Book 8 Chapter 31 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tataḥ parānīkabhidaṃ vyūham apratimaṃ paraiḥ
samīkṣya karṇaḥ pārthānāṃ dhṛṣṭadyumnābhirakṣitam |
2 | prayayau rathaghoṣeṇa siṃhanādaraveṇa ca
vāditrāṇāṃ ca ninadaiḥ kampayann iva medinīm |
3 | vepamāna iva krodhād yuddhaśauṇḍaḥ paraṃtapaḥ
pativyūhya mahātejā yathāvad bharatarṣabha |
4 | vyadhamat pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva
yudhiṣṭhiraṃ cābhibhavann asapavyaṃ cakāra ha |
5 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
5 | kathaṃ saṃjaya rādheyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavān
dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān bhīmasenābhirakṣitān |
6 | ke ca prapakṣau pakṣau vā mama sainyasya saṃjaya
pravibhajya yathānyāyaṃ kathaṃ vā samavasthitāḥ |
7 | kathaṃ pāṇḍusutāś cāpi pratyavyūhanta māmakān
kathaṃ caitan mahāyuddhaṃ prāvartata sudāruṇam |
8 | kva ca bībhatsur abhavad yat karṇo 'yād yudhiṣṭhiram
ko hy arjunasya sāṃnidhye śakto 'bhyetuṃ yudhiṣṭhiram |
9 | sarvabhūtāni yo hy ekaḥ khāṇḍave jitavān purā
kas tam anyatra rādheyāt pratiyudhyej jijīviṣuḥ |
10 | saṃjaya uvāca |
10 | śṛṇu vyūhasya racanām arjunaś ca yathā gataḥ
paridāya nṛpaṃ tebhyaḥ saṃgrāmaś cābhavad yathā |
11 | kṛpaḥ śāradvato rājan māgadhaś ca tarasvinaḥ
sātvataḥ kṛtavarmā ca dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ |
12 | teṣāṃ prapakṣe śakunir ulūkaś ca mahārathaḥ
sādibhir vimalaprāsais tavānīkam arakṣatām |
13 | gāndhāribhir asaṃbhrāntaiḥ pārvatīyaiś ca durjayaiḥ
śalabhānām iva vrātaiḥ piśācair iva durdṛśaiḥ |
14 | catustriṃśat sahasrāṇi rathānām anivartinām
saṃśaptakā yuddhaśauṇḍā vāmaṃ pārśvam apālayan |
15 | samuccitās tava sutaiḥ kṛṣṇārjunajighāṃsavaḥ
teṣāṃ prapakṣaḥ kāmbojāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha |
16 | nideśāt sūtaputrasya sarathāḥ sāśvapattayaḥ
āhvayanto 'rjunaṃ tasthuḥ keśavaṃ ca mahābalam |
17 | madhyesenāmukhaṃ karṇo vyavātiṣṭhata daṃśitaḥ
citravarmāṅgadaḥ sragvī pālayan dhvajinīmukham |
18 | rakṣyamāṇaḥ susaṃrabdhaiḥ putraiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
vāhinīpramukhaṃ vīraḥ saṃprakarṣann aśobhata |
19 | ayoratnir mahābāhuḥ sūryavaiśvānaradyutiḥ
mahādvipaskandhagataḥ piṅgalaḥ priyadarśanaḥ duḥśāsano vṛtaḥ sainyaiḥ sthito vyūhasya pṛṣṭhataḥ |
20 | tam anvayān mahārāja svayaṃ duryodhano nṛpaḥ
citrāśvaiś citrasaṃnāhaiḥ sodaryair abhirakṣitaḥ |
21 | rakṣyamāṇo mahāvīryaiḥ sahitair madrakekayaiḥ
aśobhata mahārāja devair iva śatakratuḥ |
22 | aśvatthāmā kurūṇāṃ ca ye pravīrā mahārathāḥ
nityamattāś ca mātaṅgāḥ śūrair mlecchair adhiṣṭhitāḥ anvayus tad rathānīkaṃ kṣaranta iva toyadāḥ |
