Book 8 Chapter 40 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | bhīmasenaṃ sapāñcālyaṃ cedikekayasaṃvṛtam
vaikartanaḥ svayaṃ ruddhvā vārayām āsa sāyakaiḥ |
2 | tatas tu cedikārūṣān sṛñjayāṃś ca mahārathān
karṇo jaghāna saṃkruddho bhīmasenasya paśyataḥ |
3 | bhīmasenas tataḥ karṇaṃ vihāya rathasattamam
prayayau kauravaṃ sainyaṃ kakṣam agnir iva jvalan |
4 | sūtaputro 'pi samare pāñcālān kekayāṃs tathā
sṛñjayāṃś ca maheṣvāsān nijaghāna sahasraśaḥ |
5 | saṃśaptakeṣu pārthaś ca kauraveṣu vṛkodaraḥ
pāñcāleṣu tathā karṇaḥ kṣayaṃ cakrūr mahārathāḥ |
6 | te kṣatriyā dahyamānās tribhis taiḥ pāvakopamaiḥ
jagmur vināśaṃ samare rājan durmantrite tava |
7 | tato duryodhanaḥ kruddho nakulaṃ navabhiḥ śaraiḥ
vivyādha bharataśreṣṭha caturaś cāsya vājinaḥ |
8 | tataḥ punar ameyātmā tava putro janādhipaḥ
kṣureṇa sahadevasya dhvajaṃ ciccheda kāñcanam |
9 | nakulas tu tataḥ kruddhas tava putraṃ trisaptabhiḥ
jaghāna samare rājan sahadevaś ca pañcabhiḥ |
10 | tāv ubhau bharataśreṣṭhau śreṣṭhau sarvadhanuṣmatām
vivyādhorasi saṃkruddhaḥ pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ |
11 | tato 'parābhyāṃ bhallābhyāṃ dhanuṣī samakṛntata
yamayoḥ prahasan rājan vivyādhaiva ca saptabhiḥ |
12 | tāv anye dhanuṣī śreṣṭhe śakracāpanibhe śubhe
pragṛhya rejatuḥ śūrau devaputrasamau yudhi |
13 | tatas tau rabhasau yuddhe bhrātarau bhrātaraṃ nṛpa
śarair vavarṣatur ghorair mahāmeghau yathācalam |
14 | tataḥ kruddho mahārāja tava putro mahārathaḥ
pāṇḍuputrau maheṣvāsau vārayām āsa patribhiḥ |
15 | dhanurmaṇḍalam evāsya dṛśyate yudhi bhārata
sāyakāś caiva dṛśyante niścarantaḥ samantataḥ |
16 | tasya sāyakasaṃchannau cakāśetāṃ ca pāṇḍavau
meghacchannau yathā vyomni candrasūryau hataprabhau |
17 | te tu bāṇā mahārāja hemapuṅkhāḥ śilāśitāḥ
ācchādayan diśaḥ sarvāḥ sūryasyevāṃśavas tadā |
18 | bāṇabhūte tatas tasmin saṃchanne ca nabhastale
yamābhyāṃ dadṛśe rūpaṃ kālāntakayamopamam |
19 | parākramaṃ tu taṃ dṛṣṭvā tava sūnor mahārathāḥ
mṛtyor upāntikaṃ prāptau mādrīputrau sma menire |
20 | tataḥ senāpatī rājan pāṇḍavasya mahātmanaḥ
pārṣataḥ prayayau tatra yatra rājā suyodhanaḥ |
21 | mādrīputrau tataḥ śūrau vyatikramya mahārathau
dhṛṣṭadyumnas tava sutaṃ tāḍayām āsa sāyakaiḥ |
22 | tam avidhyad ameyātmā tava putro 'tyamarṣaṇaḥ
pāñcālyaṃ pañcaviṃśatyā prahasya puruṣarṣabha |
