Book 8 Chapter 68 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | śalyas tu karṇārjunayor vimarde; balāni dṛṣṭvā mṛditāni bāṇaiḥ
duryodhanaṃ yāntam avekṣamāṇo; saṃdarśayad bhārata yuddhabhūmim |
2 | nipātitasyandanavājināgaṃ; dṛṣṭvā balaṃ tad dhatasūtaputram
duryodhano 'śrupratipūrṇanetro; muhur muhur nyaśvasad ārtarūpaḥ |
3 | karṇaṃ tu śūraṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; śarācitaṃ śoṇitadigdhagātram
yadṛcchayā sūryam ivāvanisthaṃ; didṛkṣavaḥ saṃparivārya tasthuḥ |
4 | prahṛṣṭavitrastaviṣaṇṇavismṛtās; tathāpare śokagatā ivābhavan
pare tvadīyāś ca paraspareṇa; yathā yathaiṣāṃ prakṛtis tathābhavan |
5 | praviddhavarmābharaṇāmbarāyudhaṃ; dhanaṃjayenābhihataṃ hataujasam
niśamya karṇaṃ kuravaḥ pradudruvur; hatarṣabhā gāva ivākulākulāḥ |
6 | kṛtvā vimardaṃ bhṛśam arjunena; karṇaṃ hataṃ kesariṇeva nāgam
dṛṣṭvā śayānaṃ bhuvi madrarājo; bhīto 'pasarpat sarathaḥ suśīghram |
7 | madrādhipaś cāpi vimūḍhacetās; tūrṇaṃ rathenāpahṛtadhvajena
duryodhanasyāntikam etya śīghraṃ; saṃbhāṣya duḥkhārtam uvāca vākyam |
8 | viśīrṇanāgāśvarathapravīraṃ; balaṃ tvadiyaṃ yamarāṣṭrakalpam
anyonyam āsādya hataṃ mahadbhir; narāśvanāgair girikūṭakalpaiḥ |
9 | naitādṛśaṃ bhārata yuddham āsīd; yathādya karṇārjunayor babhūva
grastau hi karṇena sametya kṛṣṇāv; anye ca sarve tava śatravo ye |
10 | daivaṃ tu yat tat svavaśaṃ pravṛttaṃ; tat pāṇḍavān pāti hinasti cāsmān
tavārthasiddhyarthakarā hi sarve; prasahya vīrā nihatā dviṣadbhiḥ |
11 | kuberavaivasvatavāsavānāṃ; tulyaprabhāvāmbupateś ca vīrāḥ
vīryeṇa śauryeṇa balena caiva; tais taiś ca yuktā vipulair guṇaughaiḥ |
12 | avadhyakalpā nihatā narendrās; tavārthakāmā yudhi pāṇḍaveyaiḥ
tan mā śuco bhārata diṣṭam etat; paryāyasiddhir na sadāsti siddhiḥ |
13 | etad vaco madrapater niśamya; svaṃ cāpanītaṃ manasā nirīkṣya
duryodhano dīnamanā visaṃjñaḥ; punaḥ punar nyaśvasad ārtarūpaḥ |
14 | taṃ dhyānamūkaṃ kṛpaṇaṃ bhṛśārtam; ārtāyanir dīnam uvāca vākyam
paśyedam ugraṃ naravājināgair; āyodhanaṃ vīrahataiḥ prapannam |
15 | mahīdharābhaiḥ patitair mahāgajaiḥ; sakṛt praviddhaiḥ śaraviddhamarmabhiḥ
tair vihvaladbhiś ca gatāsubhiś ca; pradhvastayantrāyudhavarmayodhaiḥ |
16 | vajrāpaviddhair iva cācalendrair; vibhinnapāṣāṇamṛgadrumauṣadhaiḥ
praviddhaghaṇṭāṅkuśatomaradhvajaiḥ; sahemamālai rudhiraughasaṃplutaiḥ |
17 | śarāvabhinnaiḥ patitaiś ca vājibhiḥ; śvasadbhir anyaiḥ kṣatajaṃ vamadbhiḥ
dīnaiḥ stanadbhiḥ parivṛttanetrair; mahīṃ daśadbhiḥ kṛpaṇaṃ nadadbhiḥ |
18 | tathāpaviddhair gajavājiyodhair; mandāsubhiś caiva gatāsubhiś ca
narāśvanāgaiś ca rathaiś ca marditair; mahī mahāvaitaraṇīva durdṛśā |
19 | gajair nikṛttāparahastagātrair; udvepamānaiḥ patitaiḥ pṛthivyām
yaśasvibhir nāgarathāśvayodhibhiḥ; padātibhiś cābhimukhair hataiḥ paraiḥ viśīrṇavarmābharaṇāmbarāyudhair; vṛtā niśāntair iva pāvakair mahī |
20 | śaraprahārābhihatair mahābalair; avekṣyamāṇaiḥ patitaiḥ sahasraśaḥ
