Book 9 Chapter 23
1	saṃjaya uvāca
1	tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ
2	sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ
3	śakunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ
4	yatraitat sumahac chatraṃ pūrṇacandrasamaprabham yatraite satalatrāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ
5	yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam
6	evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ
7	tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ
8	duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam
9	jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ
10	hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā
11	śrutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇḍavānām anīkinīm
12	sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire
13	tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ
14	tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyatakārmukān uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
15	codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ
16	aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana vartamānasya mahataḥ samāsādya parasparam
17	anantakalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham
18	samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava asmān āsādya saṃjātaṃ goṣpadopamam acyuta
19	hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ
20	uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ
21	tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata
22	mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ
23	anantaraṃ ca nihate droṇe brahmavidāṃ vare rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam
24	alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam
25	śrutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam
26	bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam
27	jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam
28	bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam
29	dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthaṅ māṇḍalikān nṛpān balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam
30	akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam
31	ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt
32	guṇato 'bhyadhikaṃ jñātvā balataḥ śauryato 'pi vā amūḍhaḥ ko nu yudhyeta jānan prājño hitāhitam
33	yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham
34	yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam
35	maurkhyād yena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ
36	kulāntakaraṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta
37	ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana
38	yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam
39	na sa yukto 'nyathā jetum ṛte yuddhena mādhava ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ
40	tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā
41	yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśamukhe sthitaḥ
42	uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati
43	tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam
44	so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte
45	vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava
46	evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ
47	saṃyāhi bhāratīṃ vīra yāvad dhanmi śitaiḥ śaraiḥ duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge
48	kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ
49	saṃjaya uvāca
49	abhīśuhasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe
50	śarāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭakasaṃvṛtam gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam
51	hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ vyacarat tatra govindo rathenātipatākinā
52	te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave dikṣu sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ
53	tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ
54	prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā
55	asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ
56	narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ
57	āsīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā
58	sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāraparimārjitaiḥ
59	te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ
60	śaracāpadharaḥ pārthaḥ prajvalann iva bhārata dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan
61	yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇagatiḥ saghoṣaḥ bhūridrumaṃ śuṣkalatāvitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī
62	evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ dadāha sarvāṃ tava putrasenām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī
63	tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā
64	anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya sa eva ekas tava putrasenāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