23 | te dhvajair vaijayantībhir jvaladbhiḥ paramāyudhaiḥ
sādibhiś cāsthitā rejur drumavanta ivācalāḥ |
24 | teṣāṃ padātināgānāṃ pādarakṣāḥ sahasraśaḥ
paṭṭiśāsidharāḥ śūrā babhūvur anivartinaḥ |
25 | sādibhiḥ syandanair nāgair adhikaṃ samalaṃkṛtaiḥ
sa vyūharājo vibabhau devāsuracamūpamaḥ |
26 | bārhaspatyaḥ suvihito nāyakena vipaścitā
nṛtyatīva mahāvyūhaḥ pareṣām ādadhad bhayam |
27 | tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
pattyaśvarathamātaṅgāḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ |
28 | tataḥ senāmukhe karṇaṃ dṛṣṭvā rājā yudhiṣṭhiraḥ
dhanaṃjayam amitraghnam ekavīram uvāca ha |
29 | paśyārjuna mahāvyūhaṃ karṇena vihitaṃ raṇe
yuktaṃ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca senānīkaṃ prakāśate |
30 | tad etad vai samālokya pratyamitraṃ mahad balam
yathā nābhibhavaty asmāṃs tathā nītir vidhīyatām |
31 | evam ukto 'rjuno rājñā prāñjalir nṛpam abravīt
yathā bhavān āha tathā tat sarvaṃ na tad anyathā |
32 | yas tv asya vihito ghātas taṃ kariṣyāmi bhārata
pradhānavadha evāsya vināśas taṃ karomy aham |
33 | yudhiṣṭhira uvāca |
33 | tasmāt tvam eva rādheyaṃ bhīmasenaḥ suyodhanam
vṛṣasenaṃ ca nakulaḥ sahadevo 'pi saubalam |
34 | duḥśāsanaṃ śatānīko hārdikyaṃ śinipuṃgavaḥ
dhṛṣṭadyumnas tathā drauṇiṃ svayaṃ yāsyāmy ahaṃ kṛpam |
35 | draupadeyā dhārtarāṣṭrāñ śiṣṭān saha śikhaṇḍinā
te te ca tāṃs tān ahitān asmākaṃ ghnantu māmakāḥ |
36 | saṃjaya uvāca |
36 | ity ukto dharmarājena tathety uktvā dhanaṃjayaḥ
vyādideśa svasainyāni svayaṃ cāgāc camūmukham |
37 | atha taṃ ratham āyāntaṃ dṛṣṭvātyadbhutadarśanam
uvācādhirathiṃ śalyaḥ punas taṃ yuddhadurmadam |
38 | ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ
nighnann amitrān kaunteyo yaṃ yaṃ tvaṃ paripṛcchasi |
39 | śrūyate tumulaḥ śabdo rathanemisvano mahān
eṣa reṇuḥ samudbhūto divam āvṛtya tiṣṭhati |
40 | cakranemipraṇunnā ca kampate karṇa medinī
pravāty eṣa mahāvāyur abhitas tava vāhinīm kravyādā vyāharanty ete mṛgāḥ kurvanti bhairavam |
41 | paśya karṇa mahāghoraṃ bhayadaṃ lomaharṣaṇam
kabandhaṃ meghasaṃkāśaṃ bhānum āvṛtya saṃsthitam |
42 | paśya yūthair bahuvidhair mṛgāṇāṃ sarvatodiśam
balibhir dṛptaśārdūlair ādityo 'bhinirīkṣyate |
43 | paśya kaṅkāṃś ca gṛdhrāṃś ca samavetān sahasraśaḥ
sthitān abhimukhān ghorān anyonyam abhibhāṣataḥ |
44 | sitāś cāśvāḥ samāyuktās tava karṇa mahārathe
pradarāḥ prajvalanty ete dhvajaś caiva prakampate |
45 | udīryato hayān paśya mahākāyān mahājavān
plavamānān darśanīyān ākāśe garuḍān iva |
46 | dhruvam eṣu nimitteṣu bhūmim āvṛtya pārthivāḥ
