Book 8 Chapter 19 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | śvetāśvo 'pi mahārāja vyadhamat tāvakaṃ balam
yathā vāyuḥ samāsādya tūlarāśiṃ samantataḥ |
2 | pratyudyayus trigartās taṃ śibayaḥ kauravaiḥ saha
śālvāḥ saṃśaptakāś caiva nārāyaṇabalaṃ ca yat |
3 | satyasenaḥ satyakīrtir mitradevaḥ śrutaṃjayaḥ
sauśrutiś citrasenaś ca mitravarmā ca bhārata |
4 | trigartarājaḥ samare bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ
putraiś caiva maheṣvāsair nānāśastradharair yudhi |
5 | te sṛjantaḥ śaravrātān kiranto 'rjunam āhave
abhyadravanta samare vāryoghā iva sāgaram |
6 | te tv arjunaṃ samāsādya yodhāḥ śatasahasraśaḥ
agacchan vilayaṃ sarve tārkṣyaṃ dṛṣṭveva pannagāḥ |
7 | te vadhyamānāḥ samare nājahuḥ pāṇḍavaṃ tadā
dahyamānā yathā rājañ śalabhā iva pāvakam |
8 | satyasenas tribhir bāṇair vivyādha yudhi pāṇḍavam
mitradevas triṣaṣṭyā ca candradevaś ca saptabhiḥ |
9 | mitravarmā trisaptatyā sauśrutiś cāpi pañcabhiḥ
śatruṃjayaś ca viṃśatyā suśarmā navabhiḥ śaraiḥ |
10 | śatruṃjayaṃ ca rājānaṃ hatvā tatra śilāśitaiḥ
sauśruteḥ saśirastrāṇaṃ śiraḥ kāyād apāharat tvaritaś candradevaṃ ca śarair ninye yamakṣayam |
11 | athetarān mahārāja yatamānān mahārathān
pañcabhiḥ pañcabhir bāṇair ekaikaṃ pratyavārayat |
12 | satyasenas tu saṃkruddhas tomaraṃ vyasṛjan mahat
samuddiśya raṇe kṛṣṇaṃ siṃhanādaṃ nanāda ca |
13 | sa nirbhidya bhujaṃ savyaṃ mādhavasya mahātmanaḥ
ayasmayo mahācaṇḍo jagāma dharaṇīṃ tadā |
14 | mādhavasya tu viddhasya tomareṇa mahāraṇe
pratodaḥ prāpatad dhastād raśmayaś ca viśāṃ pate |
15 | sa pratodaṃ punar gṛhya raśmīṃś caiva mahāyaśāḥ
vāhayām āsa tān aśvān satyasenarathaṃ prati |
16 | viṣvaksenaṃ tu nirbhinnaṃ prekṣya pārtho dhanaṃjayaḥ
satyasenaṃ śarais tīkṣṇair dārayitvā mahābalaḥ |
17 | tataḥ suniśitair bāṇai rājñas tasya mahac chiraḥ
kuṇḍalopacitaṃ kāyāc cakarta pṛtanāntare |
18 | taṃ nihatya śitair bāṇair mitravarmāṇam ākṣipat
vatsadantena tīkṣṇena sārathiṃ cāsya māriṣa |
19 | tataḥ śaraśatair bhūyaḥ saṃśaptakagaṇān vaśī
pātayām āsa saṃkruddhaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
20 | tato rajatapuṅkhena rājñaḥ śīrṣaṃ mahātmanaḥ
mitradevasya ciccheda kṣurapreṇa mahāyaśāḥ suśarmāṇaṃ ca saṃkruddho jatrudeśe samārdayat |
21 | tataḥ saṃśaptakāḥ sarve parivārya dhanaṃjayam
śastraughair mamṛduḥ kruddhā nādayanto diśo daśa |
22 | abhyarditas tu tair jiṣṇuḥ śakratulyaparākramaḥ
aindram astram ameyātmā prāduścakre mahārathaḥ tataḥ śarasahasrāṇi prādurāsan viśāṃ pate |
23 | dhvajānāṃ chidyamānānāṃ kārmukāṇāṃ ca saṃyuge
rathānāṃ sapatākānāṃ tūṇīrāṇāṃ śaraiḥ saha |
24 | akṣāṇām atha yoktrāṇāṃ cakrāṇāṃ raśmibhiḥ saha
kūbarāṇāṃ varūthānāṃ pṛṣatkānāṃ ca saṃyuge |
25 | aśmanāṃ patatāṃ caiva prāsānām ṛṣṭibhiḥ saha
