Book 8 Chapter 28 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | māriṣādhiratheḥ śrutvā vaco yuddhābhinandinaḥ
śalyo 'bravīt punaḥ karṇaṃ nidarśanam udāharan |
2 | yathaiva matto madyena tvaṃ tathā na ca vā tathā
tathāhaṃ tvāṃ pramādyantaṃ cikitsāmi suhṛttayā |
3 | imāṃ kākopamāṃ karṇa procyamānāṃ nibodha me
śrutvā yatheṣṭaṃ kuryās tvaṃ vihīna kulapāṃsana |
4 | nāham ātmani kiṃ cid vai kilbiṣaṃ karṇa saṃsmare
yena tvaṃ māṃ mahābāho hantum icchasy anāgasam |
5 | avaśyaṃ tu mayā vācyaṃ budhyatāṃ yadi te hitam
viśeṣato rathasthena rājñaś caiva hitaiṣiṇā |
6 | samaṃ ca viṣamaṃ caiva rathinaś ca balābalam
śramaḥ khedaś ca satataṃ hayānāṃ rathinā saha |
7 | āyudhasya parijñānaṃ rutaṃ ca mṛgapakṣiṇām
bhāraś cāpy atibhāraś ca śalyānāṃ ca pratikriyā |
8 | astrayogaś ca yuddhaṃ ca nimittāni tathaiva ca
sarvam etan mayā jñeyaṃ rathasyāsya kuṭumbinā atas tvāṃ kathaye karṇa nidarśanam idaṃ punaḥ |
9 | vaiśyaḥ kila samudrānte prabhūtadhanadhānyavān
yajvā dānapatiḥ kṣāntaḥ svakarmastho 'bhavac chuciḥ |
10 | bahuputraḥ priyāpatyaḥ sarvabhūtānukampakaḥ
rājño dharmapradhānasya rāṣṭre vasati nirbhayaḥ |
11 | putrāṇāṃ tasya bālānāṃ kumārāṇāṃ yaśasvinām
kāko bahūnām abhavad ucciṣṭakṛtabhojanaḥ |
12 | tasmai sadā prayacchanti vaiśyaputrāḥ kumārakāḥ
māṃsodanaṃ dadhi kṣīraṃ pāyasaṃ madhusarpiṣī |
13 | sa cocchiṣṭabhṛtaḥ kāko vaiśyaputraiḥ kumārakaiḥ
sadṛśān pakṣiṇo dṛptaḥ śreyasaś cāvamanyate |
14 | atha haṃsāḥ samudrānte kadā cid abhipātinaḥ
garuḍasya gatau tulyāś cakrāṅgā hṛṣṭacetasaḥ |
15 | kumārakās tato haṃsān dṛṣṭvā kākam athābruvan
bhavān eva viśiṣṭo hi patatribhyo vihaṃgama |
16 | pratāryamāṇas tu sa tair alpabuddhibhir aṇḍajaḥ
tad vacaḥ satyam ity eva maurkhyād darpāc ca manyate |
17 | tān so 'bhipatya jijñāsuḥ ka eṣāṃ śreṣṭhabhāg iti
ucchiṣṭadarpitaḥ kāko bahūnāṃ dūrapātinām |
18 | teṣāṃ yaṃ pravaraṃ mene haṃsānāṃ dūrapātinām
tam āhvayata durbuddhiḥ patāma iti pakṣiṇam |
19 | tac chrutvā prāhasan haṃsā ye tatrāsan samāgatāḥ
bhāṣato bahu kākasya balinaḥ patatāṃ varāḥ idam ūcuś ca cakrāṅgā vacaḥ kākaṃ vihaṃgamāḥ |
20 | vayaṃ haṃsāś carāmemāṃ pṛthivīṃ mānasaukasaḥ
pakṣiṇāṃ ca vayaṃ nityaṃ dūrapātena pūjitāḥ |
21 | kathaṃ nu haṃsaṃ balinaṃ vajrāṅgaṃ dūrapātinam
kāko bhūtvā nipatane samāhvayasi durmate kathaṃ tvaṃ patanaṃ kāka sahāsmābhir bravīṣi tat |
22 | atha haṃsavaco mūḍhaḥ kutsayitvā punaḥ punaḥ
