Book 9 Chapter 16 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | athānyad dhanur ādāya balavad vegavattaram
yudhiṣṭhiraṃ madrapatir viddhvā siṃha ivānadat |
2 | tataḥ sa śaravarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān
abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ |
3 | sātyakiṃ daśabhir viddhvā bhīmasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ
sahadevaṃ tribhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat |
4 | tāṃs tān anyān maheṣvāsān sāśvān sarathakuñjarān
kuñjarān kuñjarārohān aśvān aśvaprayāyinaḥ rathāṃś ca rathibhiḥ sārdhaṃ jaghāna rathināṃ varaḥ |
5 | bāhūṃś ciccheda ca tathā sāyudhān ketanāni ca
cakāra ca mahīṃ yodhais tīrṇāṃ vedīṃ kuśair iva |
6 | tathā tam arisainyāni ghnantaṃ mṛtyum ivāntakam
parivavrur bhṛśaṃ kruddhāḥ pāṇḍupāñcālasomakāḥ |
7 | taṃ bhīmasenaś ca śineś ca naptā; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau
samāgataṃ bhīmabalena rājñā; paryāpur anyonyam athāhvayantaḥ |
8 | tatas tu śūrāḥ samare narendraṃ; madreśvaraṃ prāpya yudhāṃ variṣṭham
āvārya cainaṃ samare nṛvīrā; jaghnuḥ śaraiḥ patribhir ugravegaiḥ |
9 | saṃrakṣito bhīmasenena rājā; mādrīsutābhyām atha mādhavena
madrādhipaṃ patribhir ugravegaiḥ; stanāntare dharmasuto nijaghne |
10 | tato raṇe tāvakānāṃ rathaughāḥ; samīkṣya madrādhipatiṃ śarārtam
paryāvavruḥ pravarāḥ sarvaśaś ca; duryodhanasyānumate samantāt |
11 | tato drutaṃ madrajanādhipo raṇe; yudhiṣṭhiraṃ saptabhir abhyavidhyat
taṃ cāpi pārtho navabhiḥ pṛṣatkair; vivyādha rājaṃs tumule mahātmā |
12 | ākarṇapūrṇāyatasaṃprayuktaiḥ; śarais tadā saṃyati tailadhautaiḥ
anyonyam ācchādayatāṃ mahārathau; madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhiraś ca |
13 | tatas tu tūrṇaṃ samare mahārathau; parasparasyāntaram īkṣamāṇau
śarair bhṛśaṃ vivyadhatur nṛpottamau; mahābalau śatrubhir apradhṛṣyau |
14 | tayor dhanurjyātalanisvano mahān; mahendravajrāśanitulyanisvanaḥ
parasparaṃ bāṇagaṇair mahātmanoḥ; pravarṣator madrapapāṇḍuvīrayoḥ |
15 | tau ceratur vyāghraśiśuprakāśau; mahāvaneṣv āmiṣagṛddhināv iva
viṣāṇinau nāgavarāv ivobhau; tatakṣatuḥ saṃyugajātadarpau |
16 | tatas tu madrādhipatir mahātmā; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalaṃ prasahya
vivyādha vīraṃ hṛdaye 'tivegaṃ; śareṇa sūryāgnisamaprabheṇa |
17 | tato 'tividdho 'tha yudhiṣṭhiro 'pi; susaṃprayuktena śareṇa rājan
jaghāna madrādhipatiṃ mahātmā; mudaṃ ca lebhe ṛṣabhaḥ kurūṇām |
18 | tato muhūrtād iva pārthivendro; labdhvā saṃjñāṃ krodhasaṃraktanetraḥ
śatena pārthaṃ tvarito jaghāna; sahasranetrapratimaprabhāvaḥ |
19 | tvaraṃs tato dharmasuto mahātmā; śalyasya kruddho navabhiḥ pṛṣatkaiḥ
bhittvā hy uras tapanīyaṃ ca varma; jaghāna ṣaḍbhis tv aparaiḥ pṛṣatkaiḥ |
20 | tatas tu madrādhipatiḥ prahṛṣṭo; dhanur vikṛṣya vyasṛjat pṛṣatkān