gadānāṃ parighāṇāṃ ca śaktīnāṃ tomaraiḥ saha |
26 | śataghnīnāṃ sacakrāṇāṃ bhujānām ūrubhiḥ saha
kaṇṭhasūtrāṅgadānāṃ ca keyūrāṇāṃ ca māriṣa |
27 | hārāṇām atha niṣkāṇāṃ tanutrāṇāṃ ca bhārata
chatrāṇāṃ vyajanānāṃ ca śirasāṃ mukuṭaiḥ saha aśrūyata mahāñ śabdas tatra tatra viśāṃ pate |
28 | sakuṇḍalāni svakṣīṇi pūrṇacandranibhāni ca
śirāṃsy urvyām adṛśyanta tārāgaṇa ivāmbare |
29 | susragvīṇi suvāsāṃsi candanenokṣitāni ca
śarīrāṇi vyadṛśyanta hatānāṃ ca mahītale gandharvanagarākāraṃ ghoram āyodhanaṃ tadā |
30 | nihatai rājaputraiś ca kṣatriyaiś ca mahābalaiḥ
hastibhiḥ patitaiś caiva turagaiś cābhavan mahī agamyamārgā samare viśīrṇair iva parvataiḥ |
31 | nāsīc cakrapathaś caiva pāṇḍavasya mahātmanaḥ
nighnataḥ śātravān bhallair hastyaśvaṃ cāmitaṃ mahat |
32 | ā tumbād avasīdanti rathacakrāṇi māriṣa
raṇe vicaratas tasya tasmiṃl lohitakardame |
33 | sīdamānāni cakrāṇi samūhus turagā bhṛśam
śrameṇa mahatā yuktā manomārutaraṃhasaḥ |
34 | vadhyamānaṃ tu tat sainyaṃ pāṇḍuputreṇa dhanvinā
prāyaśo vimukhaṃ sarvaṃ nāvatiṣṭhata saṃyuge |
35 | tāñ jitvā samare jiṣṇuḥ saṃśaptakagaṇān bahūn
rarāja sa mahārāja vidhūmo 'gnir iva jvalan |
36 | yudhiṣṭhiraṃ mahārāja visṛjantaṃ śarān bahūn
svayaṃ duryodhano rājā pratyagṛhṇād abhītavat |
37 | tam āpatantaṃ sahasā tava putraṃ mahābalam
dharmarājo drutaṃ viddhvā tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
38 | sā ca taṃ prativivyādha navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
sārathiṃ cāsya bhallena bhṛśaṃ kruddho 'bhyatāḍayat |
39 | tato yudhiṣṭhiro rājā hemapuṅkhāñ śilīmukhān
duryodhanāya cikṣepa trayodaśa śilāśitān |
40 | caturbhiś caturo vāhāṃs tasya hatvā mahārathaḥ
pañcamena śiraḥ kāyāt sārathes tu samākṣipat |
41 | ṣaṣṭhena ca dhvajaṃ rājñaḥ saptamena ca kārmukam
aṣṭamena tathā khaḍgaṃ pātayām āsa bhūtale pañcabhir nṛpatiṃ cāpi dharmarājo 'rdayad bhṛśam |
42 | hatāśvāt tu rathāt tasmād avaplutya sutas tava
uttamaṃ vyasanaṃ prāpto bhūmāv eva vyatiṣṭhata |
43 | taṃ tu kṛcchragataṃ dṛṣṭvā karṇadrauṇikṛpādayaḥ
abhyavartanta sahitāḥ parīpsanto narādhipam |
44 | atha pāṇḍusutāḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram
abhyayuḥ samare rājaṃs tato yuddham avartata |
45 | atha tūryasahasrāṇi prāvādyanta mahāmṛdhe
kṣveḍāḥ kilakilāśabdāḥ prādurāsan mahīpate yad abhyagacchan samare pāñcālāḥ kauravaiḥ saha |
46 | narā naraiḥ samājagmur vāraṇā varavāraṇaiḥ
rathāś ca rathibhiḥ sārdhaṃ hayāś ca hayasādibhiḥ |
47 | dvaṃdvāny āsan mahārāja prekṣaṇīyāni saṃyuge
vismāpanāny acintyāni śastravanty uttamāni ca |
48 | ayudhyanta mahāvegāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ
anyonyaṃ samare jaghnur yodhavratam anuṣṭhitāḥ na hi te samaraṃ cakruḥ pṛṣṭhato vai kathaṃ cana |
