Book 8 Chapter 49 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | yudhiṣṭhireṇaivam uktaḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
asiṃ jagrāha saṃkruddho jighāṃsur bharatarṣabham |
2 | tasya kopaṃ samudvīkṣya cittajñaḥ keśavas tadā
uvāca kim idaṃ pārtha gṛhītaḥ khaḍga ity uta |
3 | neha paśyāmi yoddhavyaṃ tava kiṃ cid dhanaṃjaya
te dhvastā dhārtarāṣṭrā hi sarve bhīmena dhīmatā |
4 | apayāto 'si kaunteya rājā draṣṭavya ity api
sa rājā bhavatā dṛṣṭaḥ kuśalī ca yudhiṣṭhiraḥ |
5 | taṃ dṛṣṭvā nṛpaśārdūlaṃ śārdūlasamavikramam
harṣakāle tu saṃprāpte kasmāt tvā manyur āviśat |
6 | na taṃ paśyāmi kaunteya yas te vadhyo bhaved iha
kasmād bhavān mahākhaḍgaṃ parigṛhṇāti satvaram |
7 | tat tvā pṛcchāmi kaunteya kim idaṃ te cikīrṣitam
parāmṛśasi yat kruddhaḥ khaḍgam adbhutavikrama |
8 | evam uktas tu kṛṣṇena prekṣamāṇo yudhiṣṭhiram
arjunaḥ prāha govindaṃ kruddhaḥ sarpa iva śvasan |
9 | dada gāṇḍīvam anyasmā iti māṃ yo 'bhicodayet
chindyām ahaṃ śiras tasya ity upāṃśuvrataṃ mama |
10 | tad ukto 'ham adīnātman rājñāmitaparākrama
samakṣaṃ tava govinda na tat kṣantum ihotsahe |
11 | tasmād enaṃ vadhiṣyāmi rājānaṃ dharmabhīrukam
pratijñāṃ pālayiṣyāmi hatvemaṃ narasattamam etadarthaṃ mayā khaḍgo gṛhīto yadunandana |
12 | so 'haṃ yudhiṣṭhiraṃ hatvā satye 'py ānṛṇyatāṃ gataḥ
viśoko vijvaraś cāpi bhaviṣyāmi janārdana |
13 | kiṃ vā tvaṃ manyase prāptam asmin kāle samutthite
tvam asya jagatas tāta vettha sarvaṃ gatāgatam tat tathā prakariṣyāmi yathā māṃ vakṣyate bhavān |
14 | kṛṣṇa uvāca |
14 | idānīṃ pārtha jānāmi na vṛddhāḥ sevitās tvayā
akāle puruṣavyāghra saṃrambhakriyayānayā na hi dharmavibhāgajñaḥ kuryād evaṃ dhanaṃjaya |
15 | akāryāṇāṃ ca kāryāṇāṃ saṃyogaṃ yaḥ karoti vai
kāryāṇām akriyāṇāṃ ca sa pārtha puruṣādhamaḥ |
16 | anusṛtya tu ye dharmaṃ kavayaḥ samupasthitāḥ
samāsavistaravidāṃ na teṣāṃ vettha niścayam |
17 | aniścayajño hi naraḥ kāryākāryaviniścaye
avaśo muhyate pārtha yathā tvaṃ mūḍha eva tu |
18 | na hi kāryam akāryaṃ vā sukhaṃ jñātuṃ kathaṃ cana
śrutena jñāyate sarvaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase |
19 | avijñānād bhavān yac ca dharmaṃ rakṣati dharmavit
prāṇināṃ hi vadhaṃ pārtha dhārmiko nāvabudhyate |
20 | prāṇinām avadhas tāta sarvajyāyān mato mama
anṛtaṃ tu bhaved vācyaṃ na ca hiṃsyāt kathaṃ cana |
21 | sa kathaṃ bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ rājānaṃ dharmakovidam
hanyād bhavān naraśreṣṭha prākṛto 'nyaḥ pumān iva |
22 | ayudhyamānasya vadhas tathāśastrasya bhārata
