Book 8 Chapter 17 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | hastibhis tu mahāmātrās tava putreṇa coditāḥ
dhṛṣṭadyumnaṃ jighāṃsantaḥ kruddhāḥ pārṣatam abhyayuḥ |
2 | prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca pravīrā gajayodhinaḥ
aṅgā vaṅgāś ca puṇḍrāś ca māgadhās tāmraliptakāḥ |
3 | mekalāḥ kośalā madrā daśārṇā niṣadhās tathā
gajayuddheṣu kuśalāḥ kaliṅgaiḥ saha bhārata |
4 | śaratomaranārācair vṛṣṭimanta ivāmbudāḥ
siṣicus te tataḥ sarve pāñcālācalam āhave |
5 | tān saṃmimardiṣur nāgān pārṣṇyaṅguṣṭhāṅkuśair bhṛśam
pothitān pārṣato bāṇair nārācaiś cābhyavīvṛṣat |
6 | ekaikaṃ daśabhiḥ ṣaḍbhir aṣṭābhir api bhārata
dviradān abhivivyādha kṣiptair girinibhāñ śaraiḥ pracchādyamāno dviradair meghair iva divākaraḥ |
7 | paryāsuḥ pāṇḍupāñcālā nadanto niśitāyudhāḥ
tān nāgān abhivarṣanto jyātantrīśaranāditaiḥ |
8 | nakulaḥ sahadevaś ca draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
sātyakiś ca śikhaṇḍī ca cekitānaś ca vīryavān |
9 | te mlecchaiḥ preṣitā nāgā narān aśvān rathān api
hastair ākṣipya mamṛduḥ padbhiś cāpy atimanyavaḥ |
10 | bibhiduś ca viṣāṇāgraiḥ samākṣipya ca cikṣipuḥ
viṣāṇalagnaiś cāpy anye paripetur vibhīṣaṇāḥ |
11 | pramukhe vartamānaṃ tu dvipaṃ vaṅgasya sātyakiḥ
nārācenogravegena bhittvā marmaṇy apātayat |
12 | tasyāvarjitanāgasya dviradād utpatiṣyataḥ
nārācenābhinad vakṣaḥ so 'patad bhuvi sātyakeḥ |
13 | puṇḍrasyāpatato nāgaṃ calantam iva parvatam
sahadevaḥ prayatnāt tair nārācair vyahanat tribhiḥ |
14 | vipatākaṃ viyantāraṃ vivarmadhvajajīvitam
taṃ kṛtvā dviradaṃ bhūyaḥ sahadevo 'ṅgam abhyagāt |
15 | sahadevaṃ tu nakulo vārayitvāṅgam ārdayat
nārācair yamadaṇḍābhais tribhir nāgaṃ śatena ca |
16 | divākarakaraprakhyān aṅgaś cikṣepa tomarān
nakulāya śatāny aṣṭau tridhaikaikaṃ tu so 'cchinat |
17 | tathārdhacandreṇa śiras tasya ciccheda pāṇḍavaḥ
sa papāta hato mlecchas tenaiva saha dantinā |
18 | ācāryaputre nihate hastiśikṣāviśārade
aṅgāḥ kruddhā mahāmātrā nāgair nakulam abhyayuḥ |
19 | calatpatākaiḥ pramukhair hemakakṣyātanucchadaiḥ
mimardiśantas tvaritāḥ pradīptair iva parvataiḥ |
20 | mekalotkalakāliṅgā niṣādās tāmraliptakāḥ
śaratomaravarṣāṇi vimuñcanto jighāṃsavaḥ |
21 | taiś chādyamānaṃ nakulaṃ divākaram ivāmbudaiḥ
pari petuḥ susaṃrabdhāḥ pāṇḍupāñcālasomakāḥ |
22 | tatas tad abhavad yuddhaṃ rathināṃ hastibhiḥ saha
sṛjatāṃ śaravarṣāṇi tomarāṃś ca sahasraśaḥ |
23 | nāgānāṃ prasphuṭuḥ kumbhā marmāṇi vividhāni ca
dantāś caivātividdhānāṃ nārācair bhūṣaṇāni ca |
24 | teṣām aṣṭau mahānāgāṃś catuḥṣaṣṭyā sutejanaiḥ
sahadevo jaghānāśu te petuḥ saha sādibhiḥ |