dvābhyāṃ kṣurābhyāṃ ca tathaiva rājñaś; ciccheda cāpaṃ kurupuṃgavasya |
21 | navaṃ tato 'nyat samare pragṛhya; rājā dhanur ghorataraṃ mahātmā
śalyaṃ tu viddhvā niśitaiḥ samantād; yathā mahendro namuciṃ śitāgraiḥ |
22 | tatas tu śalyo navabhiḥ pṛṣatkair; bhīmasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
nikṛtya raukme paṭuvarmaṇī tayor; vidārayām āsa bhujau mahātmā |
23 | tato 'pareṇa jvalitārkatejasā; kṣureṇa rājño dhanur unmamātha
kṛpaś ca tasyaiva jaghāna sūtaṃ; ṣaḍbhiḥ śaraiḥ so 'bhimukhaṃ papāta |
24 | madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhirasya; śaraiś caturbhir nijaghāna vāhān
vāhāṃś ca hatvā vyakaron mahātmā; yodhakṣayaṃ dharmasutasya rājñaḥ |
25 | tathā kṛte rājani bhīmaseno; madrādhipasyāśu tato mahātmā
chittvā dhanur vegavatā śareṇa; dvābhyām avidhyat subhṛśaṃ narendram |
26 | athāpareṇāsya jahāra yantuḥ; kāyāc chiraḥ saṃnahanīyamadhyāt
jaghāna cāśvāṃś caturaḥ sa śīghraṃ; tathā bhṛśaṃ kupito bhīmasenaḥ |
27 | tam agraṇīḥ sarvadhanurdharāṇām; ekaṃ carantaṃ samare 'tivegam
bhīmaḥ śatena vyakirac charāṇāṃ; mādrīputraḥ sahadevas tathaiva |
28 | taiḥ sāyakair mohitaṃ vīkṣya śalyaṃ; bhīmaḥ śarair asya cakarta varma
sa bhīmasenena nikṛttavarmā; madrādhipaś carma sahasratāram |
29 | pragṛhya khaḍgaṃ ca rathān mahātmā; praskandya kuntīsutam abhyadhāvat
chittvā ratheṣāṃ nakulasya so 'tha; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalo 'bhyadhāvat |
30 | taṃ cāpi rājānam athotpatantaṃ; kruddhaṃ yathaivāntakam āpatantam
dhṛṣṭadyumno draupadeyāḥ śikhaṇḍī; śineś ca naptā sahasā parīyuḥ |
31 | athāsya carmāpratimaṃ nyakṛntad; bhīmo mahātmā daśabhiḥ pṛṣatkaḥ
khaḍgaṃ ca bhallair nicakarta muṣṭau; nadan prahṛṣṭas tava sainyamadhye |
32 |
tat karma bhīmasya samīkṣya hṛṣṭās; te pāṇḍavānāṃ pravarā rathaughāḥ
nādaṃ ca cakrur bhṛśam utsmayantaḥ; śaṅkhāṃś ca dadhmuḥ śaśisaṃnikāśān |
33 | tenātha śabdena vibhīṣaṇena; tavābhitaptaṃ balam aprahṛṣṭam
svedābhibhūtaṃ rudhirokṣitāṅgaṃ; visaṃjñakalpaṃ ca tathā viṣaṇṇam |
34 | sa madrarājaḥ sahasāvakīrṇo; bhīmāgragaiḥ pāṇḍavayodhamukhyaiḥ
yudhiṣṭhirasyābhimukhaṃ javena; siṃho yathā mṛgahetoḥ prayātaḥ |
35 | sa dharmarājo nihatāśvasūtaṃ; krodhena dīptajvalanaprakāśam
dṛṣṭvā tu madrādhipatiṃ sa tūrṇaṃ; samabhyadhāvat tam ariṃ balena |
36 | govindavākyaṃ tvaritaṃ vicintya; dadhre matiṃ śalyavināśanāya
sa dharmarājo nihatāśvasūte; rathe tiṣṭhañ śaktim evābhikāṅkṣan |
37 | tac cāpi śalyasya niśamya karma; mahātmano bhāgam athāvaśiṣṭam
smṛtvā manaḥ śalyavadhe yatātmā; yathoktam indrāvarajasya cakre |
38 | sa dharmarājo maṇihemadaṇḍāṃ; jagrāha śaktiṃ kanakaprakāśām
netre ca dīpte sahasā vivṛtya; madrādhipaṃ kruddhamanā niraikṣat |
39 | nirīkṣito vai naradeva rājñā; pūtātmanā nirhṛtakalmaṣeṇa
abhūn na yad bhasmasān madrarājas; tad adbhutaṃ me pratibhāti rājan |