parāṅmukhasya dravataḥ śaraṇaṃ vābhigacchataḥ kṛtāñjaleḥ prapannasya na vadhaḥ pūjyate budhaiḥ |
23 | tvayā caiva vrataṃ pārtha bālenaiva kṛtaṃ purā
tasmād adharmasaṃyuktaṃ mauḍhyāt karma vyavasyasi |
24 | sa guruṃ pārtha kasmāt tvaṃ hanyā dharmam anusmaran
asaṃpradhārya dharmāṇāṃ gatiṃ sūkṣmāṃ duranvayām |
25 | idaṃ dharmarahasyaṃ ca vakṣyāmi bharatarṣabha
yad brūyāt tava bhīṣmo vā dharmajño vā yudhiṣṭhiraḥ |
26 | viduro vā tathā kṣattā kuntī vāpi yaśasvinī
tat te vakṣyāmi tattvena tan nibodha dhanaṃjaya |
27 | satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param
tattvenaitat sudurjñeyaṃ yasya satyam anuṣṭhitam |
28 | bhavet satyam avaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet
sarvasvasyāpahāre tu vaktavyam anṛtaṃ bhavet |
29 | prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ cāpy anṛtaṃ bhavet |
30 | tādṛśaṃ paśyate bālo yasya satyam anuṣṭhitam
satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit |
31 | kim āścaryaṃ kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ
sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva |
32 | kim āścaryaṃ punar mūḍho dharmakāmo 'py apaṇḍitaḥ
sumahat prāpnuyāt pāpam āpagām iva kauśikaḥ |
33 | arjuna uvāca |
33 | ācakṣva bhagavann etad yathā vidyām ahaṃ tathā
balākāndhābhisaṃbaddhaṃ nadīnāṃ kauśikasya ca |
34 | kṛṣṇa uvāca |
34 | mṛgavyādho 'bhavat kaś cid balāko nāma bhārata
yātrārthaṃ putradārasya mṛgān hanti na kāmataḥ |
35 | so 'ndhau ca mātāpitarau bibharty anyāṃś ca saṃśritān
svadharmanirato nityaṃ satyavāg anasūyakaḥ |
36 | sa kadā cin mṛgāṃl lipsur nānvavindat prayatnavān
athāpaśyat sa pītodaṃ śvāpadaṃ ghrāṇacakṣuṣam |
37 | adṛṣṭapūrvam api tat sattvaṃ tena hataṃ tadā
anv eva ca tato vyomnaḥ puṣpavarṣam avāpatat |
38 | apsarogītavāditrair nāditaṃ ca manoramam
vimānam āgamat svargān mṛgavyādhaninīṣayā |
39 | tad bhūtaṃ sarvabhūtānām abhāvāya kilārjuna
tapas taptvā varaṃ prāptaṃ kṛtam andhaṃ svayaṃbhuvā |
40 | tad dhatvā sarvabhūtānām abhāvakṛtaniścayam
tato balākaḥ svaragād evaṃ dharmaḥ sudurvidaḥ |
41 | kauśiko 'py abhavad vipras tapasvī na bahuśrutaḥ
nadīnāṃ saṃgame grāmād adūre sa kilāvasat |
42 | satyaṃ mayā sadā vācyam iti tasyābhavad vratam
satyavādīti vikhyātaḥ sa tadāsīd dhanaṃjaya |
43 | atha dasyubhayāt ke cit tadā tad vanam āviśan
dasyavo 'pi gatāḥ krūrā vyamārganta prayatnataḥ |
44 | atha kauśikam abhyetya prāhus taṃ satyavādinam
katamena pathā yātā bhagavan bahavo janāḥ satyena pṛṣṭaḥ prabrūhi yadi tān vettha śaṃsa naḥ |