25 | añjogatibhir āyamya prayatnād dhanur uttamam
nārācair ahanan nāgān nakulaḥ kuranandana |
26 | tataḥ śaineyapāñcālyau draupadeyāḥ prabhadrakāḥ
śikhaṇḍī ca mahānāgān siṣicuḥ śaravṛṣṭibhiḥ |
27 | te pāṇḍuyodhāmbudharaiḥ śatrudviradaparvatāḥ
bāṇavarṣair hatāḥ petur vajravarṣair ivācalāḥ |
28 | evaṃ hatvā tava gajāṃs te pāṇḍunarakuñjarāḥ
drutaṃ senām avaikṣanta bhinnakūlām ivāpagām |
29 | te tāṃ senām avālokya pāṇḍuputrasya sainikāḥ
vikṣobhayitvā ca punaḥ karṇam evābhidudruvuḥ |
30 | sahadevaṃ tataḥ kruddhaṃ dahantaṃ tava vāhinīm
duḥśāsano mahārāja bhrātā bhrātaram abhyayāt |
31 | tau sametau mahāyuddhe dṛṣṭvā tatra narādhipāḥ
siṃhanādaravāṃś cakrur vāsāṃsy ādudhuvuś ca ha |
32 | tato bhārata kruddhena tava putreṇa dhanvinā
pāṇḍuputras tribhir bāṇair vakṣasy abhihato balī |
33 | sahadevas tato rājan nārācena tavātmajam
viddhvā vivyādha saptatyā sārathiṃ ca tribhis tribhiḥ |
34 | duḥśāsanas tadā rājaṃś chittvā cāpaṃ mahāhave
sahadevaṃ trisaptatyā bāhvor urasi cārdayat |
35 | sahadevas tataḥ kruddhaḥ khaḍgaṃ gṛhya mahāhave
vyāvidhyata yudhāṃ śreṣṭhaḥ śrīmāṃs tava sutaṃ prati |
36 | samārgaṇagaṇaṃ cāpaṃ chittvā tasya mahān asiḥ
nipapāta tato bhūmau cyutaḥ sarpa ivāmbarāt |
37 | athānyad dhanur ādāya sahadevaḥ pratāpavān
duḥśāsanāya cikṣepa bāṇam antakaraṃ tataḥ |
38 | tam āpatantaṃ viśikhaṃ yamadaṇḍopamatviṣam
khaḍgena śitadhāreṇa dvidhā ciccheda kauravaḥ |
39 | tam āpatantaṃ sahasā nistriṃśaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
pātayām āsa samare sahadevo hasann iva |
40 | tato bāṇāṃś catuḥṣaṣṭiṃ tava putro mahāraṇe
sahadevarathe tūrṇaṃ pātayām āsa bhārata |
41 | tāñ śarān samare rājan vegenāpatato bahūn
ekaikaṃ pañcabhir bāṇaiḥ sahadevo nyakṛntata |
42 | sa nivārya mahābāṇāṃs tava putreṇa preṣitān
athāsmai subahūn bāṇān mādrīputraḥ samācinot |
43 | tataḥ kruddho mahārāja sahadevaḥ pratāpavān
samādhatta śaraṃ ghoraṃ mṛtyukālāntakopamam vikṛṣya balavac cāpaṃ tava putrāya so 'sṛjat |
44 | sa taṃ nirbhidya vegena bhittvā ca kavacaṃ mahat
prāviśad dharaṇīṃ rājan valmīkam iva pannagaḥ tataḥ sa mumuhe rājaṃs tava putro mahārathaḥ |
45 | mūḍhaṃ cainaṃ samālakṣya sārathis tvarito ratham
apovāha bhṛśaṃ trasto vadhyamānaṃ śitaiḥ śaraiḥ |
46 | parājitya raṇe taṃ tu pāṇḍavaḥ pāṇḍupūrvaja
duryodhanabalaṃ hṛṣṭaḥ prāmathad vai samantataḥ |
47 | pipīlikāpuṭaṃ rājan yathāmṛdnān naro ruṣā
tathā sā kauravī senā mṛditā tena bhārata |
48 | nakulaṃ rabhasaṃ yuddhe dārayantaṃ varūthinīm
karṇo vaikartano rājan vārayām āsa vai tadā |
49 | nakulaś ca tadā karṇaṃ prahasann idam abravīt
