Book 8 Chapter 32 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | tathā vyūḍheṣv anīkeṣu saṃsakteṣu ca saṃjaya
saṃśaptakān kathaṃ pārtho gataḥ karṇaś ca pāṇḍavān |
2 | etad vistarato yuddhaṃ prabrūhi kuśalo hy asi
na hi tṛpyāmi vīrāṇāṃ śṛṇvāno vikramān raṇe |
3 | saṃjaya uvāca |
3 | tat sthāne samavasthāpya pratyamitraṃ mahābalam
avyūhatārjuno vyūhaṃ putrasya tava durnaye |
4 | tat sādināgakalilaṃ padātirathasaṃkulam
dhṛṣṭadyumnamukhair vyūḍham aśobhata mahad balam |
5 | pārāvatasavarṇāśvaś candrādityasamadyutiḥ
pārṣataḥ prababhau dhanvī kālo vigrahavān iva |
6 | pārṣataṃ tv abhi saṃtasthur draupadeyā yuyutsavaḥ
sānugā bhīmavapuṣaś candraṃ tārāgaṇā iva |
7 | atha vyūḍheṣv anīkeṣu prekṣya saṃśaptakān raṇe
kruddho 'rjuno 'bhidudrāva vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ |
8 | atha saṃśaptakāḥ pārtham abhyadhāvan vadhaiṣiṇaḥ
vijaye kṛtasaṃkalpā mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam |
9 | tad aśvasaṃghabahulaṃ mattanāgarathākulam
pattimac chūravīraughair drutam arjunam ādravat |
10 | sa saṃprahāras tumulas teṣām āsīt kirīṭinā
tasyaiva naḥ śruto yādṛṅ nivātakavacaiḥ saha |
11 | rathān aśvān dhvajān nāgān pattīn rathapatīn api
iṣūn dhanūṃṣi khaḍgāṃś ca cakrāṇi ca paraśvadhān |
12 | sāyudhān udyatān bāhūn udyatāny āyudhāni ca
ciccheda dviṣatāṃ pārthaḥ śirāṃsi ca sahasraśaḥ |
13 | tasmin sainye mahāvarte pātālāvartasaṃnibhe
nimagnaṃ taṃ rathaṃ matvā neduḥ saṃśaptakā mudā |
14 | sa purastād arīn hatvā paścārdhenottareṇa ca
dakṣiṇena ca bībhatsuḥ kruddho rudraḥ paśūn iva |
15 | atha pāñcālacedīnāṃ sṛñjayānāṃ ca māriṣa
tvadīyaiḥ saha saṃgrāma āsīt paramadāruṇaḥ |
16 | kṛpaś ca kṛtavarmā ca śakuniś cāpi saubalaḥ
hṛṣṭasenāḥ susaṃrabdhā rathānīkaiḥ prahāriṇaḥ |
17 | kosalaiḥ kāśimatsyaiś ca kārūṣaiḥ kekayair api
śūrasenaiḥ śūravīrair yuyudhur yuddhadurmadāḥ |
18 | teṣām antakaraṃ yuddhaṃ dehapāpmapraṇāśanam
śūdraviṭkṣatravīrāṇāṃ dharmyaṃ svargyaṃ yaśaskaram |
19 | duryodhano 'pi sahito bhrātṛbhir bharatarṣabha
guptaḥ kurupravīraiś ca madrāṇāṃ ca mahārathaiḥ |
20 | pāṇḍavaiḥ sahapāñcālaiś cedibhiḥ sātyakena ca
yudhyamānaṃ raṇe karṇaṃ kuruvīro 'bhyapālayat |
21 | karṇo 'pi niśitair bāṇair vinihatya mahācamūm
pramṛdya ca rathaśreṣṭhān yudhiṣṭhiram apīḍayat |
22 | vipatrāyudhadehāsūn kṛtvā śatrūn sahasraśaḥ
yuktvā svargayaśobhyāṃ ca svebhyo mudam udāvahat |
23 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
23 | yat tat praviśya pārthānāṃ senāṃ kurvañ janakṣayam
karṇo rājānam abhyarcchat tan mamācakṣva saṃjaya |
24 | ke ca pravīrāḥ pārthānāṃ yudhi karṇam avārayan
kāṃś ca pramathyādhirathir yudhiṣṭhiram apīḍayat |
25 | saṃjaya uvāca |
25 | dhṛṣṭadyumnamukhān pārthān dṛṣṭvā karṇo vyavasthitān
samabhyadhāvat tvaritaḥ pāñcālāñ śatrukarśanaḥ |
26 | taṃ tūrṇam abhidhāvantaṃ pāñcālā jitakāśinaḥ
pratyudyayur mahārāja haṃsā iva mahārṇavam |
27 | tataḥ śaṅkhasahasrāṇāṃ nisvano hṛdayaṃgamaḥ
prādurāsīd ubhayato bherīśabdaś ca dāruṇaḥ |
28 | nānāvāditranādaś ca dvipāśvarathanisvanaḥ
