Book 8 Chapter 51
1	saṃjaya uvāca
1	tataḥ punar ameyātmā keśavo 'rjunam abravīt kṛtasaṃkalpam āyastaṃ vadhe karṇasya sarvaśaḥ
2	adya saptadaśāhāni vartamānasya bhārata vināśasyātighorasya naravāraṇavājinām
3	bhūtvā hi vipulā senā tāvakānāṃ paraiḥ saha anyonyaṃ samare prāpya kiṃciccheṣā viśāṃ pate
4	bhūtvā hi kauravāḥ pārtha prabhūtagajavājinaḥ tvāṃ vai śatruṃ samāsādya vinaṣṭā raṇamūrdhani
5	ete ca sarve pāñcālāḥ sṛñjayāś ca sahānvayāḥ tvāṃ samāsādya durdharṣaṃ pāṇḍavāś ca vyavasthitāḥ
6	pāñcālaiḥ pāṇḍavair matsyaiḥ kārūṣaiś cedikekayaiḥ tvayā guptair amitraghna kṛtaḥ śatrugaṇakṣayaḥ
7	ko hi śakto raṇe jetuṃ kauravāṃs tāta saṃgatān anyatra pāṇḍavān yuddhe tvayā guptān mahārathān
8	tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sasurāsuramānuṣān trīṃl lokān samam udyuktān kiṃ punaḥ kauravaṃ balam
9	bhagadattaṃ hi rājānaṃ ko 'nyaḥ śaktas tvayā vinā jetuṃ puruṣaśārdūla yo 'pi syād vāsavopamaḥ
10	tathemāṃ vipulāṃ senāṃ guptāṃ pārtha tvayānagha na śekuḥ pārthivāḥ sarve cakṣurbhir abhivīkṣitum
11	tathaiva satataṃ pārtha rakṣitābhyāṃ tvayā raṇe dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍibhyāṃ bhīṣmadroṇau nipātitau
12	ko hi śakto raṇe pārtha pāñcālānāṃ mahārathau bhīṣmadroṇau yudhā jetuṃ śakratulyaparākramau
13	ko hi śāṃtanavaṃ saṃkhye droṇaṃ vaikartanaṃ kṛpam drauṇiṃ ca saumadattiṃ ca kṛtavarmāṇam eva ca saindhavaṃ madrarājaṃ ca rājānaṃ ca suyodhanam
14	vīrān kṛtāstrān samare sarvān evānuvartinaḥ akṣauhiṇīpatīn ugrān saṃrabdhān yuddhadurmadān
15	śreṇyaś ca bahulāḥ kṣīṇāḥ pradīrṇāśvarathadvipāḥ nānājanapadāś cogrāḥ kṣatriyāṇām amarṣiṇām
16	govāsadāsamīyānāṃ vasātīnāṃ ca bhārata vrātyānāṃ vāṭadhānānāṃ bhojānāṃ cāpi māninām
17	udīrṇāś ca mahāsenā brahmakṣatrasya bhārata tvāṃ samāsādya nidhanaṃ gatāḥ sāśvarathadvipāḥ
18	ugrāś ca krūrakarmāṇas tukhārā yavanāḥ khaśāḥ dārvābhisārā daradāḥ śakā ramaṭhataṅgaṇāḥ
19	andhrakāś ca pulindāś ca kirātāś cogravikramāḥ mlecchāś ca pārvatīyāś ca sāgarānūpavāsinaḥ saṃrambhiṇo yuddhaśauṇḍā balino dṛbdhapāṇayaḥ
20	ete suyodhanasyārthe saṃrabdhāḥ kurubhiḥ saha na śakyā yudhi nirjetuṃ tvad anyena paraṃtapa
21	dhārtarāṣṭram udagraṃ hi vyūḍhaṃ dṛṣṭvā mahābalam yasya tvaṃ na bhaves trātā pratīyāt ko nu mānavaḥ
22	tat sāgaram ivoddhūtaṃ rajasā saṃvṛtaṃ balam vidārya pāṇḍavaiḥ kruddhais tvayā guptair hataṃ vibho
23	māgadhānām adhipatir jayatseno mahābalaḥ adya saptaiva cāhāni hataḥ saṃkhye 'bhimanyunā
24	tato daśa sahasrāṇi gajānāṃ bhīmakarmaṇām jaghāna gadayā bhīmas tasya rājñaḥ paricchadam tato 'nye 'pi hatā nāgā rathāś ca śataśo balāt
25	tad evaṃ samare tāta vartamāne mahābhaye bhīmasenaṃ samāsādya tvāṃ ca pāṇḍava kauravāḥ savājirathanāgāś ca mṛtyulokam ito gatāḥ
26	tathā senāmukhe tatra nihate pārtha pāṇḍavaiḥ bhīṣmaḥ prāsṛjad ugrāṇi śaravarṣāṇi māriṣa
