Book 9 Chapter 2 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | visṛṣṭāsv atha nārīṣu dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
vilalāpa mahārāja duḥkhād duḥkhataraṃ gataḥ |
2 | sadhūmam iva niḥśvasya karau dhunvan punaḥ punaḥ
vicintya ca mahārāja tato vacanam abravīt |
3 | aho bata mahad duḥkhaṃ yad ahaṃ pāṇḍavān raṇe
kṣemiṇaś cāvyayāṃś caiva tvattaḥ sūta śṛṇomi vai |
4 | vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
yac chrutvā nihatān putrān dīryate na sahasradhā |
5 | cintayitvā vacas teṣāṃ bālakrīḍāṃ ca saṃjaya
adya śrutvā hatān putrān bhṛśaṃ me dīryate manaḥ |
6 | andhatvād yadi teṣāṃ tu na me rūpanidarśanam
putrasnehakṛtā prītir nityam eteṣu dhāritā |
7 | bālabhāvam atikrāntān yauvanasthāṃś ca tān aham
madhyaprāptāṃs tathā śrutvā hṛṣṭa āsaṃ tathānagha |
8 | tān adya nihatāñ śrutvā hṛtaiśvaryān hṛtaujasaḥ
na labhe vai kva cic chāntiṃ putrādhibhir abhiplutaḥ |
9 | ehy ehi putra rājendra mamānāthasya sāṃpratam
tvayā hīno mahābāho kāṃ nu yāsyāmy ahaṃ gatim |
10 | gatir bhūtvā mahārāja jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā
andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ vīra vihāya kva nu gacchasi |
11 | sā kṛpā sā ca te prītiḥ sā ca rājan sumānitā
kathaṃ vinihataḥ pārthaiḥ saṃyugeṣv aparājitaḥ |
12 | kathaṃ tvaṃ pṛthivīpālān bhuktvā tāta samāgatān
śeṣe vinihato bhūmau prākṛtaḥ kunṛpo yathā |
13 | ko nu mām utthitaṃ kālye tāta tāteti vakṣyati
mahārājeti satataṃ lokanātheti cāsakṛt |
14 | pariṣvajya ca māṃ kaṇṭhe snehenāklinnalocanaḥ
anuśādhīti kauravya tat sādhu vada me vacaḥ |
15 | nanu nāmāham aśrauṣaṃ vacanaṃ tava putraka
bhūyasī mama pṛthvīyaṃ yathā pārthasya no tathā |
16 | bhagadattaḥ kṛpaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ
bhūriśravāḥ somadatto mahārājo 'tha bāhlikaḥ |
17 | aśvatthāmā ca bhojaś ca māgadhaś ca mahābalaḥ
bṛhadbalaś ca kāśīśaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ |
18 | mlecchāś ca bahusāhasrāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha
sudakṣiṇaś ca kāmbojas trigartādhipatis tathā |
19 | bhīṣmaḥ pitāmahaś caiva bhāradvājo 'tha gautamaḥ
śrutāyuś cācyutāyuś ca śatāyuś cāpi vīryavān |
20 | jalasaṃdho 'thārśyaśṛṅgī rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ
alaṃbuso mahābāhuḥ subāhuś ca mahārathaḥ |
21 | ete cānye ca bahavo rājāno rājasattama
madartham udyatāḥ sarve prāṇāṃs tyaktvā raṇe prabho |
22 | yeṣāṃ madhye sthito yuddhe bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
yodhayiṣyāmy ahaṃ pārthān pāñcālāṃś caiva sarvaśaḥ |
23 | cedīṃś ca nṛpaśārdūla draupadeyāṃś ca saṃyuge
sātyakiṃ kuntibhojaṃ ca rākṣasaṃ ca ghaṭotkacam |
24 | eko 'py eṣāṃ mahārāja samarthaḥ saṃnivāraṇe
samare pāṇḍaveyānāṃ saṃkruddho hy abhidhāvatām kiṃ punaḥ sahitā vīrāḥ kṛtavairāś ca pāṇḍavaiḥ |
25 | atha vā sarva evaite pāṇḍavasyānuyāyibhiḥ
yotsyanti saha rājendra haniṣyanti ca tān mṛdhe |
26 | karṇas tv eko mayā sārdhaṃ nihaniṣyati pāṇḍavān
tato nṛpatayo vīrāḥ sthāsyanti mama śāsane |
27 | yaś ca teṣāṃ praṇetā vai vāsudevo mahābalaḥ
na sa saṃnahyate rājann iti mām abravīd vacaḥ |
28 | tasyāhaṃ vadataḥ sūta bahuśo mama saṃnidhau
yuktito hy anupaśyāmi nihatān pāṇḍavān mṛdhe |
29 | teṣāṃ madhye sthitā yatra hanyante mama putrakāḥ
vyāyacchamānāḥ samare kim anyad bhāgadheyataḥ |
30 | bhīṣmaś ca nihato yatra lokanāthaḥ pratāpavān
śikhaṇḍinaṃ samāsādya mṛgendra iva jambukam |
31 | droṇaś ca brāhmaṇo yatra sarvaśastrāstrapāragaḥ
nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ |
32 | bhūriśravā hato yatra somadattaś ca saṃyuge
bāhlīkaś ca mahārāja kim anyad bhāgadheyataḥ |
33 | sudakṣiṇo hato yatra jalasaṃdhaś ca kauravaḥ
śrutāyuś cācyutāyuś ca kim anyad bhāgadheyataḥ |