siṃhanādaś ca vīrāṇām abhavad dāruṇas tadā |
29 | sādridrumārṇavā bhūmiḥ savātāmbudam ambaram
sārkendugrahanakṣatrā dyauś ca vyaktaṃ vyaghūrṇata |
30 | ati bhūtāni taṃ śabdaṃ menire 'ti ca vivyathuḥ
yāni cāplavasattvāni prāyas tāni mṛtāni ca |
31 | atha karṇo bhṛśaṃ kruddhaḥ śīghram astram udīrayan
jaghāna pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva |
32 | sa pāṇḍavarathāṃs tūrṇaṃ praviśya visṛjañ śarān
prabhadrakāṇāṃ pravarān ahanat saptasaptatim |
33 | tataḥ supuṅkhair niśitai rathaśreṣṭho ratheṣubhiḥ
avadhīt pañcaviṃśatyā pāñcālān pañcaviṃśatim |
34 | suvarṇapuṅkhair nārācaiḥ parakāyavidāraṇaiḥ
cedikān avadhīd vīraḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
35 | taṃ tathā samare karma kurvāṇam atimānuṣam
parivavrur mahārāja pāñcālānāṃ rathavrajāḥ |
36 | tataḥ saṃdhāya viśikhān pañca bhārata duḥsahān
pāñcālān avadhīt pañca karṇo vaikartano vṛṣaḥ |
37 | bhānudevaṃ citrasenaṃ senābinduṃ ca bhārata
tapanaṃ śūrasenaṃ ca pāñcālān avadhīd raṇe |
38 | pāñcāleṣu ca śūreṣu vadhyamāneṣu sāyakaiḥ
hāhākāro mahān āsīt pāñcālānāṃ mahāhave |
39 | teṣāṃ saṃkīryamāṇānāṃ hāhākārakṛtā diśaḥ
punar eva ca tān karṇo jaghānāśu patatribhiḥ |
40 | cakrarakṣau tu karṇasya putrau māriṣa durjayau
suṣeṇaḥ satyasenaś ca tyaktvā prāṇān ayudhyatām |
41 | pṛṣṭhagopas tu karṇasya jyeṣṭhaḥ putro mahārathaḥ
vṛṣasenaḥ svayaṃ karṇaṃ pṛṣṭhataḥ paryapālayat |
42 | dhṛṣṭadyumnaḥ sātyakiś ca draupadeyā vṛkodaraḥ
janamejayaḥ śikhaṇḍī ca pravīrāś ca prabhadrakāḥ |
43 | cedikekayapāñcālā yamau matsyāś ca daṃśitāḥ
samabhyadhāvan rādheyaṃ jighāṃsantaḥ prahāriṇaḥ |
44 | ta enaṃ vividhaiḥ śastraiḥ śaradhārābhir eva ca
abhyavarṣan vimṛdnantaḥ prāvṛṣīvāmbudā girim |
45 | pitaraṃ tu parīpsantaḥ karṇaputrāḥ prahāriṇaḥ
tvadīyāś cāpare rājan vīrā vīrān avārayan |
46 | suṣeṇo bhīmasenasya chittvā bhallena kārmukam
nārācaiḥ saptabhir viddhvā hṛdi bhīmaṃ nanāda ha |
47 | athānyad dhanur ādāya sudṛḍhaṃ bhīmavikramaḥ
sajyaṃ vṛkodaraḥ kṛtvā suṣeṇasyācchinad dhanuḥ |
48 | vivyādha cainaṃ navabhiḥ kruddho nṛtyann iveṣubhiḥ
karṇaṃ ca tūrṇaṃ vivyādha trisaptatyā śitaiḥ śaraiḥ |
49 | satyasenaṃ ca daśabhiḥ sāśvasūtadhvajāyudham
paśyatāṃ suhṛdāṃ madhye karṇaputram apātayat |
50 | kṣurapraṇunnaṃ tat tasya śiraś candranibhānanam
śubhadarśanam evāsīn nālabhraṣṭam ivāmbujam |
51 | hatvā karṇasutaṃ bhīmas tāvakān punar ārdayat
kṛpahārdikyayoś chittvā cāpe tāv apy athārdayat |
52 | duḥśāsanaṃ tribhir viddhvā śakuniṃ ṣaḍbhir āyasaiḥ
ulūkaṃ ca patatriṃ ca cakāra virathāv ubhau |
53 | he suṣeṇa hato 'sīti bruvann ādatta sāyakam
tam asya karṇaś ciccheda tribhiś cainam atāḍayat |
54 | athānyam api jagrāha suparvāṇaṃ sutejanam
suṣeṇāyāsṛjad bhīmas tam apy asyācchinad vṛṣaḥ |
55 | punaḥ karṇas trisaptatyā bhīmasenaṃ ratheṣubhiḥ
putraṃ parīpsan vivyādha krūraṃ krūrair jighāṃsayā |
56 | suṣeṇas tu dhanur gṛhya bhārasādhanam uttamam
nakulaṃ pañcabhir bāṇair bāhvor urasi cārdayat |
57 | nakulas taṃ tu viṃśatyā viddhvā bhārasahair dṛḍhaiḥ