40 | tatas tu śaktiṃ rucirogradaṇḍāṃ; maṇipravālojjvalitāṃ pradīptām
cikṣepa vegāt subhṛśaṃ mahātmā; madrādhipāya pravaraḥ kurūṇām |
41 | dīptām athaināṃ mahatā balena; savisphuliṅgāṃ sahasā patantīm
praikṣanta sarve kuravaḥ sametā; yathā yugānte mahatīm ivolkām |
42 | tāṃ kālarātrīm iva pāśahastāṃ; yamasya dhātrīm iva cograrūpām
sabrahmadaṇḍapratimām amoghāṃ; sasarja yatto yudhi dharmarājaḥ |
43 | gandhasrag agryāsanapānabhojanair; abhyarcitāṃ pāṇḍusutaiḥ prayatnāt
saṃvartakāgnipratimāṃ jvalantīṃ; kṛtyām atharvāṅgirasīm ivogrām |
44 | īśānahetoḥ pratinirmitāṃ tāṃ; tvaṣṭrā ripūṇām asudehabhakṣām
bhūmyantarikṣādijalāśayāni; prasahya bhūtāni nihantum īśām |
45 | ghaṇṭāpatākāmaṇivajrabhājaṃ; vaiḍūryacitrāṃ tapanīyadaṇḍām
tvaṣṭrā prayatnān niyamena kḷptāṃ; brahmadviṣām antakarīm amoghām |
46 | balaprayatnād adhirūḍhavegāṃ; mantraiś ca ghorair abhimantrayitvā
sasarja mārgeṇa ca tāṃ pareṇa; vadhāya madrādhipates tadānīm |
47 | hato 'sy asāv ity abhigarjamāno; rudro 'ntakāyāntakaraṃ yatheṣum
prasārya bāhuṃ sudṛḍhaṃ supāṇiṃ; krodhena nṛtyann iva dharmarājaḥ |
48 | tāṃ sarvaśaktyā prahitāṃ sa śaktiṃ; yudhiṣṭhireṇāprativāryavīryām
pratigrahāyābhinanarda śalyaḥ; samyag ghutām agnir ivājyadhārām |
49 | sā tasya marmāṇi vidārya śubhram; uro viśālaṃ ca tathaiva varma
viveśa gāṃ toyam ivāprasaktā; yaśo viśālaṃ nṛpater dahantī |
50 | nāsākṣikarṇāsyaviniḥsṛtena; prasyandatā ca vraṇasaṃbhavena
saṃsiktagātro rudhireṇa so 'bhūt; krauñco yathā skandahato mahādriḥ |
51 | prasārya bāhū sa rathād gato gāṃ; saṃchinnavarmā kurunandanena
mahendravāhapratimo mahātmā; vajrāhataṃ śṛṅgam ivācalasya |
52 | bāhū prasāryābhimukho dharmarājasya madrarāṭ
tato nipatito bhūmāv indradhvaja ivocchritaḥ |
53 | sa tathā bhinnasarvāṅgo rudhireṇa samukṣitaḥ
pratyudgata iva premṇā bhūmyā sa narapuṃgavaḥ |
54 | priyayā kāntayā kāntaḥ patamāna ivorasi
ciraṃ bhuktvā vasumatīṃ priyāṃ kāntām iva prabhuḥ sarvair aṅgaiḥ samāśliṣya prasupta iva so 'bhavat |
55 | dharmye dharmātmanā yuddhe nihato dharmasūnunā
samyag ghuta iva sviṣṭaḥ praśānto 'gnir ivādhvare |
56 | śaktyā vibhinnahṛdayaṃ vipraviddhāyudhadhvajam
saṃśāntam api madreśaṃ lakṣmīr naiva vyamuñcata |
57 | tato yudhiṣṭhiraś cāpam ādāyendradhanuṣprabham
vyadhamad dviṣataḥ saṃkhye khagarāḍ iva pannagān dehāsūn niśitair bhallai ripūṇāṃ nāśayan kṣaṇāt |
58 | tataḥ pārthasya bāṇaughair āvṛtāḥ sainikās tava
nimīlitākṣāḥ kṣiṇvanto bhṛśam anyonyam arditāḥ saṃnyastakavacā dehair vipatrāyudhajīvitāḥ |
59 | tataḥ śalye nipatite madrarājānujo yuvā
bhrātuḥ sarvair guṇais tulyo rathī pāṇḍavam abhyayāt |
60 | vivyādha ca naraśreṣṭho nārācair bahubhis tvaran
hatasyāpacitiṃ bhrātuś cikīrṣur yuddhadurmadaḥ |
61 | taṃ vivyādhāśugaiḥ ṣaḍbhir dharmarājas tvarann iva
kārmukaṃ cāsya ciccheda kṣurābhyāṃ dhvajam eva ca |