23 | tataḥ punar ameyātmā putras te pṛthivīpate
viddhvā nanāda pāñcālyaṃ ṣaṣṭyā pañcabhir eva ca |
24 | athāsya saśaraṃ cāpaṃ hastāvāpaṃ ca māriṣa
kṣurapreṇa sutīkṣṇena rājā ciccheda saṃyuge |
25 | tad apāsya dhanuś chinnaṃ pāñcālyaḥ śatrukarśanaḥ
anyad ādatta vegena dhanur bhārasahaṃ navam |
26 | prajvalann iva vegena saṃrambhād rudhirekṣaṇaḥ
aśobhata maheṣvāso dhṛṣṭadyumnaḥ kṛtavraṇaḥ |
27 | sa pañcadaśa nārācāñ śvasataḥ pannagān iva
jighāṃsur bharataśreṣṭhaṃ dhṛṣṭadyumno vyavāsṛjat |
28 | te varma hemavikṛtaṃ bhittvā rājñaḥ śilāśitāḥ
viviśur vasudhāṃ vegāt kaṅkabarhiṇavāsasaḥ |
29 | so 'tividdho mahārāja putras te 'tivyarājata
vasante puṣpaśabalaḥ sapuṣpa iva kiṃśukaḥ |
30 | sa chinnavarmā nārācaiḥ prahārair jarjaracchaviḥ
dhṛṣṭadyumnasya bhallena kruddhaś ciccheda kārmukam |
31 | athainaṃ chinnadhanvānaṃ tvaramāṇo mahīpatiḥ
sāyakair daśabhī rājan bhruvor madhye samārdayat |
32 | tasya te 'śobhayan vaktraṃ karmāraparimārjitāḥ
praphullaṃ campakaṃ yadvad bhramarā madhulipsavaḥ |
33 | tad apāsya dhanuś chinnaṃ dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ
anyad ādatta vegena dhanur bhallāṃś ca ṣoḍaśa |
34 | tato duryodhanasyāśvān hatvā sūtaṃ ca pañcabhiḥ
dhanuś ciccheda bhallena jātarūpapariṣkṛtam |
35 | rathaṃ sopaskaraṃ chatraṃ śaktiṃ khaḍgaṃ gadāṃ dhvajam
bhallaiś ciccheda navabhiḥ putrasya tava pārṣataḥ |
36 | tapanīyāṅgadaṃ citraṃ nāgaṃ maṇimayaṃ śubham
dhvajaṃ kurupateś chinnaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ |
37 | duryodhanaṃ tu virathaṃ chinnasarvāyudhaṃ raṇe
bhrātaraḥ paryarakṣanta sodaryā bharatarṣabha |
38 | tam āropya rathe rājan daṇḍadhāro janādhipam
apovāha ca saṃbhrānto dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ |
39 | karṇas tu sātyakiṃ jitvā rājagṛddhī mahābalaḥ
droṇahantāram ugreṣuṃ sasārābhimukhaṃ raṇe |
40 | taṃ pṛṣṭhato 'bhyayāt tūrṇaṃ śaineyo vitudañ śaraiḥ
vāraṇaṃ jaghanopānte viṣāṇābhyām iva dvipaḥ |
41 | sa bhārata mahān āsīd yodhānāṃ sumahātmanām
karṇapārṣatayor madhye tvadīyānāṃ mahāraṇaḥ |
42 | na pāṇḍavānāṃ nāsmākaṃ yodhaḥ kaś cit parāṅmukhaḥ
pratyadṛśyata yat karṇaḥ pāñcālāṃs tvarito yayau |
43 | tasmin kṣaṇe naraśreṣṭha gajavājinarakṣayaḥ
prādurāsīd ubhayato rājan madhyaṃgate 'hani |
44 | pāñcālās tu mahārāja tvaritā vijigīṣavaḥ
sarvato 'bhyadravan karṇaṃ patatriṇa iva drumam |