pranaṣṭasaṃjñaiḥ punar ucchvasadbhir; mahī babhūvānugatair ivāgnibhiḥ divaś cyutair bhūr atidīptimadbhir; naktaṃ grahair dyaur amaleva dīptaiḥ |
21 | śarās tu karṇārjunabāhumuktā; vidārya nāgāśvamanuṣyadehān
prāṇān nirasyāśu mahīm atīyur; mahoragā vāsam ivābhito 'straiḥ |
22 | hatair manuṣyāśvagajaiś ca saṃkhye; śarāvabhinnaiś ca rathair babhūva
dhanaṃjayasyādhiratheś ca mārge; gajair agamyā vasudhātidurgā |
23 | rathair vareṣūn mathitaiś ca yodhaiḥ; saṃsyūtasūtāśvavarāyudhadhvajaiḥ
viśīrṇaśastrair vinikṛttabandhurair; nikṛttacakrākṣayugatriveṇubhiḥ |
24 | vimuktayantrair nihatair ayasmayair; hatānuṣaṅgair viniṣaṅgabandhuraiḥ
prabhagnanīḍair maṇihemamaṇḍitaiḥ; stṛtā mahī dyaur iva śāradair ghanaiḥ |
25 | vikṛṣyamaṇair javanair alaṃkṛtair; hateśvarair ājirathaiḥ sukalpitaiḥ
manuṣyamātaṅgarathāśvarāśibhir; drutaṃ vrajanto bahudhā vicūrṇitāḥ |
26 | sahemapaṭṭāḥ parighāḥ paraśvadhāḥ; kaḍaṅgarāyomusalāni paṭṭiśāḥ
petuś ca khaḍgā vimalā vikośā; gadāś ca jāmbūnadapaṭṭabaddhāḥ |
27 | cāpāni rukmāṅgadabhūṣaṇāni; śarāś ca kārtasvaracitrapuṅkhāḥ
ṛṣṭyaś ca pītā vimalā vikośāḥ; prāsāḥ sakhaḍgāḥ kanakāvabhāsāḥ |
28 | chatrāṇi vālavyajanāni śaṅkhāḥ; srajaś ca puṣpottamahemacitrāḥ
kuthāḥ patākāmbaraveṣṭitāś ca; kirīṭamālā mukuṭāś ca śubhrāḥ |
29 | prakīrṇakā viprakīrṇāḥ kuthāś ca; pradhānamuktātaralāś ca hārāḥ
āpīḍakeyūravarāṅgadāni; graiveyaniṣkāḥ sasuvarṇasūtrāḥ |
30 | maṇyuttamā vajrasuvarṇamuktā; ratnāni coccāvacamaṅgalāni
gātrāṇi cātyantasukhocitāni; śirāṃsi cendupratimānanāni |
31 | dehāṃś ca bhogāṃś ca paricchadāṃś ca; tyaktvā manojñāni sukhāni cāpi
svadharmaniṣṭhāṃ mahatīm avāpya; vyāptāṃś ca lokān yaśasā samīyuḥ |
32 | ity evam uktvā virarāma śalyo; duryodhanaḥ śokaparītacetāḥ
hā karṇa hā karṇa iti bruvāṇa; ārto visaṃjño bhṛśam aśrunetraḥ |
33 | taṃ droṇaputrapramukhā narendrāḥ; sarve samāśvāsya saha prayānti
nirīkṣamāṇā muhur arjunasya; dhvajaṃ mahāntaṃ yaśasā jvalantam |
34 | narāśvamātaṅgaśarīrajena; raktena siktā rudhireṇa bhūmiḥ
raktāmbarasrak tapanīyayogān; nārī prakāśā iva sarvagamyā |
35 | pracchannarūpā rudhireṇa rājan; raudre muhūrte 'tivirājamānāḥ
naivāvatasthuḥ kuravaḥ samīkṣya; pravrājitā devalokāś ca sarve |
36 | vadhena karṇasya suduḥkhitās te; hā karṇa hā karṇa iti bruvāṇāḥ
drutaṃ prayātāḥ śibirāṇi rājan; divākaraṃ raktam avekṣamāṇāḥ |
37 | gāṇḍīvamuktais tu suvarṇapuṅkhaiḥ; śitaiḥ śaraiḥ śoṇitadigdhavājaiḥ
śaraiś citāṅgo bhuvi bhāti karṇo; hato 'pi san sūrya ivāṃśumālī |
38 | karṇasya dehaṃ rudhirāvasiktaṃ; bhaktānukampī bhagavān vivasvān
spṛṣṭvā karair lohitaraktarūpaḥ; siṣṇāsur abhyeti paraṃ samudram |
39 | itīva saṃcintya surarṣisaṃghāḥ; saṃprasthitā yānti yathāniketam
saṃcintayitvā ca janā visasrur; yathāsukhaṃ khaṃ ca mahītalaṃ ca |
40 | tad adbhutaṃ prāṇabhṛtāṃ bhayaṃkaraṃ; niśamya yuddhaṃ kuruvīramukhyayoḥ
dhanaṃjayasyādhiratheś ca vismitāḥ; praśaṃsamānāḥ prayayus tadā janāḥ |
41 | śaraiḥ saṃkṛttavarmāṇaṃ vīraṃ viśasane hatam
gatāsum api rādheyaṃ naiva lakṣmīr vyamuñcata |
42 | nānābharaṇavān rājan mṛṣṭajāmbūnadāṅgadaḥ