cirasya bata dṛṣṭo 'haṃ daivataiḥ saumyacakṣuṣā |
50 | yasya me tvaṃ raṇe pāpa cakṣurviṣayam āgataḥ
tvaṃ hi mūlam anarthānāṃ vairasya kalahasya ca |
51 | tvaddoṣāt kuravaḥ kṣīṇāḥ samāsādya parasparam
tvām adya samare hatvā kṛtakṛtyo 'smi vijvaraḥ |
52 | evam uktaḥ pratyuvāca nakulaṃ sūtanandanaḥ
sadṛśaṃ rājaputrasya dhanvinaś ca viśeṣataḥ |
53 | praharasva raṇe bāla paśyāmas tava pauruṣam
karma kṛtvā raṇe śūra tataḥ katthitum arhasi |
54 | anuktvā samare tāta śūrā yudhyanti śaktitaḥ
sa yudhyasva mayā śaktyā vineṣye darpam adya te |
55 | ity uktvā prāharat tūrṇaṃ pāṇḍuputrāya sūtajaḥ
vivyādha cainaṃ samare trisaptatyā śilīmukhaiḥ |
56 | nakulas tu tato viddhaḥ sūtaputreṇa bhārata
aśītyāśīviṣaprakhyaiḥ sūtaputram avidhyata |
57 | tasya karṇo dhanuś chittvā svarṇapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ
triṃśatā parameṣvāsaḥ śaraiḥ pāṇḍavam ārdayat |
58 | te tasya kavacaṃ bhittvā papuḥ śoṇitam āhave
āśīviṣā yathā nāgā bhittvā gāṃ salilaṃ papuḥ |
59 | athānyad dhanur ādāya hemapṛṣṭhaṃ durāsadam
karṇaṃ vivyādha viṃśatyā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ |
60 | tataḥ kruddho mahārāja nakulaḥ paravīrahā
kṣurapreṇa sutīkṣṇena karṇasya dhanur acchinat |
61 | athainaṃ chinnadhanvānaṃ sāyakānāṃ śatais tribhiḥ
ājaghne prahasan vīraḥ sarvalokamahāratham |
62 | karṇam abhyarditaṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputreṇa māriṣa
vismayaṃ paramaṃ jagmū rathinaḥ saha daivataiḥ |
63 | athānyad dhanur ādāya karṇo vaikartanas tadā
nakulaṃ pañcabhir bāṇair jatrudeśe samārdayat |
64 | uraḥsthair atha tair bāṇair mādrīputro vyarocata
svaraśmibhir ivādityo bhuvane visṛjan prabhām |
65 | nakulas tu tataḥ karṇaṃ viddhvā saptabhir āyasaiḥ
athāsya dhanuṣaḥ koṭiṃ punaś ciccheda māriṣa |
66 | so 'nyat kārmukam ādāya samare vegavattaram
nakulasya tato bāṇaiḥ sarvato 'vārayad diśaḥ |
67 | saṃchādyamānaḥ sahasā karṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
ciccheda sa śarāṃs tūrṇaṃ śarair eva mahārathaḥ |
68 | tato bāṇamayaṃ jālaṃ vitataṃ vyomny adṛśyata
khadyotānāṃ gaṇair eva saṃpatadbhir yathā nabhaḥ |
69 | tair vimuktaiḥ śaraśataiś chāditaṃ gaganaṃ tadā
śalabhānāṃ yathā vrātais tadvad āsīt samākulam |
70 | te śarā hemavikṛtāḥ saṃpatanto muhur muhuḥ
śreṇīkṛtā abhāsanta haṃsāḥ śreṇīgatā iva |
71 | bāṇajālāvṛte vyomni chādite ca divākare
samasarpat tato bhūtaṃ kiṃ cid eva viśāṃ pate |
72 | niruddhe tatra mārge tu śarasaṃghaiḥ samantataḥ
vyarocatāṃ mahābhāgau bālasūryāv ivoditau |
73 | karṇacāpacyutair bāṇair vadhyamānās tu somakāḥ
avālīyanta rājendra vedanārtāḥ śarārditāḥ |