45 | teṣām ādhirathiḥ kruddho yatamānān manasvinaḥ
vicinvann eva bāṇāgraiḥ samāsādayad agrataḥ |
46 | vyāghraketuṃ suśarmāṇaṃ śaṅkuṃ cograṃ dhanaṃjayam
śuklaṃ ca rocamānaṃ ca siṃhasenaṃ ca durjayam |
47 | te vīrā rathavegena parivavrur narottamam
sṛjantaṃ sāyakān kruddhaṃ karṇam āhavaśobhinam |
48 | yudhyamānāṃs tu tāñ śūrān manujendraḥ pratāpavān
aṣṭābhir aṣṭau rādheyo nyahanan niśitaiḥ śaraiḥ |
49 | athāparān mahārāja sūtaputraḥ pratāpavān
jaghāna bahusāhasrān yodhān yuddhaviśāradaḥ |
50 | viṣṇuṃ ca viṣṇukarmāṇaṃ devāpiṃ bhadram eva ca
daṇḍaṃ ca samare rājaṃś citraṃ citrāyudhaṃ harim |
51 | siṃhaketuṃ rocamānaṃ śalabhaṃ ca mahāratham
nijaghāna susaṃkruddhaś cedīnāṃ ca mahārathān |
52 | teṣām ādadataḥ prāṇān āsīd ādhirather vapuḥ
śoṇitābhyukṣitāṅgasya rudrasyevorjitaṃ mahat |
53 | tatra bhārata karṇena mātaṅgās tāḍitāḥ śaraiḥ
sarvato 'bhyadravan bhītāḥ kurvanto mahad ākulam |
54 | nipetur urvyāṃ samare karṇasāyakapīḍitāḥ
kurvanto vividhān nādān vajranunnā ivācalāḥ |
55 | gajavājimanuṣyaiś ca nipatadbhiḥ samantataḥ
rathaiś cāvagatair mārge paryastīryata medinī |
56 | naiva bhīṣmo na ca droṇo nāpy anye yudhi tāvakāḥ
cakruḥ sma tādṛśaṃ karma yādṛśaṃ vai kṛtaṃ raṇe |
57 | sūtaputreṇa nāgeṣu ratheṣu ca hayeṣu ca
nareṣu ca naravyāghra kṛtaṃ sma kadanaṃ mahat |
58 | mṛgamadhye yathā siṃho dṛśyate nirbhayaś caran
pāñcālānāṃ tathā madhye karṇo 'carad abhītavat |
59 | yathā mṛgagaṇāṃs trastān siṃho drāvayate diśaḥ
pāñcālānāṃ rathavrātān karṇo drāvayate tathā |
60 | siṃhāsyaṃ ca yathā prāpya na jīvanti mṛgāḥ kva cit
tathā karṇam anuprāpya na jīvanti mahārathāḥ |
61 | vaiśvānaraṃ yathā dīptaṃ dahyante prāpya vai janāḥ
karṇāgninā raṇe tadvad dagdhā bhārata sṛñjayāḥ |
62 | karṇena cediṣv ekena pāñcāleṣu ca bhārata
viśrāvya nāma nihatā bahavaḥ śūrasaṃmatāḥ |
63 | mama cāsīn manuṣyendra dṛṣṭvā karṇasya vikramam
naiko 'py ādhirather jīvan pāñcālyo mokṣyate yudhi |
64 | pāñcālān vidhaman saṃkhye sūtaputraḥ pratāpavān
abhyadhāvata saṃkruddho dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram |
65 | dhṛṣṭadyumnaś ca rājānaṃ draupadeyāś ca māriṣa
parivavrur amitraghnaṃ śataśaś cāpare janāḥ |
66 | śikhaṇḍī sahadevaś ca nakulo nākulis tathā
janamejayaḥ śiner naptā bahavaś ca prabhadrakāḥ |
67 | ete purogamā bhūtvā dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge
karṇam asyantam iṣvastrair vicerur amitaujasaḥ |