27	sa cedikāśipāñcālān karūṣān matsyakekayān śaraiḥ pracchādya nidhanam anayat paruṣāstravit
28	tasya cāpacyutair bāṇaiḥ paradehavidāraṇaiḥ pūrṇam ākāśam abhavad rukmapuṅkhair ajihmagaiḥ
29	gatyā daśamyā te gatvā jaghnur vājirathadvipān hitvā nava gatīr duṣṭāḥ sa bāṇān vyāyato 'mucat
30	dināni daśa bhīṣmeṇa nighnatā tāvakaṃ balam śūnyāḥ kṛtā rathopasthā hatāś ca gajavājinaḥ
31	darśayitvātmano rūpaṃ rudropendrasamaṃ yudhi pāṇḍavānām anīkāni pravigāhya vyaśātayat
32	vinighnan pṛthivīpālāṃś cedipāñcālakekayān vyadahat pāṇḍavīṃ senāṃ narāśvagajasaṃkulām
33	majjantam aplave mandam ujjihīrṣuḥ suyodhanam tathā carantaṃ samare tapantam iva bhāskaram na śekuḥ sṛñjayā draṣṭuṃ tathaivānye mahīkṣitaḥ
34	vicarantaṃ tathā taṃ tu saṃgrāme jitakāśinam sarvodyogena sahasā pāṇḍavāḥ samupādravan
35	sa tu vidrāvya samare pāṇḍavān sṛñjayān api eka eva raṇe bhīṣma ekavīratvam āgataḥ
36	taṃ śikhaṇḍī samāsādya tvayā gupto mahāratham jaghāna puruṣavyāghraṃ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
37	sa eṣa patitaḥ śete śaratalpe pitāmahaḥ tvāṃ prāpya puruṣavyāghra gṛdhraḥ prāpyeva vāyasam
38	droṇaḥ pañca dināny ugro vidhamya ripuvāhinīḥ kṛtvā vyūhaṃ mahāyuddhe pātayitvā mahārathān
39	jayadrathasya samare kṛtvā rakṣāṃ mahārathaḥ antakapratimaś cogrāṃ rātriṃ yuddhvādahat prajāḥ
40	adyeti dve dine vīro bhāradvājaḥ pratāpavān dhṛṣṭadyumnaṃ samāsādya sa gataḥ paramāṃ gatim
41	yadi caiva parān yuddhe sūtaputramukhān rathān nāvārayiṣyaḥ saṃgrāme na sma droṇo vyanaṅkṣyata
42	bhavatā tu balaṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrasya vāritam tato droṇo hato yuddhe pārṣatena dhanaṃjaya
43	ka ivānyo raṇe kuryāt tvad anyaḥ kṣatriyo yudhi yādṛśaṃ te kṛtaṃ pārtha jayadrathavadhaṃ prati
44	nivārya senāṃ mahatīṃ hatvā śūrāṃś ca pārthivān nihataḥ saindhavo rājā tvayāstrabalatejasā
45	āścaryaṃ sindhurājasya vadhaṃ jānanti pārthivāḥ anāścaryaṃ hi tat tvattas tvaṃ hi pārtha mahārathaḥ
46	tvāṃ hi prāpya raṇe kṣatram ekāhād iti bhārata tapyamānam asaṃyuktaṃ na bhaved iti me matiḥ
47	seyaṃ pārtha camūr ghorā dhārtarāṣṭrasya saṃyuge hatā sasarvavīrā hi bhīṣmadroṇau yadā hatau
48	śīrṇapravarayodhādya hatavājinaradvipā hīnā sūryendunakṣatrair dyaur ivābhāti bhāratī
49	vidhvastā hi raṇe pārtha seneyaṃ bhīmavikramāt āsurīva purā senā śakrasyeva parākramaiḥ
50	teṣāṃ hatāvaśiṣṭās tu pañca santi mahārathāḥ aśvatthāmā kṛtavarmā karṇo madrādhipaḥ kṛpaḥ
51	tāṃs tvam adya naravyāghra hatvā pañca mahārathān hatāmitraḥ prayacchorvīṃ rājñaḥ sadvīpapattanām
52	sākāśajalapātālāṃ saparvatamahāvanām prāpnotv amitavīryaśrīr adya pārtho vasuṃdharām
53	etāṃ purā viṣṇur iva hatvā daiteyadānavān prayaccha medinīṃ rājñe śakrāyeva yathā hariḥ
54	adya modantu pāñcālā nihateṣv ariṣu tvayā viṣṇunā nihateṣv eva dānaveyeṣu devatāḥ
55	yadi vā dvipadāṃ śreṣṭha droṇaṃ mānayato gurum aśvatthāmni kṛpā te 'sti kṛpe cācāryagauravāt
