Book 8 Chapter 5 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | śrutvā karṇaṃ hataṃ yuddhe putrāṃś caivāpalāyinaḥ
narendraḥ kiṃ cid āśvasto dvijaśreṣṭha kim abravīt |
2 | prāptavān paramaṃ duḥkhaṃ putravyasanajaṃ mahat
tasmin yad uktavān kāle tan mamācakṣva pṛcchataḥ |
3 | vaiśaṃpāyana uvāca |
3 | śrutvā karṇasya nidhanam aśraddheyam ivādbhutam
bhūtasaṃmohanaṃ bhīmaṃ meroḥ paryasanaṃ yathā |
4 | cittamoham ivāyuktaṃ bhārgavasya mahāmateḥ
parājayam ivendrasya dviṣadbhyo bhīmakarmaṇaḥ |
5 | divaḥ prapatanaṃ bhānor urvyām iva mahādyuteḥ
saṃśoṣaṇam ivācintyaṃ samudrasyākṣayāmbhasaḥ |
6 | mahīviyaddigīśānāṃ sarvanāśam ivādbhutam
karmaṇor iva vaiphalyam ubhayoḥ puṇyapāpayoḥ |
7 | saṃcintya nipuṇaṃ buddhyā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ
nedam astīti saṃcintya karṇasya nidhanaṃ prati |
8 | prāṇinām etad ātmatvāt syād apīti vināśanam
śokāgninā dahyamāno dhamyamāna ivāśayaḥ |
9 | vidhvastātmā śvasan dīno hā hety uktvā suduḥkhitaḥ
vilalāpa mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ |
10 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
10 | saṃjayādhiratho vīraḥ siṃhadviradavikramaḥ
vṛṣam apratimaskandho vṛṣabhākṣagatisvanaḥ |
11 | vṛṣabho vṛṣabhasyeva yo yuddhe na nivartate
śatror api mahendrasya vajrasaṃhanano yuvā |
12 | yasya jyātalaśabdena śaravṛṣṭiraveṇa ca
rathāśvanaramātaṅgā nāvatiṣṭhanti saṃyuge |
13 | yam āśritya mahābāhuṃ dviṣatsaṃghaghnam acyutam
duryodhano 'karod vairaṃ pāṇḍuputrair mahābalaiḥ |
14 | sa kathaṃ rathināṃ śreṣṭhaḥ karṇaḥ pārthena saṃyuge
nihataḥ puruṣavyāghraḥ prasahyāsahyavikramaḥ |
15 | yo nāmanyata vai nityam acyutaṃ na dhanaṃjayam
na vṛṣṇīn api tān anyān svabāhubalam āśritaḥ |
16 | śārṅgagāṇḍīvadhanvānau sahitāv aparājitau
ahaṃ divyād rathād ekaḥ pātayiṣyāmi saṃyuge |
17 | iti yaḥ satataṃ mandam avocal lobhamohitam
duryodhanam apādīnaṃ rājyakāmukam āturam |
18 | yaś cājaiṣīd atibalān amitrān api durjayān
gāndhārān madrakān matsyāṃs trigartāṃs taṅgaṇāñ śakān |
19 | pāñcālāṃś ca videhāṃś ca kuṇindān kāśikosalān
suhmān aṅgāṃś ca puṇḍrāṃś ca niṣādān vaṅgakīcakān |
20 | vatsān kaliṅgāṃs taralān aśmakān ṛṣikāṃs tathā
yo jitvā samare vīraś cakre balibhṛtaḥ purā |
21 | uccaiḥśravā varo 'śvānāṃ rājñāṃ vaiśravaṇo varaḥ
varo mahendro devānāṃ karṇaḥ praharatāṃ varaḥ |
22 | yaṃ labdhvā māgadho rājā sāntvamānārthagauravaiḥ
arautsīt pārthivaṃ kṣatram ṛte kauravayādavān |
23 | taṃ śrutvā nihataṃ karṇaṃ dvairathe savyasācinā
śokārṇave nimagno 'ham aplavaḥ sāgare yathā |
24 | īdṛśair yady ahaṃ duḥkhair na vinaśyāmi saṃjaya
vajrād dṛḍhataraṃ manye hṛdayaṃ mama durbhidam |
25 | jñātisaṃbandhimitrāṇām imaṃ śrutvā parājayam
ko mad anyaḥ pumāṃl loke na jahyāt sūta jīvitam |
26 | viṣam agniṃ prapātaṃ vā parvatāgrād ahaṃ vṛṇe
na hi śakṣyāmi duḥkhāni soḍhuṃ kaṣṭāni saṃjaya |
27 | saṃjaya uvāca |
27 | śriyā kulena yaśasā tapasā ca śrutena ca
tvām adya santo manyante yayātim iva nāhuṣam |
28 | śrute maharṣipratimaḥ kṛtakṛtyo 'si pārthiva
paryavasthāpayātmānaṃ mā viṣāde manaḥ kṛthāḥ |
29 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