68 | tāṃs tatrādhirathiḥ saṃkhye cedipāñcālapāṇḍavān
eko bahūn abhyapatad garutman pannagān iva |
69 | bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ kurūn madrān sakekayān
ekaḥ saṃkhye maheṣvāso yodhayan bahv aśobhata |
70 | tatra marmasu bhīmena nārācais tāḍitā gajāḥ
prapatanto hatārohāḥ kampayanti sma medinīm |
71 | vājinaś ca hatārohāḥ pattayaś ca gatāsavaḥ
śerate yudhi nirbhinnā vamanto rudhiraṃ bahu |
72 | sahasraśaś ca rathinaḥ patitāḥ patitāyudhāḥ
akṣatāḥ samadṛśyanta bhīmād bhītā gatāsavaḥ |
73 | rathibhir vājibhiḥ sūtaiḥ pattibhiś ca tathā gajaiḥ
bhīmasenaśaracchinnair āstīrṇā vasudhābhavat |
74 | tat stambhitam ivātiṣṭhad bhīmasenabalārditam
duryodhanabalaṃ rājan nirutsāhaṃ kṛtavraṇam |
75 | niśceṣṭaṃ tumule dīnaṃ babhau tasmin mahāraṇe
prasannasalilaḥ kāle yathā syāt sāgaro nṛpa |
76 | manyuvīryabalopetaṃ balāt paryavaropitam
abhavat tava putrasya tat sainyam iṣubhis tadā rudhiraughapariklinnaṃ rudhirārdraṃ babhūva ha |
77 | sūtaputro raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānām anīkinīm
bhīmasenaḥ kurūṃś cāpi drāvayan bahv aśobhata |
78 | vartamāne tathā raudre saṃgrāme 'dbhutadarśane
nihatya pṛtanāmadhye saṃśaptakagaṇān bahūn |
79 | arjuno jayatāṃ śreṣṭho vāsudevam athābravīt
prabhagnaṃ balam etad dhi yotsyamānaṃ janārdana |
80 | ete dhāvanti sagaṇāḥ saṃśaptakamahārathāḥ
apārayanto madbāṇān siṃhaśabdān mṛgā iva |
81 | dīryate ca mahat sainyaṃ sṛñjayānāṃ mahāraṇe
hastikakṣyo hy asau kṛṣṇa ketuḥ karṇasya dhīmataḥ dṛśyate rājasainyasya madhye vicarato muhuḥ |
82 | na ca karṇaṃ raṇe śaktā jetum anye mahārathāḥ
jānīte hi bhavān karṇaṃ vīryavantaṃ parākrame |
83 | tatra yāhi yataḥ karṇo drāvayaty eṣa no balam |
84 | varjayitvā raṇe yāhi sūtaputraṃ mahāratham
śramo mā bādhate kṛṣṇa yathā vā tava rocate |
85 | etac chrutvā mahārāja govindaḥ prahasann iva
abravīd arjunaṃ tūrṇaṃ kauravāñ jahi pāṇḍava |
86 | tatas tava mahat sainyaṃ govindapreritā hayāḥ
haṃsavarṇāḥ praviviśur vahantaḥ kṛṣṇapāṇḍavau |
87 | keśavaprahitair aśvaiḥ śvetaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ
praviśadbhis tava balaṃ caturdiśam abhidyata |
88 | tau vidārya mahāsenāṃ praviṣṭau keśavārjunau
kruddhau saṃrambharaktākṣau vyabhrājetāṃ mahādyutī |
89 | yuddhaśauṇḍau samāhūtāv aribhis tau raṇādhvaram
yajvabhir vidhināhūtau makhe devāv ivāśvinau |
