Book 9 Chapter 22 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayānake
abhajyata balaṃ tatra tava putrasya pāṇḍavaiḥ |
2 | tāṃs tu yatnena mahatā saṃnivārya mahārathān
putras te yodhayām āsa pāṇḍavānām anīkinīm |
3 | nivṛttāḥ sahasā yodhās tava putrapriyaiṣiṇaḥ
saṃnivṛtteṣu teṣv evaṃ yuddham āsīt sudāruṇam |
4 | tāvakānāṃ pareṣāṃ ca devāsuraraṇopamam
pareṣāṃ tava sainye ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ |
5 | anumānena yudhyante saṃjñābhiś ca parasparam
teṣāṃ kṣayo mahān āsīd yudhyatām itaretaram |
6 | tato yudhiṣṭhiro rājā krodhena mahatā yutaḥ
jigīṣamāṇaḥ saṃgrāme dhārtarāṣṭrān sarājakān |
7 | tribhiḥ śāradvataṃ viddhvā rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
caturbhir nijaghānāśvān kalyāṇān kṛtavarmaṇaḥ |
8 | aśvatthāmā tu hārdikyam apovāha yaśasvinam
atha śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram |
9 | tato duryodhano rājā rathān saptaśatān raṇe
preṣayad yatra rājāsau dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ |
10 | te rathā rathibhir yuktā manomārutaraṃhasaḥ
abhyadravanta saṃgrāme kaunteyasya rathaṃ prati |
11 | te samantān mahārāja parivārya yudhiṣṭhiram
adṛśyaṃ sāyakaiś cakrur meghā iva divākaram |
12 | nāmṛṣyanta susaṃrabdhāḥ śikhaṇḍipramukhā rathāḥ
rathair agryajavair yuktaiḥ kiṅkiṇījālasaṃvṛtaiḥ ājagmur abhirakṣantaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram |
13 | tataḥ pravavṛte raudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ
pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ |
14 | rathān saptaśatān hatvā kurūṇām ātatāyinām
pāṇḍavāḥ saha pāñcālaiḥ punar evābhyavārayan |
15 | tatra yuddhaṃ mahac cāsīt tava putrasya pāṇḍavaiḥ
na ca nas tādṛśaṃ dṛṣṭaṃ naiva cāpi pariśrutam |
16 | vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde samantataḥ
vadhyamāneṣu yodheṣu tāvakeṣv itareṣu ca |
17 | ninadatsu ca yodheṣu śaṅkhavaryaiś ca pūritaiḥ
utkṛṣṭaiḥ siṃhanādaiś ca garjitena ca dhanvinām |
18 | atipravṛddhe yuddhe ca chidyamāneṣu marmasu
dhāvamāneṣu yodheṣu jayagṛddhiṣu māriṣa |
19 | saṃhāre sarvato jāte pṛthivyāṃ śokasaṃbhave
bahvīnām uttamastrīṇāṃ sīmantoddharaṇe tathā |
20 | nirmaryāde tathā yuddhe vartamāne sudāruṇe
prādurāsan vināśāya tadotpātāḥ sudāruṇāḥ cacāla śabdaṃ kurvāṇā saparvatavanā mahī |
21 | sadaṇḍāḥ solmukā rājañ śīryamāṇāḥ samantataḥ
ulkāḥ petur divo bhūmāv āhatya ravimaṇḍalam |
22 | viṣvagvātāḥ prādurāsan nīcaiḥ śarkaravarṣiṇaḥ
aśrūṇi mumucur nāgā vepathuś cāspṛśad bhṛśam |
23 | etān ghorān anādṛtya samutpātān sudāruṇān
punar yuddhāya saṃmantrya kṣatriyās tasthur avyathāḥ ramaṇīye kurukṣetre puṇye svargaṃ yiyāsavaḥ |
24 | tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt
yudhyadhvam agrato yāvat pṛṣṭhato hanmi pāṇḍavān |
25 | tato naḥ saṃprayātānāṃ madrayodhās tarasvinaḥ
hṛṣṭāḥ kilakilāśabdam akurvantāpare tathā |
26 | asmāṃs tu punar āsādya labdhalakṣā durāsadāḥ
śarāsanāni dhunvantaḥ śaravarṣair avākiran |
27 | tato hataṃ parais tatra madrarājabalaṃ tadā
duryodhanabalaṃ dṛṣṭvā punar āsīt parāṅmukham |
28 | gāndhārarājas tu punar vākyam āha tato balī
nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ |
29 | anīkaṃ daśasāhasram aśvānāṃ bharatarṣabha