29 | daivam eva paraṃ manye dhik pauruṣam anarthakam
yatra rāmapratīkāśaḥ karṇo 'hanyata saṃyuge |
30 | hatvā yudhiṣṭhirānīkaṃ pāñcālānāṃ rathavrajān
pratāpya śaravarṣeṇa diśaḥ sarvā mahārathaḥ |
31 | mohayitvā raṇe pārthān vajrahasta ivāsurān
sa kathaṃ nihataḥ śete vātarugṇa iva drumaḥ |
32 | śokasyāntaṃ na paśyāmi samudrasyeva viplukāḥ
cintā me vardhate tīvrā mumūrṣā cāpi jāyate |
33 | karṇasya nidhanaṃ śrutvā vijayaṃ phalgunasya ca
aśraddheyam ahaṃ manye vadhaṃ karṇasya saṃjaya |
34 | vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
yac chrutvā puruṣavyāghraṃ hataṃ karṇaṃ na dīryate |
35 | āyur nūnaṃ sudīrghaṃ me vihitaṃ daivataiḥ purā
yatra karṇaṃ hataṃ śrutvā jīvāmīha suduḥkhitaḥ |
36 | dhig jīvitam idaṃ me 'dya suhṛd dhīnasya saṃjaya
adya cāhaṃ daśām etāṃ gataḥ saṃjaya garhitām kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi śocyaḥ sarvasya mandadhīḥ |
37 | aham eva purā bhūtvā sarvalokasya satkṛtaḥ
paribhūtaḥ kathaṃ sūta punaḥ śakṣyāmi jīvitum duḥkhāt suduḥkhaṃ vyasanaṃ prāptavān asmi saṃjaya |
38 | tasmād bhīṣmavadhe caiva droṇasya ca mahātmanaḥ
nātra śeṣaṃ prapaśyāmi sūtaputre hate yudhi |
39 | sa hi pāraṃ mahān āsīt putrāṇāṃ mama saṃjaya
yuddhe vinihataḥ śūro visṛjan sāyakān bahūn |
40 | ko hi me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham
rathād atiratho nūnam apatat sāyakārditaḥ |
41 | parvatasyeva śikharaṃ vajrapātavidāritam
śayīta pṛthivīṃ nūnaṃ śobhayan rudhirokṣitaḥ mātaṅga iva mattena mātaṅgena nipātitaḥ |
42 | yad balaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ yato bhayam
so 'rjunena hataḥ karṇaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām |
43 | sa hi vīro maheṣvāsaḥ putrāṇām abhayaṃkaraḥ
śete vinihato vīraḥ śakreṇeva yathā balaḥ |
44 | paṅgor ivādhvagamanaṃ daridrasyeva kāmitam
duryodhanasya cākūtaṃ tṛṣitasyeva piplukāḥ |
45 | anyathā cintitaṃ kāryam anyathā tat tu jāyate
aho nu balavad daivaṃ kālaś ca duratikramaḥ |
46 | palāyamānaḥ kṛpaṇaṃ dīnātmā dīnapauruṣaḥ
kaccin na nihataḥ sūta putro duḥśāsano mama |
47 | kaccin na nīcācaritaṃ kṛtavāṃs tāta saṃyuge
kaccin na nihataḥ śūro yathā na kṣatriyā hatāḥ |
48 | yudhiṣṭhirasya vacanaṃ mā yuddham iti sarvadā
duryodhano nābhyagṛhṇān mūḍhaḥ pathyam ivauṣadham |
49 | śaratalpe śayānena bhīṣmeṇa sumahātmanā
pānīyaṃ yācitaḥ pārthaḥ so 'vidhyan medinītalam |
50 | jalasya dhārāṃ vihitāṃ dṛṣṭvā tāṃ pāṇḍavena ha
abravīt sa mahābāhus tāta saṃśāmya pāṇḍavaiḥ |
51 | praśamād dhi bhavec chāntir madantaṃ yuddham astu ca
bhrātṛbhāvena pṛthivīṃ bhuṅkṣva pāṇḍusutaiḥ saha |
52 | akurvan vacanaṃ tasya nūnaṃ śocati me sutaḥ
tad idaṃ samanuprāptaṃ vacanaṃ dīrghadarśinaḥ |
53 | ahaṃ tu nihatāmātyo hataputraś ca saṃjaya
dyūtataḥ kṛcchram āpanno lūnapakṣa iva dvijaḥ |
54 | yathā hi śakuniṃ gṛhya chittvā pakṣau ca saṃjaya
visarjayanti saṃhṛṣṭāḥ krīḍamānāḥ kumārakāḥ |
55 | chinnapakṣatayā tasya gamanaṃ nopapadyate
tathāham api saṃprāpto lūnapakṣa iva dvijaḥ |
56 | kṣīṇaḥ sarvārthahīnaś ca nirbandhur jñātivarjitaḥ
kāṃ diśaṃ pratipatsyāmi dīnaḥ śatruvaśaṃ gataḥ |