45 | sa pṛṣṭaḥ kauśikaḥ satyaṃ vacanaṃ tān uvāca ha
bahuvṛkṣalatāgulmam etad vanam upāśritāḥ tatas te tān samāsādya krūrā jaghnur iti śrutiḥ |
46 | tenādharmeṇa mahatā vāgduruktena kauśikaḥ
gataḥ sukaṣṭaṃ narakaṃ sūkṣmadharmeṣv akovidaḥ aprabhūtaśruto mūḍho dharmāṇām avibhāgavit |
47 | vṛddhān apṛṣṭvā saṃdehaṃ mahac chvabhram ito 'rhati
tatra te lakṣaṇoddeśaḥ kaś cid eva bhaviṣyati |
48 | duṣkaraṃ paramajñānaṃ tarkeṇātra vyavasyati
śrutir dharma iti hy eke vadanti bahavo janāḥ |
49 | na tv etat pratisūyāmi na hi sarvaṃ vidhīyate
prabhavārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam |
50 | dhāraṇād dharmam ity āhur dharmo dhārayati prajāḥ
yaḥ syād dhāraṇasaṃyuktaḥ sa dharma iti niścayaḥ |
51 | ye 'nyāyena jihīrṣanto janā icchanti karhi cit
akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana |
52 | avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjataḥ
śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam |
53 | prāṇātyaye vivāhe vā sarvajñātidhanakṣaye
narmaṇy abhipravṛtte vā pravaktavyaṃ mṛṣā bhavet adharmaṃ nātra paśyanti dharmatattvārthadarśinaḥ |
54 | yaḥ stenaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathair api
śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ tat satyam avicāritam |
55 | na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana
pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet tasmād dharmārtham anṛtam uktvā nānṛtavāg bhavet |
56 | eṣa te lakṣaṇoddeśaḥ samuddiṣṭo yathāvidhi
etac chrutvā brūhi pārtha yadi vadhyo yudhiṣṭhiraḥ |
57 | arjuna uvāca |
57 | yathā brūyān mahāprājño yathā brūyān mahāmatiḥ
hitaṃ caiva yathāsmākaṃ tathaitad vacanaṃ tava |
58 | bhavān mātṛsamo 'smākaṃ tathā pitṛsamo 'pi ca
gatiś ca paramā kṛṣṇa tena te vākyam adbhutam |
59 | na hi te triṣu lokeṣu vidyate 'viditaṃ kva cit
tasmād bhavān paraṃ dharmaṃ veda sarvaṃ yathātatham |
60 | avadhyaṃ pāṇḍavaṃ manye dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
tasmin samayasaṃyoge brūhi kiṃ cid anugraham idaṃ cāparam atraiva śṛṇu hṛtsthaṃ vivakṣitam |
61 |
jānāsi dāśārha mama vrataṃ tvaṃ; yo māṃ brūyāt kaś cana mānuṣeṣu
anyasmai tvaṃ gāṇḍivaṃ dehi pārtha; yas tvatto 'strair bhavitā vā viśiṣṭaḥ |
62 | hanyām ahaṃ keśava taṃ prasahya; bhīmo hanyāt tūbaraketi coktaḥ
tan me rājā proktavāṃs te samakṣaṃ; dhanur dehīty asakṛd vṛṣṇisiṃha |
63 | taṃ hatvā cet keśava jīvaloke; sthātā kālaṃ nāham apy alpamātram
sā ca pratijñā mama lokaprabuddhā; bhavet satyā dharmabhṛtāṃ variṣṭha yathā jīvet pāṇḍavo 'haṃ ca kṛṣṇa; tathā buddhiṃ dātum adyārhasi tvam |