nanāda balavan nādaṃ karṇasya bhayam ādadhat |
58 | taṃ suṣeṇo mahārāja viddhvā daśabhir āśugaiḥ
ciccheda ca dhanuḥ śīghraṃ kṣurapreṇa mahārathaḥ |
59 | athānyad dhanur ādāya nakulaḥ krodhamūrcchitaḥ
suṣeṇaṃ bahubhir bāṇair vārayām āsa saṃyuge |
60 | sa tu bāṇair diśo rājann ācchādya paravīrahā
ājaghne sārathiṃ cāsya suṣeṇaṃ ca tatas tribhiḥ ciccheda cāsya sudṛḍhaṃ dhanur bhallais tribhis tridhā |
61 | athānyad dhanur ādāya suṣeṇaḥ krodhamūrchitaḥ
avidhyan nakulaṃ ṣaṣṭyā sahadevaṃ ca saptabhiḥ |
62 | tad yuddhaṃ sumahad ghoram āsīd devāsuropamam
nighnatāṃ sāyakais tūrṇam anyonyasya vadhaṃ prati |
63 | sātyakir vṛṣasenasya hatvā sūtaṃ tribhiḥ śaraiḥ
dhanuś ciccheda bhallena jaghānāśvāṃś ca saptabhiḥ dhvajam ekeṣuṇonmathya tribhis taṃ hṛdy atāḍayat |
64 | athāvasannaḥ svarathe muhūrtāt punar utthitaḥ
atho jighāṃsuḥ śaineyaṃ khaḍgacarmabhṛd abhyayāt |
65 | tasya cāplavataḥ śīghraṃ vṛṣasenasya sātyakiḥ
varāhakarṇair daśabhir avidhyad asicarmaṇī |
66 | duḥśāsanas tu taṃ dṛṣṭvā virathaṃ vyāyudhaṃ kṛtam
āropya svarathe tūrṇam apovāha rathāntaram |
67 | athānyaṃ ratham āsthāya vṛṣaseno mahārathaḥ
karṇasya yudhi durdharṣaḥ punaḥ pṛṣṭham apālayat |
68 | duḥśāsanaṃ tu śaineyo navair navabhir āśugaiḥ
visūtāśvarathaṃ kṛtvā lalāṭe tribhir ārpayat |
69 | sa tv anyaṃ ratham āsthāya vidhivat kalpitaṃ punaḥ
yuyudhe pāṇḍubhiḥ sārdhaṃ karṇasyāpyāyayan balam |
70 | dhṛṣṭadyumnas tataḥ karṇam avidhyad daśabhiḥ śaraiḥ
draupadeyās trisaptatyā yuyudhānas tu saptabhiḥ |
71 | bhīmasenaś catuḥṣaṣṭyā sahadevaś ca pañcabhiḥ
nakulas triṃśatā bāṇaiḥ śatānīkaś ca saptabhiḥ śikhaṇḍī daśabhir vīro dharmarājaḥ śatena tu |
72 | ete cānye ca rājendra pravīrā jayagṛddhinaḥ
abhyardayan maheṣvāsaṃ sūtaputraṃ mahāmṛdhe |
73 | tān sūtaputro viśikhair daśabhir daśabhiḥ śitaiḥ
rathe cāru caran vīraḥ pratyavidhyad ariṃdamaḥ |
74 | tatrāstravīryaṃ karṇasya lāghavaṃ ca mahātmanaḥ
apaśyāma mahārāja tad adbhutam ivābhavat |
75 | na hy ādadānaṃ dadṛśuḥ saṃdadhānaṃ ca sāyakān
vimuñcantaṃ ca saṃrambhād dadṛśus te mahāratham |
76 | dyaur viyad bhūr diśaś cāśu praṇunnā niśitaiḥ śaraiḥ
aruṇābhrāvṛtākāraṃ tasmin deśe babhau viyat |
77 | nṛtyann iva hi rādheyaś cāpahastaḥ pratāpavān
yair viddhaḥ pratyavidhyat tān ekaikaṃ triguṇaiḥ śaraiḥ |
78 | daśabhir daśabhiś cainān punar viddhvā nanāda ha
sāśvasūtadhvajacchatrās tatas te vivaraṃ daduḥ |
79 | tān pramṛdnan maheṣvāsān rādheyaḥ śaravṛṣṭibhiḥ
rājānīkam asaṃbādhaṃ prāviśac chatrukarśanaḥ |
80 | sa rathāṃs triśatān hatvā cedīnām anivartinām
rādheyo niśitair bāṇais tato 'bhyārcchad yudhiṣṭhiram |
81 | tatas te pāṇḍavā rājañ śikhaṇḍī ca sasātyakiḥ
rādheyāt parirakṣanto rājānaṃ paryavārayan |
82 | tathaiva tāvakāḥ sarve karṇaṃ durvāraṇaṃ raṇe
yattāḥ senāmaheṣvāsāḥ paryarakṣanta sarvaśaḥ |
83 | nānāvāditraghoṣāś ca prādurāsan viśāṃ pate
siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇām anivartinām |
84 | tataḥ punaḥ samājagmur abhītāḥ kurupāṇḍavāḥ
yudhiṣṭhiramukhāḥ pārthāḥ sūtaputramukhā vayam |