prajagādottaraṃ kākaḥ katthano jātilāghavāt |
23 | śatam ekaṃ ca pātānāṃ patitāsmi na saṃśayaḥ
śatayojanam ekaikaṃ vicitraṃ vividhaṃ tathā |
24 | uḍḍīnam avaḍīnaṃ ca praḍīnaṃ ḍīnam eva ca
niḍīnam atha saṃḍīnaṃ tiryak cātigatāni ca |
25 | viḍīnaṃ pariḍīnaṃ ca parāḍīnaṃ suḍīnakam
atiḍīnaṃ mahāḍīnaṃ niḍīnaṃ pariḍīnakam |
26 | gatāgatapratigatā bahvīś ca nikuḍīnikāḥ
kartāsmi miṣatāṃ vo 'dya tato drakṣyatha me balam |
27 | evam ukte tu kākena prahasyaiko vihaṃgamaḥ
uvāca haṃsas taṃ kākaṃ vacanaṃ tan nibodha me |
28 | śatam ekaṃ ca pātānāṃ tvaṃ kāka patitā dhruvam
ekam eva tu ye pātaṃ viduḥ sarve vihaṃgamāḥ |
29 | tam ahaṃ patitā kāka nānyaṃ jānāmi kaṃ cana
pata tvam api raktākṣa yena vā tena manyase |
30 | atha kākāḥ prajahasur ye tatrāsan samāgatāḥ
katham ekena pātena haṃsaḥ pātaśataṃ jayet |
31 | ekenaiva śatasyaikaṃ pātenābhibhaviṣyati
haṃsasya patitaṃ kāko balavān āśuvikramaḥ |
32 | prapetatuḥ spardhayātha tatas tau haṃsavāyasau
ekapātī ca cakrāṅgaḥ kākaḥ pātaśatena ca |
33 | petivān atha cakrāṅgaḥ petivān atha vāyasaḥ
visismāpayiṣuḥ pātair ācakṣāṇo 'tmanaḥ kriyām |
34 | atha kākasya citrāṇi patitānītarāṇi ca
dṛṣṭvā pramuditāḥ kākā vinedur atha taiḥ svaraiḥ |
35 | haṃsāṃś cāvahasanti sma prāvadann apriyāṇi ca
utpatyotpatya ca prāhur muhūrtam iti ceti ca |
36 | vṛkṣāgrebhyaḥ sthalebhyaś ca nipatanty utpatanti ca
kurvāṇā vividhān rāvān āśaṃsantas tadā jayam |
37 | haṃsas tu mṛdukenaiva vikrāntum upacakrame
pratyahīyata kākāc ca muhūrtam iva māriṣa |
38 | avamanya rayaṃ haṃsān idaṃ vacanam abravīt
yo 'sāv utpatito haṃsaḥ so 'sāv eva prahīyate |
39 | atha haṃsaḥ sa tac chrutvā prāpatat paścimāṃ diśam
upary upari vegena sāgaraṃ varuṇālayam |
40 | tato bhīḥ prāviśat kākaṃ tadā tatra vicetasam
dvīpadrumān apaśyantaṃ nipatantaṃ śramānvitam nipateyaṃ kva nu śrānta iti tasmiñ jalārṇave |
41 | aviṣahyaḥ samudro hi bahusattvagaṇālayaḥ
mahābhūtaśatodbhāsī nabhaso 'pi viśiṣyate |
42 | gāmbhīryād dhi samudrasya na viśeṣaḥ kulādhama
digambarāmbhasāṃ karṇa samudrasthā hi durjayāḥ vidūrapātāt toyasya kiṃ punaḥ karṇa vāyasaḥ |
43 | atha haṃso 'bhyatikramya muhūrtam iti ceti ca
avekṣamāṇas taṃ kākaṃ nāśaknod vyapasarpitum atikramya ca cakrāṅgaḥ kākaṃ taṃ samudaikṣata |
44 | taṃ tathā hīyamānaṃ ca haṃso dṛṣṭvābravīd idam
ujjihīrṣur nimajjantaṃ smaran satpuruṣavratam |
45 | bahūni patanāni tvam ācakṣāṇo muhur muhuḥ