āsīd gāndhārarājasya vimalaprāsayodhinām |
30 | balena tena vikramya vartamāne janakṣaye
pṛṣṭhataḥ pāṇḍavānīkam abhyaghnan niśitaiḥ śaraiḥ |
31 | tad abhram iva vātena kṣipyamāṇaṃ samantataḥ
abhajyata mahārāja pāṇḍūnāṃ sumahad balam |
32 | tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya bhagnaṃ svabalam antikāt
abhyacodayad avyagraḥ sahadevaṃ mahābalam |
33 | asau subalaputro no jaghanaṃ pīḍya daṃśitaḥ
senāṃ nisūdayanty eṣa paśya pāṇḍava durmatim |
34 | gaccha tvaṃ draupadeyāś ca śakuniṃ saubalaṃ jahi
rathānīkam ahaṃ rakṣye pāñcālasahito 'nagha |
35 | gacchantu kuñjarāḥ sarve vājinaś ca saha tvayā
pādātāś ca trisāhasrāḥ śakuniṃ saubalaṃ jahi |
36 | tato gajāḥ saptaśatāś cāpapāṇibhir āsthitāḥ
pañca cāśvasahasrāṇi sahadevaś ca vīryavān |
37 | pādātāś ca trisāhasrā draupadeyāś ca sarvaśaḥ
raṇe hy abhyadravaṃs te tu śakuniṃ yuddhadurmadam |
38 | tatas tu saubalo rājann abhyatikramya pāṇḍavān
jaghāna pṛṣṭhataḥ senāṃ jayagṛdhraḥ pratāpavān |
39 | aśvārohās tu saṃrabdhāḥ pāṇḍavānāṃ tarasvinām
prāviśan saubalānīkam abhyatikramya tān rathān |
40 | te tatra sādinaḥ śūrāḥ saubalasya mahad balam
gajamadhye 'vatiṣṭhantaḥ śaravarṣair avākiran |
41 | tad udyatagadāprāsam akāpuruṣasevitam
prāvartata mahad yuddhaṃ rājan durmantrite tava |
42 | upāramanta jyāśabdāḥ prekṣakā rathino 'bhavan
na hi sveṣāṃ pareṣāṃ vā viśeṣaḥ pratyadṛśyata |
43 | śūrabāhuvisṛṣṭānāṃ śaktīnāṃ bharatarṣabha
jyotiṣām iva saṃpātam apaśyan kurupāṇḍavāḥ |
44 | ṛṣṭibhir vimalābhiś ca tatra tatra viśāṃ pate
saṃpatantībhir ākāśam āvṛtaṃ bahv aśobhata |
45 | prāsānāṃ patatāṃ rājan rūpam āsīt samantataḥ
śalabhānām ivākāśe tadā bharatasattama |
46 | rudhirokṣitasarvāṅgā vipraviddhair niyantṛbhiḥ
hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ |
47 | anyonyaparipiṣṭāś ca samāsādya parasparam
avikṣatāḥ sma dṛśyante vamanto rudhiraṃ mukhaiḥ |
48 | tato 'bhavat tamo ghoraṃ sainyena rajasā vṛte
tān apākramato 'drākṣaṃ tasmād deśād ariṃdamān aśvān rājan manuṣyāṃś ca rajasā saṃvṛte sati |
49 | bhūmau nipatitāś cānye vamanto rudhiraṃ bahu
keśākeśisamālagnā na śekuś ceṣṭituṃ janāḥ |
50 | anyonyam aśvapṛṣṭhebhyo vikarṣanto mahābalāḥ
mallā iva samāsādya nijaghnur itaretaram aśvaiś ca vyapakṛṣyanta bahavo 'tra gatāsavaḥ |
51 | bhūmau nipatitāś cānye bahavo vijayaiṣiṇaḥ
tatra tatra vyadṛśyanta puruṣāḥ śūramāninaḥ |
52 | raktokṣitaiś chinnabhujair apakṛṣṭaśiroruhaiḥ
vyadṛśyata mahī kīrṇā śataśo 'tha sahasraśaḥ |
53 | dūraṃ na śakyaṃ tatrāsīd gantum aśvena kena cit
sāśvārohair hatair aśvair āvṛte vasudhātale |
54 | rudhirokṣitasaṃnāhair āttaśastrair udāyudhaiḥ
nānāpraharaṇair ghoraiḥ parasparavadhaiṣibhiḥ susaṃnikṛṣṭaiḥ saṃgrāme hatabhūyiṣṭhasainikaiḥ |
55 | sa muhūrtaṃ tato yuddhvā saubalo 'tha viśāṃ pate
ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chakunis tataḥ |
56 | tathaiva pāṇḍavānīkaṃ rudhireṇa samukṣitam
ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chrāntavāhanam |
57 | aśvārohās tu pāṇḍūnām abruvan rudhirokṣitāḥ
susaṃnikṛṣṭāḥ saṃgrāme bhūyiṣṭhaṃ tyaktajīvitāḥ |
58 | neha śakyaṃ rathair yoddhuṃ kuta eva mahāgajaiḥ
rathān eva rathā yāntu kuñjarāḥ kuñjarān api |
59 | pratiyāto hi śakuniḥ svam anīkam avasthitaḥ
na punaḥ saubalo rājā yuddham abhyāgamiṣyati |