64 | vāsudeva uvāca |
64 | rājā śrānto jagato vikṣataś ca; karṇena saṃkhye niśitair bāṇasaṃghaiḥ
tasmāt pārtha tvāṃ paruṣāṇy avocat; karṇe dyūtaṃ hy adya raṇe nibaddham |
65 | tasmin hate kuravo nirjitāḥ syur; evaṃbuddhiḥ pārthivo dharmaputraḥ
yadāvamānaṃ labhate mahāntaṃ; tadā jīvan mṛta ity ucyate saḥ |
66 | tan mānitaḥ pārthivo 'yaṃ sadaiva; tvayā sabhīmena tathā yamābhyām
vṛddhaiś ca loke puruṣapravīrais; tasyāvamānaṃ kalayā tvaṃ prayuṅkṣva |
67 | tvam ity atrabhavantaṃ tvaṃ brūhi pārtha yudhiṣṭhiram
tvam ity ukto hi nihato gurur bhavati bhārata |
68 | evam ācara kaunteya dharmarāje yudhiṣṭhire
adharmayuktaṃ saṃyogaṃ kuruṣvaivaṃ kurūdvaha |
69 | atharvāṅgirasī hy eṣā śrutīnām uttamā śrutiḥ
avicāryaiva kāryaiṣā śreyaḥkāmair naraiḥ sadā |
70 | vadho hy ayaṃ pāṇḍava dharmarājñas; tvatto yukto vetsyate caivam eṣaḥ
tato 'sya pādāv abhivādya paścāc; chamaṃ brūyāḥ sāntvapūrvaṃ ca pārtham |
71 |
bhrātā prājñas tava kopaṃ na jātu; kuryād rājā kaṃ cana pāṇḍaveyaḥ
mukto 'nṛtād bhrātṛvadhāc ca pārtha; hṛṣṭaḥ karṇaṃ tvaṃ jahi sūtaputram |
72 | saṃjaya uvāca |
72 | ity evam uktas tu janārdanena; pārthaḥ praśasyātha suhṛdvadhaṃ tam
tato 'bravīd arjuno dharmarājam; anuktapūrvaṃ paruṣaṃ prasahya |
73 | mā tvaṃ rājan vyāhara vyāharatsu; na tiṣṭhase krośamātre raṇārdhe
bhīmas tu mām arhati garhaṇāya; yo yudhyate sarvayodhapravīraḥ |
74 |
kāle hi śatrūn pratipīḍya saṃkhye; hatvā ca śūrān pṛthivīpatīṃs tān
yaḥ kuñjarāṇām adhikaṃ sahasraṃ; hatvānadat tumulaṃ siṃhanādam |
75 | suduṣkaraṃ karma karoti vīraḥ; kartuṃ yathā nārhasi tvaṃ kadā cit
rathād avaplutya gadāṃ parāmṛśaṃs; tayā nihanty aśvanaradvipān raṇe |
76 | varāsinā vājirathāśvakuñjarāṃs; tathā rathāṅgair dhanuṣā ca hanty arīn
pramṛdya padbhyām ahitān nihanti yaḥ; punaś ca dorbhyāṃ śatamanyuvikramaḥ |
77 | mahābalo vaiśravaṇāntakopamaḥ; prasahya hantā dviṣatāṃ yathārham
sa bhīmaseno 'rhati garhaṇāṃ me; na tvaṃ nityaṃ rakṣyase yaḥ suhṛdbhiḥ |
78 | mahārathān nāgavarān hayāṃś ca; padātimukhyān api ca pramathya
eko bhīmo dhārtarāṣṭreṣu magnaḥ; sa mām upālabdhum ariṃdamo 'rhati |
79 | kaliṅgavaṅgāṅganiṣādamāgadhān; sadāmadān nīlabalāhakopamān
nihanti yaḥ śatrugaṇān anekaśaḥ; sa mābhivaktuṃ prabhavaty anāgasam |
80 | suyuktam āsthāya rathaṃ hi kāle; dhanur vikarṣañ śarapūrṇamuṣṭiḥ
sṛjaty asau śaravarṣāṇi vīro; mahāhave megha ivāmbudhārāḥ |
81 | balaṃ tu vāci dvijasattamānāṃ; kṣātraṃ budhā bāhubalaṃ vadanti