patasy avyāharaṃś cedaṃ na no guhyaṃ prabhāṣase |
46 | kiṃ nāma patanaṃ kāka yat tvaṃ patasi sāṃpratam
jalaṃ spṛśasi pakṣābhyāṃ tuṇḍena ca punaḥ punaḥ |
47 | sa pakṣābhyāṃ spṛśann ārtas tuṇḍena jalam arṇave
kāko dṛḍhaṃ pariśrāntaḥ sahasā nipapāta ha |
48 | haṃsa uvāca |
48 | śatam ekaṃ ca pātānāṃ yat prabhāṣasi vāyasa
nānāvidhānīha purā tac cānṛtam ihādya te |
49 | kāka uvāca |
49 | ucchiṣṭadarpito haṃsa manye 'tmānaṃ suparṇavat
avamanya bahūṃś cāhaṃ kākān anyāṃś ca pakṣiṇaḥ prāṇair haṃsa prapadye tvāṃ dvīpāntaṃ prāpayasva mām |
50 | yady ahaṃ svastimān haṃsa svadeśaṃ prāpnuyāṃ punaḥ
na kaṃ cid avamanyeyam āpado māṃ samuddhara |
51 | tam evaṃvādinaṃ dīnaṃ vilapantam acetanam
kāka kāketi vāśantaṃ nimajjantaṃ mahārṇave |
52 | tathaitya vāyasaṃ haṃso jalaklinnaṃ sudurdaśam
padbhyām utkṣipya vepantaṃ pṛṣṭham āropayac chanaiḥ |
53 | āropya pṛṣṭhaṃ kākaṃ taṃ haṃsaḥ karṇa vicetasam
ājagāma punar dvīpaṃ spardhayā petatur yataḥ |
54 | saṃsthāpya taṃ cāpi punaḥ samāśvāsya ca khecaram
gato yathepsitaṃ deśaṃ haṃso mana ivāśugaḥ |
55 | ucchiṣṭabhojanāt kāko yathā vaiśyakule tu saḥ
evaṃ tvam ucchiṣṭabhṛto dhārtarāṣṭrair na saṃśayaḥ sadṛśāñ śreyasaś cāpi sarvān karṇātimanyase |
56 | droṇadrauṇikṛpair gupto bhīṣmeṇānyaiś ca kauravaiḥ
virāṭanagare pārtham ekaṃ kiṃ nāvadhīs tadā |
57 | yatra vyastāḥ samastāś ca nirjitāḥ stha kirīṭinā
sṛgālā iva siṃhena kva te vīryam abhūt tadā |
58 | bhrātaraṃ ca hataṃ dṛṣṭvā nirjitaḥ savyasācinā
paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ |
59 | tathā dvaitavane karṇa gandharvaiḥ samabhidrutaḥ
kurūn samagrān utsṛjya prathamaṃ tvaṃ palāyathāḥ |
60 | hatvā jitvā ca gandharvāṃś citrasenamukhān raṇe
karṇa duryodhanaṃ pārthaḥ sabhāryaṃ samamocayat |
61 | punaḥ prabhāvaḥ pārthasya purāṇaḥ keśavasya ca
kathitaḥ karṇa rāmeṇa sabhāyāṃ rājasaṃsadi |
62 | satataṃ ca tad aśrauṣīr vacanaṃ droṇabhīṣmayoḥ
avadhyau vadatoḥ kṛṣṇau saṃnidhau vai mahīkṣitām |
63 | kiyantaṃ tatra vakṣyāmi yena yena dhanaṃjayaḥ
tvatto 'tiriktaḥ sarvebhyo bhūtebhyo brāhmaṇo yathā |
64 | idānīm eva draṣṭāsi pradhane syandane sthitau
putraṃ ca vasudevasya pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam |
65 | devāsuramanuṣyeṣu prakhyātau yau nararṣabhau
prakāśenābhivikhyātau tvaṃ tu khadyotavan nṛṣu |
66 | evaṃ vidvān māvamaṃsthāḥ sūtaputrācyutārjunau
nṛsiṃhau tau naraśvā tvaṃ joṣam āssva vikatthana |