74 | nakulasya tathā bāṇair vadhyamānā camūs tava
vyaśīryata diśo rājan vātanunnā ivāmbudāḥ |
75 | te sene vadhyamāne tu tābhyāṃ divyair mahāśaraiḥ
śarapātam apakramya tataḥ prekṣakavat sthite |
76 | protsārite jane tasmin karṇapāṇḍavayoḥ śaraiḥ
vivyādhāte mahātmānāv anyonyaṃ śaravṛṣṭibhiḥ |
77 | nidarśayantau tv astrāṇi divyāni raṇamūrdhani
chādayantau ca sahasā parasparavadhaiṣiṇau |
78 | nakulena śarā muktāḥ kaṅkabarhiṇavāsasaḥ
te tu karṇam avacchādya vyatiṣṭhanta yathā pare |
79 | śaraveśmapraviṣṭau tau dadṛśāte na kaiś cana
candrasūryau yathā rājaṃś chādyamānau jalāgame |
80 | tataḥ kruddho raṇe karṇaḥ kṛtvā ghorataraṃ vapuḥ
pāṇḍavaṃ chādayām āsa samantāc charavṛṣṭibhiḥ |
81 | sa cchādyamānaḥ samare sūtaputreṇa pāṇḍavaḥ
na cakāra vyathāṃ rājan bhāskaro jaladair yathā |
82 | tataḥ prahasyādhirathiḥ śarajālāni māriṣa
preṣayām āsa samare śataśo 'tha sahasraśaḥ |
83 | ekacchāyam abhūt sarvaṃ tasya bāṇair mahātmanaḥ
abhracchāyeva saṃjajñe saṃpatadbhiḥ śarottamaiḥ |
84 | tataḥ karṇo mahārāja dhanuś chittvā mahātmanaḥ
sārathiṃ pātayām āsa rathanīḍād dhasann iva |
85 | tathāśvāṃś caturaś cāsya caturbhir niśitaiḥ śaraiḥ
yamasya sadanaṃ tūrṇaṃ preṣayām āsa bhārata |
86 | athāsya taṃ rathaṃ tūrṇaṃ tilaśo vyadhamac charaiḥ
patākāṃ cakrarakṣau ca dhvajaṃ khaḍgaṃ ca māriṣa śatacandraṃ tataś carma sarvopakaraṇāni ca |
87 | hatāśvo virathaś caiva vivarmā ca viśāṃ pate
avatīrya rathāt tūrṇaṃ parighaṃ gṛhya viṣṭhitaḥ |
88 | tam udyataṃ mahāghoraṃ parighaṃ tasya sūtajaḥ
vyahanat sāyakai rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
89 | vyāyudhaṃ cainam ālakṣya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
ārdayad bahuśaḥ karṇo na cainaṃ samapīḍayat |
90 | sa vadhyamānaḥ samare kṛtāstreṇa balīyasā
prādravat sahasā rājan nakulo vyākulendriyaḥ |
91 | tam abhidrutya rādheyaḥ prahasan vai punaḥ punaḥ
sajyam asya dhanuḥ kaṇṭhe so 'vāsṛjata bhārata |
92 | tataḥ sa śuśubhe rājan kaṇṭhāsaktamahādhanuḥ
pariveṣam anuprāpto yathā syād vyomni candramāḥ yathaiva ca sito meghaḥ śakracāpena śobhitaḥ |
93 | tam abravīt tadā karṇo vyarthaṃ vyāhṛtavān asi
vadedānīṃ punar hṛṣṭo vadhyaṃ māṃ tvaṃ punaḥ punaḥ |
94 | mā yotsīr gurubhiḥ sārdhaṃ balavadbhiś ca pāṇḍava
sadṛśais tāta yudhyasva vrīḍāṃ mā kuru pāṇḍava gṛhaṃ vā gaccha mādreya yatra vā kṛṣṇaphalgunau |
95 | evam uktvā mahārāja vyasarjayata taṃ tataḥ
vadhaprāptaṃ tu taṃ rājan nāvadhīt sūtanandanaḥ smṛtvā kuntyā vaco rājaṃs tata enaṃ vyasarjayat |
96 | visṛṣṭaḥ pāṇḍavo rājan sūtaputreṇa dhanvinā
vrīḍann iva jagāmātha yudhiṣṭhirarathaṃ prati |