34 | bṛhadbalo hato yatra māgadhaś ca mahābalaḥ
āvantyo nihato yatra trigartaś ca janādhipaḥ saṃśaptakāś ca bahavaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ |
35 | alaṃbusas tathā rājan rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ
ārśyaśṛṅgaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ |
36 | nārāyaṇā hatā yatra gopālā yuddhadurmadāḥ
mlecchāś ca bahusāhasrāḥ kim anyad bhāgadheyataḥ |
37 | śakuniḥ saubalo yatra kaitavyaś ca mahābalaḥ
nihataḥ sabalo vīraḥ kim anyad bhāgadheyataḥ |
38 | rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ
nihatā bahavo yatra kim anyad bhāgadheyataḥ |
39 | nānādeśasamāvṛttāḥ kṣatriyā yatra saṃjaya
nihatāḥ samare sarve kim anyad bhāgadheyataḥ |
40 | putrāś ca me vinihatāḥ pautrāś caiva mahābalāḥ
vayasyā bhrātaraś caiva kim anyad bhāgadheyataḥ |
41 | bhāgadheyasamāyukto dhruvam utpadyate naraḥ
yaś ca bhāgyasamāyuktaḥ sa śubhaṃ prāpnuyān naraḥ |
42 | ahaṃ viyuktaḥ svair bhāgyaiḥ putraiś caiveha saṃjaya
katham adya bhaviṣyāmi vṛddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ |
43 | nānyad atra paraṃ manye vanavāsād ṛte prabho
so 'haṃ vanaṃ gamiṣyāmi nirbandhur jñātisaṃkṣaye |
44 | na hi me 'nyad bhavec chreyo vanābhyupagamād ṛte
imām avasthāṃ prāptasya lūnapakṣasya saṃjaya |
45 | duryodhano hato yatra śalyaś ca nihato yudhi
duḥśāsano viśastaś ca vikarṇaś ca mahābalaḥ |
46 | kathaṃ hi bhīmasenasya śroṣye 'haṃ śabdam uttamam
ekena samare yena hataṃ putraśataṃ mama |
47 | asakṛd vadatas tasya duryodhanavadhena ca
duḥkhaśokābhisaṃtapto na śroṣye paruṣā giraḥ |
48 | evaṃ sa śokasaṃtaptaḥ pārthivo hatabāndhavaḥ
muhur muhur muhyamānaḥ putrādhibhir abhiplutaḥ |
49 | vilapya suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya cintayitvā parābhavam |
50 | duḥkhena mahatā rājā saṃtapto bharatarṣabha
punar gāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchad yathātatham |
51 | bhīṣmadroṇau hatau śrutvā sūtaputraṃ ca pātitam
senāpatiṃ praṇetāraṃ kim akurvata māmakāḥ |
52 | yaṃ yaṃ senāpraṇetāraṃ yudhi kurvanti māmakāḥ
acireṇaiva kālena taṃ taṃ nighnanti pāṇḍavāḥ |
53 | raṇamūrdhni hato bhīṣmaḥ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā
evam eva hato droṇaḥ sarveṣām eva paśyatām |
54 | evam eva hataḥ karṇaḥ sūtaputraḥ pratāpavān
sa rājakānāṃ sarveṣāṃ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā |
55 | pūrvam evāham ukto vai vidureṇa mahātmanā
duryodhanāparādhena prajeyaṃ vinaśiṣyati |
56 | ke cin na samyak paśyanti mūḍhāḥ samyak tathāpare
tad idaṃ mama mūḍhasya tathābhūtaṃ vacaḥ sma ha |
57 | yad abravīn me dharmātmā viduro dīrghadarśivān
tat tathā samanuprāptaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ |
58 | daivopahatacittena yan mayāpakṛtaṃ purā
anayasya phalaṃ tasya brūhi gāvalgaṇe punaḥ |
59 | ko vā mukham anīkānām āsīt karṇe nipātite
arjunaṃ vāsudevaṃ ca ko vā pratyudyayau rathī |
60 | ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ madrarājasya saṃyuge
vāmaṃ ca yoddhukāmasya ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ |
61 | kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ madrarājo mahābalaḥ
nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye putro vā mama saṃjaya |
62 | brūhi sarvaṃ yathātattvaṃ bharatānāṃ mahākṣayam
yathā ca nihataḥ saṃkhye putro duryodhano mama |
63 | pāñcālāś ca yathā sarve nihatāḥ sapadānugāḥ
dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadyāḥ pañca cātmajāḥ |
64 | pāṇḍavāś ca yathā muktās tathobhau sātvatau yudhi
kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhāradvājasya cātmajaḥ |
65 | yad yathā yādṛśaṃ caiva yuddhaṃ vṛttaṃ ca sāṃpratam
akhilaṃ śrotum icchāmi kuśalo hy asi saṃjaya |