57 | duryodhanasya vṛddhyarthaṃ pṛthivīṃ yo 'jayat prabhuḥ
sa jitaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ |
58 | tasmin hate maheṣvāse karṇe yudhi kirīṭinā
ke vīrāḥ paryavartanta tan mamācakṣva saṃjaya |
59 | kaccin naikaḥ parityaktaḥ pāṇḍavair nihato raṇe
uktaṃ tvayā purā vīra yathā vīrā nipātitāḥ |
60 | bhīṣmam apratiyudhyantaṃ śikhaṇḍī sāyakottamaiḥ
pātayām āsa samare sarvaśastrabhṛtāṃ varam |
61 | tathā draupadinā droṇo nyastasarvāyudho yudhi
yuktayogo maheṣvāsaḥ śarair bahubhir ācitaḥ nihataḥ khaḍgam udyamya dhṛṣṭadyumnena saṃjaya |
62 | antareṇa hatāv etau chalena ca viśeṣataḥ
aśrauṣam aham etad vai bhīṣmadroṇau nipātitau |
63 | bhīṣmadroṇau hi samare na hanyād vajrabhṛt svayam
nyāyena yudhyamānau hi tad vai satyaṃ bravīmi te |
64 | karṇaṃ tv asyantam astrāṇi divyāni ca bahūni ca
katham indropamaṃ vīraṃ mṛtyur yuddhe samaspṛśat |
65 | yasya vidyutprabhāṃ śaktiṃ divyāṃ kanakabhūṣaṇām
prāyacchad dviṣatāṃ hantrīṃ kuṇḍalābhyāṃ puraṃdaraḥ |
66 | yasya sarpamukho divyaḥ śaraḥ kanakabhūṣaṇaḥ
aśeta nihataḥ patrī candaneṣv arisūdanaḥ |
67 | bhīṣmadroṇamukhān vīrān yo 'vamanya mahārathān
jāmadagnyān mahāghoraṃ brāhmam astram aśikṣata |
68 | yaś ca droṇamukhān dṛṣṭvā vimukhān arditāñ śaraiḥ
saubhadrasya mahābāhur vyadhamat kārmukaṃ śaraiḥ |
69 | yaś ca nāgāyutaprāṇaṃ vātaraṃhasam acyutam
virathaṃ bhrātaraṃ kṛtvā bhīmasenam upāhasat |
70 | sahadevaṃ ca nirjitya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
kṛpayā virathaṃ kṛtvā nāhanad dharmavittayā |
71 | yaś ca māyāsahasrāṇi dhvaṃsayitvā raṇotkaṭam
ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ śakraśaktyābhijaghnivān |
72 | etāni divasāny asya yuddhe bhīto dhanaṃjayaḥ
nāgamad dvairathaṃ vīraḥ sa kathaṃ nihato raṇe |
73 | rathasaṅgo na cet tasya dhanur vā na vyaśīryata
na ced astrāṇi nirṇeśuḥ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ |
74 | ko hi śakto raṇe karṇaṃ vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ
vimuñcantaṃ śarān ghorān divyāny astrāṇi cāhave jetuṃ puruṣaśārdūlaṃ śārdūlam iva vegitam |
75 | dhruvaṃ tasya dhanuś chinnaṃ ratho vāpi gato mahīm
astrāṇi vā pranaṣṭāni yathā śaṃsasi me hatam na hy anyad anupaśyāmi kāraṇaṃ tasya nāśane |
76 | na hanyām arjunaṃ yāvat tāvat pādau na dhāvaye
iti yasya mahāghoraṃ vratam āsīn mahātmanaḥ |
77 | yasya bhīto vane nityaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
trayodaśa samā nidrāṃ na lebhe puruṣarṣabhaḥ |
78 | yasya vīryavato vīryaṃ samāśritya mahātmanaḥ
mama putraḥ sabhāṃ bhāryāṃ pāṇḍūnāṃ nītavān balāt |
79 | tatra cāpi sabhāmadhye pāṇḍavānāṃ ca paśyatām
dāsabhāryeti pāñcālīm abravīt kurusaṃsadi |
80 | yaś ca gāṇḍīvamuktānāṃ sparśam ugram acintayan
apatir hy asi kṛṣṇeti bruvan pārthān avaikṣata |
81 | yasya nāsīd bhayaṃ pārthaiḥ saputraiḥ sajanārdanaiḥ
svabāhubalam āśritya muhūrtam api saṃjaya |
82 | tasya nāhaṃ vadhaṃ manye devair api savāsavaiḥ
pratīpam upadhāvadbhiḥ kiṃ punas tāta pāṇḍavaiḥ |
83 | na hi jyāṃ spṛśamānasya talatre cāpi gṛhṇataḥ
pumān ādhiratheḥ kaś cit pramukhe sthātum arhati |