svapsyanti nihatāḥ karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ |
47 | śaṅkhānāṃ tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ
ānakānāṃ ca rādheya mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ |
48 | bāṇaśabdān bahuvidhān narāśvarathanisvanān
jyātalatreṣuśabdāṃś ca śṛṇu karṇa mahātmanām |
49 | hemarūpyapramṛṣṭānāṃ vāsasāṃ śilpinirmitāḥ
nānāvarṇā rathe bhānti śvasanena prakampitāḥ |
50 | sahemacandratārārkāḥ patākāḥ kiṅkiṇīyutāḥ
paśya karṇārjunasyaitāḥ saudāminya ivāmbude |
51 | dhvajāḥ kaṇakaṇāyante vātenābhisamīritāḥ
sapatākā rathāś cāpi pāñcālānāṃ mahātmanām |
52 | nāgāśvarathapattyaughāṃs tāvakān samabhighnataḥ
dhvajāgraṃ dṛśyate tv asya jyāśabdaś cāpi śrūyate |
53 | adya draṣṭāsi taṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim
nighnantaṃ śātravān saṃkhye yaṃ karṇa paripṛcchasi |
54 | adya tau puruṣavyāghrau lohitākṣau paraṃtapau
vāsudevārjunau karṇa draṣṭāsy ekarathasthitau |
55 | sārathir yasya vārṣṇeyo gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam
taṃ ced dhantāsi rādheya tvaṃ no rājā bhaviṣyasi |
56 | eṣa saṃśaptakāhūtas tān evābhimukho gataḥ
karoti kadanaṃ caiṣāṃ saṃgrāme dviṣatāṃ balī iti bruvāṇaṃ madreśaṃ karṇaḥ prāhātimanyumān |
57 | paśya saṃśaptakaiḥ kruddhaiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ
eṣa sūrya ivāmbhodaiś channaḥ pārtho na dṛśyate etad anto 'rjunaḥ śalya nimagnaḥ śokasāgare |
58 | śalya uvāca |
58 | varuṇaṃ ko 'mbhasā hanyād indhanena ca pāvakam
ko vānilaṃ nigṛhṇīyāt pibed vā ko mahārṇavam |
59 | īdṛg rūpam ahaṃ manye pārthasya yudhi nigraham
na hi śakyo 'rjuno jetuṃ sendraiḥ sarvaiḥ surāsuraiḥ |
60 | athaivaṃ paritoṣas te vācoktvā sumanā bhava
na sa śakyo yudhā jetum anyaṃ kuru manoratham |
61 | bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ
pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet |
62 | paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam
prabhāsantaṃ mahābāhuṃ sthitaṃ merum ivācalam |
63 | amarṣī nityasaṃrabdhaś ciraṃ vairam anusmaran
eṣa bhīmo jayaprepsur yudhi tiṣṭhati vīryavān |
64 | eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
tiṣṭhaty asukaraḥ saṃkhye paraiḥ parapuraṃjayaḥ |
65 | etau ca puruṣavyāghrāv aśvināv iva sodarau
nakulaḥ sahadevaś ca tiṣṭhato yudhi durjayau |
66 | dṛśyanta ete kārṣṇeyāḥ pañca pañcācalā iva
vyavasthitā yotsyamānāḥ sarve 'rjunasamā yudhi |
67 | ete drupadaputrāś ca dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ
hīnāḥ satyajitā vīrās tiṣṭhanti paramaujasaḥ |
68 | iti saṃvadator eva tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ
te sene samasajjetāṃ gaṅgāyamunavad bhṛśam |