Book 8 Chapter 4 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
abravīt saṃjayaṃ sūtaṃ śokavyākulacetanaḥ |
2 | duṣpraṇītena me tāta manasābhiplutātmanaḥ
hataṃ vaikartanaṃ śrutvā śoko marmāṇi kṛntati |
3 | kṛtāstraparamāḥ śalye duḥkhapāraṃ titīrṣavaḥ
kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca ke nu jīvanti ke mṛtāḥ |
4 | saṃjaya uvāca |
4 | hataḥ śāṃtanavo rājan durādharṣaḥ pratāpavān
hatvā pāṇḍavayodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ |
5 | tato droṇo maheṣvāsaḥ pāñcālānāṃ rathavrajān
nihatya yudhi durdharṣaḥ paścād rukmaratho hataḥ |
6 | hataśiṣṭasya bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā
ardhaṃ nihatya sainyasya karṇo vaikartano hataḥ |
7 | viviṃśatir mahārāja rājaputro mahābalaḥ
ānartayodhāñ śataśo nihatya nihato raṇe |
8 | atha putro vikarṇas te kṣatravratam anusmaran
kṣīṇavāhāyudhaḥ śūraḥ sthito 'bhimukhataḥ parān |
9 | ghorarūpān parikleśān duryodhanakṛtān bahūn
pratijñāṃ smaratā caiva bhīmasenena pātitaḥ |
10 | vindānuvindāv āvantyau rājaputrau mahābalau
kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam |
11 | sindhurāṣṭramukhānīha daśa rāṣṭrāṇi yasya vai
vaśe tiṣṭhanti vīrasya yaḥ sthitas tava śāsane |
12 | akṣauhiṇīr daśaikāṃ ca nirjitya niśitaiḥ śaraiḥ
arjunena hato rājan mahāvīryo jayadrathaḥ |
13 | tathā duryodhanasutas tarasvī yuddhadurmadaḥ
vartamānaḥ pituḥ śāstre saubhadreṇa nipātitaḥ |
14 | tathā dauḥśāsanir vīro bāhuśālī raṇotkaṭaḥ
draupadeyena vikramya gamito yamasādanam |
15 | kirātānām adhipatiḥ sāgarānūpavāsinām
devarājasya dharmātmā priyo bahumataḥ sakhā |
16 | bhagadatto mahīpālaḥ kṣatradharmarataḥ sadā
dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam |
17 | tathā kauravadāyādaḥ saumadattir mahāyaśāḥ
hato bhūriśravā rājañ śūraḥ sātyakinā yudhi |
18 | śrutāyur api cāmbaṣṭhaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanurdharaḥ
carann abhītavat saṃkhye nihataḥ savyasācinā |
19 | tava putraḥ sadā saṃkhye kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
duḥśāsano mahārāja bhīmasenena pātitaḥ |
20 | yasya rājan gajānīkaṃ bahusāhasram adbhutam
sudakṣiṇaḥ sa saṃgrāme nihataḥ savyasācinā |
21 | kosalānām adhipatir hatvā bahuśatān parān
saubhadreṇa hi vikramya gamito yamasādanam |
22 | bahuśo yodhayitvā ca bhīmasenaṃ mahārathaḥ
citrasenas tava suto bhīmasenena pātitaḥ |
23 | madrarājātmajaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ
asicarmadharaḥ śrīmān saubhadreṇa nipātitaḥ |
24 | samaḥ karṇasya samare yaḥ sa karṇasya paśyataḥ
vṛṣaseno mahātejāḥ śīghrāstraḥ kṛtaniścayaḥ |
25 | abhimanyor vadhaṃ smṛtvā pratijñām api cātmanaḥ
dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam |
26 | nityaprasaktavairo yaḥ pāṇḍavaiḥ pṛthivīpatiḥ
viśrāvya vairaṃ pārthena śrutāyuḥ sa nipātitaḥ |
27 | śalyaputras tu vikrāntaḥ sahadevena māriṣa
hato rukmaratho rājan bhrātā mātulajo yudhi |
28 | rājā bhagīratho vṛddho bṛhatkṣatraś ca kekayaḥ
parākramantau vikrāntau nihatau vīryavattarau |
29 | bhagadattasuto rājan kṛtaprajño mahābalaḥ
śyenavac caratā saṃkhye nakulena nipātitaḥ |