hato vaikartanaḥ śete pādapo 'ṅkuravān iva |
43 | kanakottamasaṃkāśaḥ pradīpta iva pāvakaḥ
saputraḥ puruṣavyāghraḥ saṃśāntaḥ pārthatejasā pratāpya pāṇḍavān rājan pāñcālāṃś cāstratejasā |
44 | dadānīty eva yo 'vocan na nāstīty arthito 'rthibhiḥ
sadbhiḥ sadā satpuruṣaḥ sa hato dvairathe vṛṣaḥ |
45 | yasya brāhmaṇasāt sarvam ātmārthaṃ na mahātmanaḥ
nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīd yasya svam api jīvitam |
46 | sadā nṝṇāṃ priyo dātā priyadāno divaṃ gataḥ
ādāya tava putrāṇāṃ jayāśāṃ śarma varma ca |
47 | hate sma karṇe sarito na sravanti; jagāma cāstaṃ kaluṣo divākaraḥ
grahaś ca tiryag jvalitārkavarṇo; yamasya putro 'bhyudiyāya rājan |
48 | nabhaḥ paphālātha nanāda corvī; vavuś ca vātāḥ paruṣātivelam
diśaḥ sadhūmāś ca bhṛśaṃ prajajvalur; mahārṇavāś cukṣubhire ca sasvanāḥ |
49 | sakānanāḥ sādricayāś cakampuḥ; pravivyathur bhūtagaṇāś ca māriṣa
bṛhaspatī rohiṇīṃ saṃprapīḍya; babhūva candrārkasamānavarṇaḥ |
50 | hate karṇe na diśo viprajajñus; tamovṛtā dyaur vicacāla bhūmiḥ
papāta colkā jvalanaprakāśā; niśācarāś cāpy abhavan prahṛṣṭāḥ |
51 | śaśiprakāśānanam arjuno yadā; kṣureṇa karṇasya śiro nyapātayat
athāntarikṣe divi ceha cāsakṛd; babhūva hāheti janasya nisvanaḥ |
52 | sa devagandharvamanuṣyapūjitaṃ; nihatya karṇaṃ ripum āhave 'rjunaḥ
rarāja pārthaḥ parameṇa tejasā; vṛtraṃ nihatyeva sahasralocanaḥ |
53 | tato rathenāmbudavṛndanādinā; śarannabhomadhyagabhāskaratviṣā
patākinā bhīmaninādaketunā; himenduśaṅkhasphaṭikāvabhāsinā suvarṇamuktāmaṇivajravidrumair; alaṃkṛtenāpratimānaraṃhasā |
54 | narottamau pāṇḍavakeśimardanāv; udāhitāv agnidivākaropamau
raṇājire vītabhayau virejatuḥ; samānayānāv iva viṣṇuvāsavau |
55 | tato dhanurjyātalaneminisvanaiḥ; prasahya kṛtvā ca ripūn hataprabhān
saṃsādhayitvaiva kurūñ śaraughaiḥ; kapidhvajaḥ pakṣivaradhvajaś ca prasahya śaṅkhau dhamatuḥ sughoṣau; manāṃsy arīṇām avasādayantau |
56 | suvarṇajālāvatatau mahāsvanau; himāvadātau parigṛhya pāṇibhiḥ
cucumbatuḥ śaṅkhavarau nṛṇāṃ varau; varānanābhyāṃ yugapac ca dadhmatuḥ |
57 | pāñcajanyasya nirghoṣo devadattasya cobhayoḥ
pṛthivīm antarikṣaṃ ca dyām apaś cāpy apūrayat |
58 | tau śaṅkhaśabdena ninādayantau; vanāni śailān sarito diśaś ca
vitrāsayantau tava putrasenāṃ; yudhiṣṭhiraṃ nandayataḥ sma vīrau |
59 | tataḥ prayātāḥ kuravo javena; śrutvaiva śaṅkhasvanam īryamāṇam
vihāya madrādhipatiṃ patiṃ ca; duryodhanaṃ bhārata bhāratānām |
60 | mahāhave taṃ bahu śobhamānaṃ; dhanaṃjayaṃ bhūtagaṇāḥ sametāḥ
tadānvamodanta janārdanaṃ ca; prabhākarāv abhyuditau yathaiva |
61 | samācitau karṇaśaraiḥ paraṃtapāv; ubhau vyabhātāṃ samare 'cyutārjunau
tamo nihatyābhyuditau yathāmalau; śaśāṅkasūryāv iva raśmimālinau |
62 | vihāya tān bāṇagaṇān athāgatau; suhṛdvṛtāv apratimānavikramau
sukhaṃ praviṣṭau śibiraṃ svam īśvarau; sadasyahūtāv iva vāsavācyutau |
63 | sadevagandharvamanuṣyacāraṇair; maharṣibhir yakṣamahoragair api
jayābhivṛddhyā parayābhipūjitau; nihatya karṇaṃ paramāhave tadā |