62 | tato 'sya dīpyamānena sudṛḍhena śitena ca
pramukhe vartamānasya bhallenāpāharac chiraḥ |
63 | sakuṇḍalaṃ tad dadṛśe patamānaṃ śiro rathāt
puṇyakṣayam iva prāpya patantaṃ svargavāsinam |
64 | tasyāpakṛṣṭaśīrṣaṃ tac charīraṃ patitaṃ rathāt
rudhireṇāvasiktāṅgaṃ dṛṣṭvā sainyam abhajyata |
65 | vicitrakavace tasmin hate madranṛpānuje
hāhākāraṃ vikurvāṇāḥ kuravo vipradudruvuḥ |
66 | śalyānujaṃ hataṃ dṛṣṭvā tāvakās tyaktajīvitāḥ
vitresuḥ pāṇḍavabhayād rajodhvastās tathā bhṛśam |
67 | tāṃs tathā bhajyatas trastān kauravān bharatarṣabha
śiner naptā kiran bāṇair abhyavartata sātyakiḥ |
68 | tam āyāntaṃ maheṣvāsam aprasahyaṃ durāsadam
hārdikyas tvarito rājan pratyagṛhṇād abhītavat |
69 | tau sametau mahātmānau vārṣṇeyāv aparājitau
hārdikyaḥ sātyakiś caiva siṃhāv iva madotkaṭau |
70 | iṣubhir vimalābhāsaiś chādayantau parasparam
arcirbhir iva sūryasya divākarasamaprabhau |
71 | cāpamārgabaloddhūtān mārgaṇān vṛṣṇisiṃhayoḥ
ākāśe samapaśyāma pataṃgān iva śīghragān |
72 | sātyakiṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ
cāpam ekena ciccheda hārdikyo nataparvaṇā |
73 | tan nikṛttaṃ dhanuḥ śreṣṭham apāsya śinipuṃgavaḥ
anyad ādatta vegena vegavattaram āyudham |
74 | tad ādāya dhanuḥ śreṣṭhaṃ variṣṭhaḥ sarvadhanvinām
hārdikyaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare |
75 | tato rathaṃ yugeṣāṃ ca chittvā bhallaiḥ susaṃyataiḥ
aśvāṃs tasyāvadhīt tūrṇam ubhau ca pārṣṇisārathī |
76 | madrarāje hate rājan virathe kṛtavarmaṇi
duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham |
77 | tatpare nāvabudhyanta sainyena rajasā vṛte
balaṃ tu hatabhūyiṣṭhaṃ tat tadāsīt parāṅmukham |
78 | tato muhūrtāt te 'paśyan rajo bhaumaṃ samutthitam
vividhaiḥ śoṇitasrāvaiḥ praśāntaṃ puruṣarṣabha |
79 | tato duryodhano dṛṣṭvā bhagnaṃ svabalam antikāt
javenāpatataḥ pārthān ekaḥ sarvān avārayat |
80 | pāṇḍavān sarathān dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam
ānartaṃ ca durādharṣaṃ śitair bāṇair avākirat |
81 | taṃ pare nābhyavartanta martyā mṛtyum ivāgatam
athānyaṃ ratham āsthāya hārdikyo 'pi nyavartata |
82 | tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ
caturbhir nijaghānāśvān patribhiḥ kṛtavarmaṇaḥ vivyādha gautamaṃ cāpi ṣaḍbhir bhallaiḥ sutejanaiḥ |
83 | aśvatthāmā tato rājñā hatāśvaṃ virathīkṛtam
samapovāha hārdikyaṃ svarathena yudhiṣṭhirāt |
84 | tataḥ śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram
vivyādha cāśvān niśitais tasyāṣṭābhiḥ śilīmukhaiḥ |
85 | evam etan mahārāja yuddhaśeṣam avartata
tava durmantrite rājan sahaputrasya bhārata |
86 | tasmin maheṣvāsavare viśaste; saṃgrāmamadhye kurupuṃgavena
pārthāḥ sametāḥ paramaprahṛṣṭāḥ; śaṅkhān pradadhmur hatam īkṣya śalyam |
87 | yudhiṣṭhiraṃ ca praśaśaṃsur ājau; purā surā vṛtravadhe yathendram
cakruś ca nānāvidhavādyaśabdān; ninādayanto vasudhāṃ samantāt |