56	atyantopacitān vā tvaṃ mānayan bhrātṛbāndhavān kṛtavarmāṇam āsādya na neṣyasi yamakṣayam
57	bhrātaraṃ mātur āsādya śalyaṃ madrajanādhipam yadi tvam aravindākṣa dayāvān na jighāṃsasi
58	imaṃ pāpamatiṃ kṣudram atyantaṃ pāṇḍavān prati karṇam adya naraśreṣṭha jahy āśu niśitaiḥ śaraiḥ
59	etat te sukṛtaṃ karma nātra kiṃ cin na yujyate vayam apy atra jānīmo nātra doṣo 'sti kaś cana
60	dahane yat saputrāyā niśi mātus tavānagha dyūtārthe yac ca yuṣmāsu prāvartata suyodhanaḥ tatra sarvatra duṣṭātmā karṇo mūlam ihārjuna
61	karṇād dhi manyate trāṇaṃ nityam eva suyodhanaḥ tato mām api saṃrabdho nigrahītuṃ pracakrame
62	sthirā buddhir narendrasya dhārtarāṣṭrasya mānada karṇaḥ pārthān raṇe sarvān vijeṣyati na saṃśayaḥ
63	karṇam āśritya kaunteya dhārtarāṣṭreṇa vigrahaḥ rocito bhavatā sārdhaṃ jānatāpi balaṃ tava
64	karṇo hi bhāṣate nityam ahaṃ pārthān samāgatān vāsudevaṃ sarājānaṃ vijeṣyāmi mahāraṇe
65	protsāhayan durātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ sudurmatiḥ samitau garjate karṇas tam adya jahi bhārata
66	yac ca yuṣmāsu pāpaṃ vai dhārtarāṣṭraḥ prayuktavān tatra sarvatra duṣṭātmā karṇaḥ pāpamatir mukham
67	yac ca tad dhārtarāṣṭrāṇāṃ krūraiḥ ṣaḍbhir mahārathaiḥ apaśyaṃ nihataṃ vīraṃ saubhadram ṛṣabhekṣaṇam
68	droṇadrauṇikṛpān vīrān kampayanto mahārathān nirmanuṣyāṃś ca mātaṅgān virathāṃś ca mahārathān
69	vyaśvārohāṃś ca turagān pattīn vyāyudhajīvitān kurvantam ṛṣabhaskandhaṃ kuruvṛṣṇiyaśaskaram
70	vidhamantam anīkāni vyathayantaṃ mahārathān manuṣyavājimātaṅgān prahiṇvantaṃ yamakṣayam
71	śaraiḥ saubhadram āyastaṃ dahantam iva vāhinīm tan me dahati gātrāṇi sakhe satyena te śape
72	yat tatrāpi ca duṣṭātmā karṇo 'bhyadruhyata prabho aśaknuvaṃś cābhimanyoḥ karṇaḥ sthātuṃ raṇe 'grataḥ
73	saubhadraśaranirbhinno visaṃjñaḥ śoṇitokṣitaḥ niḥśvasan krodhasaṃdīpto vimukhaḥ sāyakārditaḥ
74	apayānakṛtotsāho nirāśaś cāpi jīvite tasthau suvihvalaḥ saṃkhye prahārajanitaśramaḥ
75	atha droṇasya samare tat kālasadṛśaṃ tadā śrutvā karṇo vacaḥ krūraṃ tataś ciccheda kārmukam
76	tataś chinnāyudhaṃ tena raṇe pañca mahārathāḥ sa caiva nikṛtiprajñaḥ prāvadhīc charavṛṣṭibhiḥ
77	yac ca karṇo 'bravīt kṛṣṇāṃ sabhāyāṃ paruṣaṃ vacaḥ pramukhe pāṇḍaveyānāṃ kurūṇāṃ ca nṛśaṃsavat
78	vinaṣṭāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇe śāśvataṃ narakaṃ gatāḥ patim anyaṃ pṛthuśroṇi vṛṇīṣva mitabhāṣiṇi
79	lekhābhru dhṛtarāṣṭrasya dāsī bhūtvā niveśanam praviśārālapakṣmākṣi na santi patayas tava
80	ity uktavān adharmajñas tadā paramadurmatiḥ pāpaḥ pāpaṃ vacaḥ karṇaḥ śṛṇvatas tava bhārata
81	tasya pāpasya tad vākyaṃ suvarṇavikṛtāḥ śarāḥ śamayantu śilādhautās tvayāstā jīvitacchidaḥ
82	yāni cānyāni duṣṭātmā pāpāni kṛtavāṃs tvayi tāny adya jīvitaṃ cāsya śamayantu śarās tava
83	gāṇḍīvaprahitān ghorān adya gātraiḥ spṛśañ śarān karṇaḥ smaratu duṣṭātmā vacanaṃ droṇabhīṣmayoḥ