90 | kruddhau tau tu naravyāghrau vegavantau babhūvatuḥ
talaśabdena ruṣitau yathā nāgau mahāhave |
91 | vigāhan sa rathānīkam aśvasaṃghāṃś ca phalgunaḥ
vyacarat pṛtanāmadhye pāśahasta ivāntakaḥ |
92 | taṃ dṛṣṭvā yudhi vikrāntaṃ senāyāṃ tava bhārata
saṃśaptakagaṇān bhūyaḥ putras te samacodayat |
93 | tato rathasahasreṇa dviradānāṃ tribhiḥ śataiḥ
caturdaśasahasraiś ca turagāṇāṃ mahāhave |
94 | dvābhyāṃ śatasahasrābhyāṃ padātīnāṃ ca dhanvinām
śūrāṇāṃ nāmalabdhānāṃ viditānāṃ samantataḥ abhyavartanta tau vīrau chādayanto mahārathāḥ |
95 | sa chādyamānaḥ samare śaraiḥ parabalārdanaḥ
darśayan raudram ātmānaṃ pāśahasta ivāntakaḥ nighnan saṃśaptakān pārthaḥ prekṣaṇīyataro 'bhavat |
96 | tato vidyutprabhair bāṇaiḥ kārtasvaravibhūṣitaiḥ
nirantaram ivākāśam āsīn nunnaiḥ kirīṭinā |
97 | kirīṭibhujanirmuktaiḥ saṃpatadbhir mahāśaraiḥ
samācchannaṃ babhau sarvaṃ kādraveyair iva prabho |
98 | rukmapuṅkhān prasannāgrāñ śarān saṃnataparvaṇaḥ
adarśayad ameyātmā dikṣu sarvāsu pāṇḍavaḥ |
99 | hatvā daśa sahasrāṇi pārthivānāṃ mahārathaḥ
saṃśaptakānāṃ kaunteyaḥ prapakṣaṃ tvarito 'bhyayāt |
100 | prapakṣaṃ sa samāsādya pārthaḥ kāmbojarakṣitam
pramamātha balād bāṇair dānavān iva vāsavaḥ |
101 | pracicchedāśu bhallaiś ca dviṣatām ātatāyinām
śastrapāṇīṃs tathā bāhūṃs tathāpi ca śirāṃsy uta |
102 | aṅgāṅgāvayavaiś chinnair vyāyudhās te 'patan kṣitau
viṣvagvātābhisaṃbhagnā bahuśākhā iva drumāḥ |
103 | hastyaśvarathapattīnāṃ vrātān nighnantam arjunam
sudakṣiṇād avarajaḥ śaravṛṣṭyābhyavīvṛṣat |
104 | asyāsyato 'rdhacandrābhyāṃ sa bāhū parighopamau
pūrṇacandrābhavaktraṃ ca kṣureṇābhyahanac chiraḥ |
105 | sa papāta tato vāhāt svalohitaparisravaḥ
manaḥśilāgireḥ śṛṅgaṃ vajreṇevāvadāritam |
106 | sudakṣiṇād avarajaṃ kāmbojaṃ dadṛśur hatam
prāṃśuṃ kamalapatrākṣam atyarthaṃ priyadarśanam kāñcanastambhasaṃkāśaṃ bhinnaṃ hemagiriṃ yathā |
107 | tato 'bhavat punar yuddhaṃ ghoram adbhutadarśanam
nānāvasthāś ca yodhānāṃ babhūvus tatra yudhyatām |
108 | eteṣv āvarjitair aśvaiḥ kāmbojair yavanaiḥ śakaiḥ
śoṇitāktais tadā raktaṃ sarvam āsīd viśāṃ pate |
109 | rathai rathāśvasūtaiś ca hatārohaiś ca vājibhiḥ
dviradaiś ca hatārohair mahāmātrair hatadvipaiḥ anyonyena mahārāja kṛto ghoro janakṣayaḥ |
110 | tasmin prapakṣe pakṣe ca vadhyamāne mahātmanā
arjunaṃ jayatāṃ śreṣṭhaṃ tvarito drauṇir āyayau |