tvaṃ vāgbalo bhārata niṣṭhuraś ca; tvam eva māṃ vetsi yathāvidho 'ham |
82 | yatāmi nityaṃ tava kartum iṣṭaṃ; dāraiḥ sutair jīvitenātmanā ca
evaṃ ca māṃ vāgviśikhair nihaṃsi; tvattaḥ sukhaṃ na vayaṃ vidma kiṃ cit |
83 | avāmaṃsthā māṃ draupadītalpasaṃstho; mahārathān pratihanmi tvadarthe
tenātiśaṅkī bhārata niṣṭhuro 'si; tvattaḥ sukhaṃ nābhijānāmi kiṃ cit |
84 | proktaḥ svayaṃ satyasaṃdhena mṛtyus; tava priyārthaṃ naradeva yuddhe
vīraḥ śikhaṇḍī draupado 'sau mahātmā; mayābhiguptena hataś ca tena |
85 | na cābhinandāmi tavādhirājyaṃ; yatas tvam akṣeṣv ahitāya saktaḥ
svayaṃ kṛtvā pāpam anāryajuṣṭam; ebhir yuddhe tartum icchasy arīṃs tu |
86 | akṣeṣu doṣā bahavo vidharmāḥ; śrutās tvayā sahadevo 'bravīd yān
tān naiṣi saṃtartum asādhujuṣṭān; yena sma sarve nirayaṃ prapannāḥ |
87 | tvaṃ devitā tvatkṛte rājyanāśas; tvat saṃbhavaṃ vyasanaṃ no narendra
māsmān krūrair vākpratodais tuda tvaṃ; bhūyo rājan kopayann alpabhāgyān |
88 | etā vācaḥ paruṣāḥ savyasācī; sthiraprajñaṃ śrāvayitvā tatakṣa
tadānutepe surarājaputro; viniḥśvasaṃś cāpy asim udbabarha |
89 | tam āha kṛṣṇaḥ kim idaṃ punar bhavān; vikośam ākāśanibhaṃ karoty asim
prabrūhi satyaṃ punar uttaraṃ vidher; vacaḥ pravakṣyāmy aham arthasiddhaye |
90 | ity eva pṛṣṭaḥ puruṣottamena; suduḥkhitaḥ keśavam āha vākyam
ahaṃ haniṣye svaśarīram eva; prasahya yenāhitam ācaraṃ vai |
91 | niśamya tat pārthavaco 'bravīd idaṃ; dhanaṃjayaṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ
prabrūhi pārtha svaguṇān ihātmanas; tathā svahārdaṃ bhavatīha sadyaḥ |
92 | tathāstu kṛṣṇety abhinandya vākyaṃ; dhanaṃjayaḥ prāha dhanur vināmya
yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; śṛṇuṣva rājann iti śakrasūnuḥ |
93 | na mādṛśo 'nyo naradeva vidyate; dhanurdharo devam ṛte pinākinam
ahaṃ hi tenānumato mahātmanā; kṣaṇena hanyāṃ sacarācaraṃ jagat |
94 | mayā hi rājan sadigīśvarā diśo; vijitya sarvā bhavataḥ kṛtā vaśe
sa rājasūyaś ca samāptadakṣiṇaḥ; sabhā ca divyā bhavato mamaujasā |
95 | pāṇau pṛṣatkā likhitā mameme; dhanuś ca saṃkhye vitataṃ sabāṇam
pādau ca me saśarau sahadhvajau; na mādṛśaṃ yuddhagataṃ jayanti |
96 |
hatā udīcyā nihatāḥ pratīcyāḥ; prācyā nirastā dākṣiṇātyā viśastāḥ
saṃśaptakānāṃ kiṃ cid evāvaśiṣṭaṃ; sarvasya sainyasya hataṃ mayārdham |
97 | śete mayā nihatā bhāratī ca; camū rājan devacamūprakāśā
ye nāstrajñās tān ahaṃ hanmi śastrais; tasmāl lokaṃ neha karomi bhasmasāt |
98 | ity evam uktvā punar āha pārtho; yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham
apy aputrā tena rādhā bhavitrī; kuntī mayā vā tad ṛtaṃ viddhi rājan prasīda rājan kṣama yan mayoktaṃ; kāle bhavān vetsyati tan namas te |
99 | prasādya rājānam amitrasāhaṃ; sthito 'bravīc cainam abhiprapannaḥ
yāmy eṣa bhīmaṃ samarāt pramoktuṃ; sarvātmanā sūtaputraṃ ca hantum |
100 | tava priyārthaṃ mama jīvitaṃ hi; bravīmi satyaṃ tad avehi rājan
iti prāyād upasaṃgṛhya pādau; samutthito dīptatejāḥ kirīṭī nedaṃ cirāt kṣipram idaṃ bhaviṣyaty; āvartate 'sāv abhiyāmi cainam |
101 | etac chrutvā pāṇḍavo dharmarājo; bhrātur vākyaṃ paruṣaṃ phalgunasya
utthāya tasmāc chayanād uvāca; pārthaṃ tato duḥkhaparītacetāḥ |
102 | kṛtaṃ mayā pārtha yathā na sādhu; yena prāptaṃ vyasanaṃ vaḥ sughoram
tasmāc chiraś chinddhi mamedam adya; kulāntakasyādhamapūruṣasya |
103 | pāpasya pāpavyasanānvitasya; vimūḍhabuddher alasasya bhīroḥ
vṛddhāvamantuḥ paruṣasya caiva; kiṃ te ciraṃ mām anuvṛtya rūkṣam |
104 | gacchāmy ahaṃ vanam evādya pāpaḥ; sukhaṃ bhavān vartatāṃ madvihīnaḥ
yogyo rājā bhīmaseno mahātmā; klībasya vā mama kiṃ rājyakṛtyam |
105 | na cāsmi śaktaḥ paruṣāṇi soḍhuṃ; punas tavemāni ruṣānvitasya
bhīmo 'stu rājā mama jīvitena; kiṃ kāryam adyāvamatasya vīra |
106 | ity evam uktvā sahasotpapāta; rājā tatas tac chayanaṃ vihāya
iyeṣa nirgantum atho vanāya; taṃ vāsudevaḥ praṇato 'bhyuvāca |
107 | rājan viditam etat te yathā gāṇḍīvadhanvanaḥ
pratijñā satyasaṃdhasya gāṇḍīvaṃ prati viśrutā |
108 | brūyād ya evaṃ gāṇḍīvaṃ dehy anyasmai tvam ity uta
sa vadhyo 'sya pumāṃl loke tvayā cokto 'yam īdṛśam |
109 | ataḥ satyāṃ pratijñāṃ tāṃ pārthena parirakṣatā
macchandād avamāno 'yaṃ kṛtas tava mahīpate gurūṇām avamāno hi vadha ity abhidhīyate |
110 | tasmāt tvaṃ vai mahābāho mama pārthasya cobhayoḥ
vyatikramam imaṃ rājan saṃkṣamasvārjunaṃ prati |
111 | śaraṇaṃ tvāṃ mahārāja prapannau sva ubhāv api
kṣantum arhasi me rājan praṇatasyābhiyācataḥ |
112 | rādheyasyādya pāpasya bhūmiḥ pāsyati śoṇitam
satyaṃ te pratijānāmi hataṃ viddhy adya sūtajam yasyecchasi vadhaṃ tasya gatam evādya jīvitam |
113 | iti kṛṣṇavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
sasaṃbhramaṃ hṛṣīkeśam utthāpya praṇataṃ tadā kṛtāñjalim idaṃ vākyam uvācānantaraṃ vacaḥ |
114 | evam etad yathāttha tvam asty eṣo 'tikramo mama
anunīto 'smi govinda tāritaś cādya mādhava mokṣitā vyasanād ghorād vayam adya tvayācyuta |
115 | bhavantaṃ nātham āsādya āvāṃ vyasanasāgarāt
ghorād adya samuttīrṇāv ubhāv ajñānamohitau |
116 | tvadbuddhiplavam āsādya duḥkhaśokārṇavād vayam
samuttīrṇāḥ sahāmātyāḥ sanāthāḥ sma tvayācyuta |