60 | tatas tu draupadeyāś ca te ca mattā mahādvipāḥ
prayayur yatra pāñcālyo dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ |
61 | sahadevo 'pi kauravya rajomeghe samutthite
ekākī prayayau tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ |
62 | tatas teṣu prayāteṣu śakuniḥ saubalaḥ punaḥ
pārśvato 'bhyahanat kruddho dhṛṣṭadyumnasya vāhinīm |
63 | tat punas tumulaṃ yuddhaṃ prāṇāṃs tyaktvābhyavartata
tāvakānāṃ pareṣāṃ ca parasparavadhaiṣiṇām |
64 | te hy anyonyam avekṣanta tasmin vīrasamāgame
yodhāḥ paryapatan rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
65 | asibhiś chidyamānānāṃ śirasāṃ lokasaṃkṣaye
prādurāsīn mahāśabdas tālānāṃ patatām iva |
66 | vimuktānāṃ śarīrāṇāṃ bhinnānāṃ patatāṃ bhuvi
sāyudhānāṃ ca bāhūnām urūṇāṃ ca viśāṃ pate āsīt kaṭakaṭāśabdaḥ sumahān romaharṣaṇaḥ |
67 | nighnanto niśitaiḥ śastrair bhrātṝn putrān sakhīn api
yodhāḥ paripatanti sma yathāmiṣakṛte khagāḥ |
68 | anyonyaṃ pratisaṃrabdhāḥ samāsādya parasparam
ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam iti nyaghnan sahasraśaḥ |
69 | saṃghātair āsanabhraṣṭair aśvārohair gatāsubhiḥ
hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ |
70 | sphuratāṃ pratipiṣṭānām aśvānāṃ śīghrasāriṇām
stanatāṃ ca manuṣyāṇāṃ saṃnaddhānāṃ viśāṃ pate |
71 | śaktyṛṣṭiprāsaśabdaś ca tumulaḥ samajāyata
bhindatāṃ paramarmāṇi rājan durmantrite tava |
72 | śramābhibhūtāḥ saṃrabdhāḥ śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ
vikṣatāś ca śitaiḥ śastrair abhyavartanta tāvakāḥ |
73 | mattā rudhiragandhena bahavo 'tra vicetasaḥ
jaghnuḥ parān svakāṃś caiva prāptān prāptān anantarān |
74 | bahavaś ca gataprāṇāḥ kṣatriyā jayagṛddhinaḥ
bhūmāv abhyapatan rājañ śaravṛṣṭibhir āvṛtāḥ |
75 | vṛkagṛdhraśṛgālānāṃ tumule modane 'hani
āsīd balakṣayo ghoras tava putrasya paśyataḥ |
76 | narāśvakāyasaṃchannā bhūmir āsīd viśāṃ pate
rudhirodakacitrā ca bhīrūṇāṃ bhayavardhinī |
77 | asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlais takṣamāṇāḥ punaḥ punaḥ
tāvakāḥ pāṇḍavāś caiva nābhyavartanta bhārata |
78 | praharanto yathāśakti yāvat prāṇasya dhāraṇam
yodhāḥ paripatanti sma vamanto rudhiraṃ vraṇaiḥ |
79 | śiro gṛhītvā keśeṣu kabandhaḥ samadṛśyata
udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ rudhireṇa samukṣitam |
80 | athotthiteṣu bahuṣu kabandheṣu janādhipa
tathā rudhiragandhena yodhāḥ kaśmalam āviśan |
81 | mandībhūte tataḥ śabde pāṇḍavānāṃ mahad balam
alpāvaśiṣṭais turagair abhyavartata saubalaḥ |
82 | tato 'bhyadhāvaṃs tvaritāḥ pāṇḍavā jayagṛddhinaḥ
padātayaś ca nāgāś ca sādinaś codyatāyudhāḥ |
83 | koṣṭakīkṛtya cāpy enaṃ parikṣipya ca sarvaśaḥ
śastrair nānāvidhair jaghnur yuddhapāraṃ titīrṣavaḥ |
84 | tvadīyās tāṃs tu saṃprekṣya sarvataḥ samabhidrutān
sāśvapattidviparathāḥ pāṇḍavān abhidudruvuḥ |
85 | ke cit padātayaḥ padbhir muṣṭibhiś ca parasparam
nijaghnuḥ samare śūrāḥ kṣīṇaśastrās tato 'patan |
86 | rathebhyo rathinaḥ petur dvipebhyo hastisādinaḥ
vimānebhya iva bhraṣṭāḥ siddhāḥ puṇyakṣayād yathā |
87 | evam anyonyam āyastā yodhā jaghnur mahāmṛdhe
pitṝn bhrātṝn vayasyāṃś ca putrān api tathāpare |
88 | evam āsīd amaryādaṃ yuddhaṃ bharatasattama
prāsāsibāṇakalile vartamāne sudāruṇe |