111 | vidhunvāno mahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam
ādadānaḥ śarān ghorān svaraśmīn iva bhāskaraḥ |
112 | taiḥ patadbhir mahārāja drauṇimuktaiḥ samantataḥ
saṃchāditau rathasthau tāv ubhau kṛṣṇadhanaṃjayau |
113 | tataḥ śaraśatais tīkṣṇair bhāradvājaḥ pratāpavān
niśceṣṭau tāv ubhau cakre yuddhe mādhavapāṇḍavau |
114 | hāhākṛtam abhūt sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ tathā
carācarasya goptārau dṛṣṭvā saṃchāditau śaraiḥ |
115 | siddhacāraṇasaṃghāś ca saṃpetur vai samantataḥ
cintayanto bhaved adya lokānāṃ svasty apīty aha |
116 | na mayā tādṛśo rājan dṛṣṭapūrvaḥ parākramaḥ
saṃjajñe yādṛśo drauṇeḥ kṛṣṇau saṃchādayiṣyataḥ |
117 | drauṇes tu dhanuṣaḥ śabdam ahitatrāsanaṃ raṇe
aśrauṣaṃ bahuśo rājan siṃhasya nadato yathā |
118 | jyā cāsya carato yuddhe savyadakṣiṇam asyataḥ
vidyud ambudamadhyasthā bhrājamāneva sābhavat |
119 | sa tathā kṣiprakārī ca dṛḍhahastaś ca pāṇḍavaḥ
saṃmohaṃ paramaṃ gatvā praikṣata droṇajaṃ tataḥ |
120 | sa vikramaṃ hṛtaṃ mene ātmanaḥ sumahātmanā
tathāsya samare rājan vapur āsīt sudurdṛśam |
121 | drauṇipāṇḍavayor evaṃ vartamāne mahāraṇe
vardhamāne ca rājendra droṇaputre mahābale hīyamāne ca kaunteye kṛṣṇaṃ roṣaḥ samabhyayāt |
122 | sa roṣān niḥśvasan rājan nirdahann iva cakṣuṣā
drauṇiṃ hy apaśyat saṃgrāme phalgunaṃ ca muhur muhuḥ |
123 | tataḥ kruddho 'bravīt kṛṣṇaḥ pārthaṃ sapraṇayaṃ tadā
atyadbhutam idaṃ pārtha tava paśyāmi saṃyuge atiśete hi yatra tvā droṇaputro 'dya bhārata |
124 | kaccit te gāṇḍivaṃ haste rathe tiṣṭhasi cārjuna
kaccit kuśalinau bāhū kaccid vīryaṃ tad eva te |
125 | evam uktas tu kṛṣṇena kṣiptvā bhallāṃś caturdaśa
tvaramāṇas tvarākāle drauṇer dhanur athācchinat dhvajaṃ chatraṃ patākāṃ ca rathaṃ śaktiṃ gadāṃ tathā |
126 | jatrudeśe ca subhṛśaṃ vatsadantair atāḍayat
sa mūrcchāṃ paramāṃ gatvā dhvajayaṣṭiṃ samāśritaḥ |
127 | taṃ visaṃjñaṃ mahārāja kirīṭibhayapīḍitam
apovāha raṇāt sūto rakṣamāṇo dhanaṃjayāt |
128 | etasminn eva kāle tu vijayaḥ śatrutāpanaḥ
nyavadhīt tāvakaṃ sainyaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ paśyatas tava putrasya tasya vīrasya bhārata |
129 | evam eṣa kṣayo vṛttas tāvakānāṃ paraiḥ saha
krūro viśasano ghoro rājan durmantrite tava |
130 | saṃśaptakāṃś ca kaunteyaḥ kurūṃś cāpi vṛkodaraḥ
vasuṣeṇaṃ ca pāñcālaḥ kṛtsnena vyadhamad raṇe |