84	suvarṇapuṅkhā nārācāḥ śatrughnā vaidyutaprabhāḥ tvayāstās tasya marmāṇi bhittvā pāsyanti śoṇitam
85	ugrās tvadbhujanirmuktā marma bhittvā śitāḥ śarāḥ adya karṇaṃ mahāvegāḥ preṣayantu yamakṣayam
86	adya hāhākṛtā dīnā viṣaṇṇās tvaccharārditāḥ prapatantaṃ rathāt karṇaṃ paśyantu vasudhādhipāḥ
87	adya svaśoṇite magnaṃ śayānaṃ patitaṃ bhuvi apaviddhāyudhaṃ karṇaṃ paśyantu suhṛdo nijāḥ
88	hastikakṣyo mahān asya bhallenonmathitas tvayā prakampamānaḥ patatu bhūmāv ādhirather dhvajaḥ
89	tvayā śaraśataiś chinnaṃ rathaṃ hemavibhūṣitam hatayodhaṃ samutsṛjya bhītaḥ śalyaḥ palāyatām
90	tataḥ suyodhano dṛṣṭvā hatam ādhirathiṃ tvayā nirāśo jīvite tv adya rājye caiva dhanaṃjaya
91	ete dravanti pāñcālā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ karṇena bharataśreṣṭha pāṇḍavān ujjihīrṣavaḥ
92	pāñcālān draupadeyāṃś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau dhṛṣṭadyumnatanūjāṃś ca śatānīkaṃ ca nākulim
93	nakulaṃ sahadevaṃ ca durmukhaṃ janamejayam suvarmāṇaṃ sātyakiṃ ca viddhi karṇavaśaṃ gatān
94	abhyāhatānāṃ karṇena pāñcālānāṃ mahāraṇe śrūyate ninado ghoras tvadbandhūnāṃ paraṃtapa
95	na tv eva bhītāḥ pāñcālāḥ kathaṃ cit syuḥ parāṅmukhāḥ na hi mṛtyuṃ maheṣvāsā gaṇayanti mahārathāḥ
96	ya ekaḥ pāṇḍavīṃ senāṃ śaraughaiḥ samaveṣṭayat taṃ samāsādya pāñcālā bhīṣmaṃ nāsan parāṅmukhāḥ
97	tathā jvalantam astrāgniṃ guruṃ sarvadhanuṣmatām nirdahantaṃ samārohan durdharṣaṃ droṇam ojasā
98	te nityam uditā jetuṃ yuddhe śatrūn ariṃdamāḥ na jātv ādhirather bhītāḥ pāñcālāḥ syuḥ parāṅmukhāḥ
99	teṣām āpatatāṃ śūraḥ pāñcālānāṃ tarasvinām ādatte 'sūñ śaraiḥ karṇaḥ pataṃgānām ivānalaḥ
100	tāṃs tathābhimukhān vīrān mitrārthe tyaktajīvitān kṣayaṃ nayati rādheyaḥ pāñcālāñ śataśo raṇe
101	astraṃ hi rāmāt karṇena bhārgavād ṛṣisattamāt yad upāttaṃ purā ghoraṃ tasya rūpam udīryate
102	tāpanaṃ sarvasainyānāṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam samāvṛtya mahāsenāṃ jvalati svena tejasā
103	ete caranti saṃgrāme karṇacāpacyutāḥ śarāḥ bhramarāṇām iva vrātās tāpayantaḥ sma tāvakān
104	ete caranti pāñcālā dikṣu sarvāsu bhārata karṇāstraṃ samare prāpya durnivāram anātmabhiḥ
105	eṣa bhīmo dṛḍhakrodho vṛtaḥ pārtha samantataḥ sṛñjayair yodhayan karṇaṃ pīḍyate sma śitaiḥ śaraiḥ
106	pāṇḍavān sṛñjayāṃś caiva pāñcālāṃś caiva bhārata hanyād upekṣitaḥ karṇo rogo deham ivātataḥ
107	nānyaṃ tvatto 'bhipaśyāmi yodhaṃ yaudhiṣṭhire bale yaḥ samāsādya rādheyaṃ svastimān āvrajed gṛham
108	tam adya niśitair bāṇair nihatya bharatarṣabha yathāpratijñaṃ pārtha tvaṃ kṛtvā kīrtim avāpnuhi
109	tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sakarṇān api kauravān nānyo yudhi yudhāṃ śreṣṭha satyam etad bravīmi te
110	etat kṛtvā mahat karma hatvā karṇaṃ mahāratham kṛtārthaḥ saphalaḥ pārtha sukhī bhava narottama