśeṣitāḥ rājadārān upādāya vyadhāvan nagaraṃ prati
79	prāptakālam ahaṃ manye praveśaṃ taiḥ sahābhibho yudhiṣṭhiram anujñāpya bhīmasenaṃ tathaiva ca
80	etam arthaṃ mahābāhur ubhayoḥ sa nyavedayat tasya prīto 'bhavad rājā nityaṃ karuṇaveditā pariṣvajya mahābāhur vaiśyāputraṃ vyasarjayat
81	tataḥ sa ratham āsthāya drutam aśvān acodayat asaṃbhāvitavāṃś cāpi rājadārān puraṃ prati
82	taiś caiva sahitaḥ kṣipram astaṃ gacchati bhāskare praviṣṭo hāstinapuraṃ bāṣpakaṇṭho 'śrulocanaḥ
83	apaśyata mahāprājñaṃ viduraṃ sāśrulocanam rājñaḥ samīpān niṣkrāntaṃ śokopahatacetasam
84	tam abravīt satyadhṛtiḥ praṇataṃ tv agrataḥ sthitam asmin kurukṣaye vṛtte diṣṭyā tvaṃ putra jīvasi
85	vinā rājñaḥ praveśād vai kim asi tvam ihāgataḥ etan me kāraṇaṃ sarvaṃ vistareṇa nivedaya
86	yuyutsur uvāca
86	nihate śakunau tāta sajñātisutabāndhave hataśeṣaparīvāro rājā duryodhanas tataḥ svakaṃ sa hayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt
87	apakrānte tu nṛpatau skandhāvāraniveśanāt bhayavyākulitaṃ sarvaṃ prādravan nagaraṃ prati
88	tato rājñaḥ kalatrāṇi bhrātṝṇāṃ cāsya sarvaśaḥ vāhaneṣu samāropya stryadhyakṣāḥ prādravan bhayāt
89	tato 'haṃ samanujñāpya rājānaṃ sahakeśavam praviṣṭo hāstinapuraṃ rakṣaṃl lokād dhi vācyatām
90	etac chrutvā tu vacanaṃ vaiśyāputreṇa bhāṣitam prāptakālam iti jñātvā viduraḥ sarvadharmavit apūjayad ameyātmā yuyutsuṃ vākyakovidam
91	prāptakālam idaṃ sarvaṃ bhavato bharatakṣaye adya tvam iha viśrāntaḥ śvo 'bhigantā yudhiṣṭhiram
92	etāvad uktvā vacanaṃ viduraḥ sarvadharmavit yuyutsuṃ samanujñāpya praviveśa nṛpakṣayam yuyutsur api tāṃ rātriṃ svagṛhe nyavasat tadā