97 | āruroha rathaṃ cāpi sūtaputrapratāpitaḥ
niḥśvasan duḥkhasaṃtaptaḥ kumbhe kṣipta ivoragaḥ |
98 | taṃ visṛjya raṇe karṇaḥ pāñcālāṃs tvarito yayau
rathenātipatākena candravarṇahayena ca |
99 | tatrākrando mahān āsīt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
dṛṣṭvā senāpatiṃ yāntaṃ pāñcālānāṃ rathavrajān |
100 | tatrākaron mahārāja kadanaṃ sūtanandanaḥ
madhyaṃ gate dinakare cakravat pracaran prabhuḥ |
101 | bhagnacakrai rathaiḥ ke cic chinnadhvajapatākibhiḥ
sasūtair hatasūtaiś ca bhagnākṣaiś caiva māriṣa hriyamāṇān apaśyāma pāñcālānāṃ rathavrajān |
102 | tatra tatra ca saṃbhrāntā vicerur mattakuñjarāḥ
davāgninā parītāṅgā yathaiva syur mahāvane |
103 | bhinnakumbhā virudhirāś chinnahastāś ca vāraṇāḥ
bhinnagātravarāś caiva cchinnavālāś ca māriṣa chinnābhrāṇīva saṃpetur vadhyamānā mahātmanā |
104 | apare trāsitā nāgā nārācaśatatomaraiḥ
tam evābhimukhā yānti śalabhā iva pāvakam |
105 | apare niṣṭanantaḥ sma vyadṛśyanta mahādvipāḥ
kṣarantaḥ śoṇitaṃ gātrair nagā iva jalaplavam |
106 | uraśchadair vimuktāś ca vālabandhaiś ca vājinaḥ
rājataiś ca tathā kāṃsyaiḥ sauvarṇaiś caiva bhūṣaṇaiḥ |
107 | hīnā āstaraṇaiś caiva khalīnaiś ca vivarjitāḥ
cāmaraiś ca kuthābhiś ca tūṇīraiḥ patitair api |
108 | nihataiḥ sādibhiś caiva śūrair āhavaśobhibhiḥ
apaśyāma raṇe tatra bhrāmyamāṇān hayottamān |
109 | prāsaiḥ khaḍgaiś ca saṃsyūtān ṛṣṭibhiś ca narādhipa
hayayodhān apaśyāma kañcukoṣṇīṣadhāriṇaḥ |
110 | rathān hemapariṣkārān suyuktāñ javanair hayaiḥ
bhramamāṇān apaśyāma hateṣu rathiṣu drutam |
111 | bhagnākṣakūbarān kāṃś cic chinnacakrāṃś ca māriṣa
vipatākādhvajāṃś cānyāñ chinneṣāyugabandhurān |
112 | vihīnān rathinas tatra dhāvamānān samantataḥ
sūryaputraśarais trastān apaśyāma viśāṃ pate |
113 | viśastrāṃś ca tathaivānyān saśastrāṃś ca bahūn hatān
tāvakāñ jālasaṃchannān uroghaṇṭāvibhūṣitān |
114 | nānāvarṇavicitrābhiḥ patākābhir alaṃkṛtān
padātīn anvapaśyāma dhāvamānān samantataḥ |
115 | śirāṃsi bāhūn ūrūṃś ca chinnān anyāṃs tathā yudhi
karṇacāpacyutair bāṇair apaśyāma vinākṛtān |
116 | mahān vyatikaro raudro yodhānām anvadṛśyata
karṇasāyakanunnānāṃ hatānāṃ niśitaiḥ śaraiḥ |
117 | te vadhyamānāḥ samare sūtaputreṇa sṛñjayāḥ
tam evābhimukhā yānti pataṃgā iva pāvakam |
118 | taṃ dahantam anīkāni tatra tatra mahāratham
kṣatriyā varjayām āsur yugāntāgnim ivolbaṇam |
119 | hataśeṣās tu ye vīrāḥ pāñcālānāṃ mahārathāḥ
tān prabhagnān drutān karṇaḥ pṛṣṭhato vikirañ śaraiḥ abhyadhāvata tejasvī viśīrṇakavacadhvajān |
120 | tāpayām āsa tān bāṇaiḥ sūtaputro mahārathaḥ
madhyaṃdinam anuprāpto bhūtānīva tamonudaḥ |