49 | muhūrtam eva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata |
50 | rathī nāgaṃ samāsādya vicaran raṇamūrdhani
preṣayām āsa kālāya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ |
51 | nāgā hayān samāsādya vikṣipanto bahūn atha
drāvayām āsur atyugrās tatra tatra tadā tadā |
52 | vidrāvya ca bahūn aśvān nāgā rājan balotkaṭāḥ
viṣāṇaiś cāpare jaghnur mamṛduś cāpare bhṛśam |
53 | sāśvārohāṃś ca turagān viṣāṇair bibhidū raṇe
aparāṃś cikṣipur vegāt pragṛhyātibalās tathā |
54 | pādātair āhatā nāgā vivareṣu samantataḥ
cakrur ārtasvaraṃ ghoraṃ vyadravanta diśo daśa |
55 | padātīnāṃ tu sahasā pradrutānāṃ mahāmṛdhe
utsṛjyābharaṇaṃ tūrṇam avaplutya raṇājire |
56 | nimittaṃ manyamānās tu pariṇamya mahāgajāḥ
jagṛhur bibhiduś caiva citrāṇy ābharaṇāni ca |
57 | pratimāneṣu kumbheṣu dantaveṣṭeṣu cāpare
nigṛhītā bhṛśaṃ nāgāḥ prāsatomaraśaktibhiḥ |
58 | nigṛhya ca gadāḥ ke cit pārśvasthair bhṛśadāruṇaiḥ
rathāśvasādibhis tatra saṃbhinnā nyapatan bhuvi |
59 | sarathaṃ sādinaṃ tatra apare tu mahāgajāḥ
bhūmāv amṛdnan vegena savarmāṇaṃ patākinam |
60 | rathaṃ nāgāḥ samāsādya dhuri gṛhya ca māriṣa
vyākṣipan sahasā tatra ghorarūpe mahāmṛdhe |
61 | nārācair nihataś cāpi nipapāta mahāgajaḥ
parvatasyeva śikharaṃ vajrabhagnaṃ mahītale |
62 | yodhā yodhān samāsādya muṣṭibhir vyahanan yudhi
keśeṣv anyonyam ākṣipya cicchidur bibhiduḥ saha |
63 | udyamya ca bhujāv anyo nikṣipya ca mahītale
padā coraḥ samākramya sphurato vyahanac chiraḥ |
64 | mṛtam anyo mahārāja padbhyāṃ tāḍitavāṃs tadā
jīvataś ca tathaivānyaḥ śastraṃ kāye nyamajjayat |
65 | muṣṭiyuddhaṃ mahac cāsīd yodhānāṃ tatra bhārata
tathā keśagrahaś cogro bāhuyuddhaṃ ca kevalam |
66 | samāsaktasya cānyena avijñātas tathāparaḥ
jahāra samare prāṇān nānāśastrair anekadhā |
67 | saṃsakteṣu ca yodheṣu vartamāne ca saṃkule
kabandhāny utthitāni sma śataśo 'tha sahasraśaḥ |
68 | lohitaiḥ sicyamānāni śastrāṇi kavacāni ca
mahāraṅgānuraktāni vastrāṇīva cakāśire |
69 | evam etan mahāyuddhaṃ dāruṇaṃ bhṛśasaṃkulam
unmattaraṅgapratimaṃ śabdenāpūrayaj jagat |
70 | naiva sve na pare rājan vijñāyante śarāturāḥ
yoddhavyam iti yudhyante rājāno jayagṛddhinaḥ |
71 | svān sve jaghnur mahārāja parāṃś caiva samāgatān
ubhayoḥ senayor vīrair vyākulaṃ samapadyata |
72 | rathair bhagnair mahārāja vāraṇaiś ca nipātitaiḥ
hayaiś ca patitais tatra naraiś ca vinipātitaiḥ |
73 | agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā
kṣaṇenāsīn mahārāja kṣatajaughapravartinī |
74 | pāñcālān avadhīt karṇas trigartāṃś ca dhanaṃjayaḥ
bhīmasenaḥ kurūn rājan hastyanīkaṃ ca sarvaśaḥ |
75 | evam eṣa kṣayo vṛttaḥ kurupāṇḍavasenayoḥ
aparāhṇe mahārāja kāṅkṣantyor vipulaṃ jayam |