84 | api syān medinī hīnā somasūryaprabhāṃśubhiḥ
na vadhaḥ puruṣendrasya samareṣv apalāyinaḥ |
85 | yadi mandaḥ sahāyena bhrātrā duḥśāsanena ca
vāsudevasya durbuddhiḥ pratyākhyānam arocayat |
86 | sa nūnam ṛṣabhaskandhaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ nipātitam
duḥśāsanaṃ ca nihataṃ manye śocati putrakaḥ |
87 | hataṃ vaikartanaṃ śrutvā dvairathe savyasācinā
jayataḥ pāṇḍavān dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt |
88 | durmarṣaṇaṃ hataṃ śrutvā vṛṣasenaṃ ca saṃyuge
prabhagnaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ mahārathaiḥ |
89 | parāṅmukhāṃs tathā rājñaḥ palāyanaparāyaṇān
vidrutān rathino dṛṣṭvā manye śocati putrakaḥ |
90 | aneyaś cābhimānena bālabuddhir amarṣaṇaḥ
hatotsāhaṃ balaṃ dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt |
91 | bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge
rudhiraṃ pīyamānena kiṃ svid duryodhano 'bravīt |
92 | saha gāndhārarājena sabhāyāṃ yad abhāṣata
karṇo 'rjunaṃ raṇe hantā hate tasmin kim abravīt |
93 | dyūtaṃ kṛtvā purā hṛṣṭo vañcayitvā ca pāṇḍavān
śakuniḥ saubalas tāta hate karṇe kim abravīt |
94 | kṛtavarmā maheṣvāsaḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ
karṇaṃ vinihataṃ dṛṣṭvā hārdikyaḥ kim abhāṣata |
95 | brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yasya śikṣām upāsate
dhanurvedaṃ cikīrṣanto droṇaputrasya dhīmataḥ |
96 | yuvā rūpeṇa saṃpanno darśanīyo mahāyaśāḥ
aśvatthāmā hate karṇe kim abhāṣata saṃjaya |
97 | ācāryatvaṃ dhanurvede gataḥ paramatattvavit
kṛpaḥ śāradvatas tāta hate karṇe kim abravīt |
98 | madrarājo maheṣvāsaḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ
diṣṭaṃ tena hi tat sarvaṃ yathā karṇo nipātitaḥ |
99 | ye ca ke cana rājānaḥ pṛthivyāṃ yoddhum āgatāḥ
vaikartanaṃ hataṃ dṛṣṭvā kim abhāṣanta saṃjaya |
100 | karṇe tu nihate vīre rathavyāghre nararṣabhe
kiṃ vo mukham anīkānām āsīt saṃjaya bhāgaśaḥ |
101 | madrarājaḥ kathaṃ śalyo niyukto rathināṃ varaḥ
vaikartanasya sārathye tan mamācakṣva saṃjaya |
102 | ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ sūtaputrasya saṃyuge
vāmaṃ cakraṃ rarakṣur vā ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ |
103 | ke karṇaṃ vājahuḥ śūrāḥ ke kṣudrāḥ prādravan bhayāt
kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ hataḥ karṇo mahārathaḥ |
104 | pāṇḍavāś ca kathaṃ śūrāḥ pratyudīyur mahāratham
sṛjantaṃ śaravarṣāṇi vāridhārā ivāmbudam |
105 | sa ca sarpamukho divyo maheṣupravaras tadā
vyarthaḥ kathaṃ samabhavat tan mamācakṣva saṃjaya |
106 | māmakasyāsya sainyasya hṛtotsedhasya saṃjaya
avaśeṣaṃ na paśyāmi kakude mṛdite sati |
107 | tau hi vīrau maheṣvāsau madarthe kurusattamau
bhīṣmadroṇau hatau śrutvā ko nv artho jīvitena me |
108 | na mṛṣyāmi ca rādheyaṃ hatam āhavaśobhinam
yasya bāhvor balaṃ tulyaṃ kuñjarāṇāṃ śataṃ śatam |
109 | droṇe hate ca yad vṛttaṃ kauravāṇāṃ paraiḥ saha
saṃgrāme naravīrāṇāṃ tan mamācakṣva saṃjaya |
110 | yathā ca karṇaḥ kaunteyaiḥ saha yuddham ayojayat
yathā ca dviṣatāṃ hantā raṇe śāntas tad ucyatām |