30 | pitāmahas tava tathā bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ
bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam |
31 | jayatsenas tathā rājañ jārāsaṃdhir mahābalaḥ
māgadho nihataḥ saṃkhye saubhadreṇa mahātmanā |
32 | putras te durmukho rājan duḥsahaś ca mahārathaḥ
gadayā bhīmasenena nihatau śūramāninau |
33 | durmarṣaṇo durviṣaho durjayaś ca mahārathaḥ
kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam |
34 | sacivo vṛṣavarmā te sūtaḥ paramavīryavān
bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam |
35 | nāgāyutabalo rājā nāgāyutabalo mahān
sagaṇaḥ pāṇḍuputreṇa nihataḥ savyasācinā |
36 | vasātayo mahārāja dvisāhasrāḥ prahāriṇaḥ
śūrasenāś ca vikrāntāḥ sarve yudhi nipātitāḥ |
37 | abhīṣāhāḥ kavacinaḥ praharanto madotkaṭāḥ
śibayaś ca rathodārāḥ kaliṅgasahitā hatāḥ |
38 | gokule nityasaṃvṛddhā yuddhe paramakovidāḥ
śreṇayo bahusāhasrāḥ saṃśaptakagaṇāś ca ye te sarve pārtham āsādya gatā vaivasvatakṣayam |
39 | syālau tava mahārāja rājānau vṛṣakācalau
tvadarthe saṃparākrāntau nihatau savyasācinā |
40 | ugrakarmā maheṣvāso nāmataḥ karmatas tathā
śālvarājo mahārāja bhīmasenena pātitaḥ |
41 | oghavāṃś ca mahārāja bṛhantaḥ sahito raṇe
parākramantau mitrārthe gatau vaivasvatakṣayam |
42 | tathaiva rathināṃ śreṣṭhaḥ kṣemadhūrtir viśāṃ pate
nihato gadayā rājan bhīmasenena saṃyuge |
43 | tathā rājā maheṣvāso jalasaṃdho mahābalaḥ
sumahat kadanaṃ kṛtvā hataḥ sātyakinā raṇe |
44 | alāyudho rākṣasendraḥ kharabandhurayānagaḥ
ghaṭotkacena vikramya gamito yamasādanam |
45 | rādheyāḥ sūtaputrāś ca bhrātaraś ca mahārathāḥ
kekayāḥ sarvaśaś cāpi nihatāḥ savyasācinā |
46 | mālavā madrakāś caiva draviḍāś cogravikramāḥ
yaudheyāś ca lalitthāś ca kṣudrakāś cāpy uśīnarāḥ |
47 | māvellakās tuṇḍikerāḥ sāvitrīputrakāñcalāḥ
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca māriṣa |
48 | pattīnāṃ nihatāḥ saṃghā hayānām ayutāni ca
rathavrajāś ca nihatā hatāś ca varavāraṇāḥ |
49 | sadhvajāḥ sāyudhāḥ śūrāḥ savarmāmbarabhūṣaṇāḥ
kālena mahatā yattāḥ kule ye ca vivardhitāḥ |
50 | te hatāḥ samare rājan pārthenākliṣṭakarmaṇā
anye tathāmitabalāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ |
51 | ete cānye ca bahavo rājānaḥ sagaṇā raṇe
hatāḥ sahasraśo rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi evam eṣa kṣayo vṛttaḥ karṇārjunasamāgame |
52 | mahendreṇa yathā vṛtro yathā rāmeṇa rāvaṇaḥ
yathā kṛṣṇena nihato muro raṇanipātitaḥ kārtavīryaś ca rāmeṇa bhārgaveṇa hato yathā |
53 | sajñātibāndhavaḥ śūraḥ samare yuddhadurmadaḥ
raṇe kṛtvā mahāyuddhaṃ ghoraṃ trailokyaviśrutam |
54 | tathārjunena nihato dvairathe yuddhadurmadaḥ
sāmātyabāndhavo rājan karṇaḥ praharatāṃ varaḥ |
55 | jayāśā dhārtarāṣṭrāṇāṃ vairasya ca mukhaṃ yataḥ
tīrṇaṃ tat pāṇḍavai rājan yat purā nāvabudhyase |
56 | ucyamāno mahārāja bandhubhir hitakāṅkṣibhiḥ
tad idaṃ samanuprāptaṃ vyasanaṃ tvāṃ mahātyayam |
57 | putrāṇāṃ rājyakāmānāṃ tvayā rājan hitaiṣiṇā
ahitānīva cīrṇāni teṣāṃ te phalam āgatam |
58 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
58 | ākhyātā māmakās tāta nihatā yudhi pāṇḍavaiḥ
nihatān pāṇḍaveyānāṃ māmakair brūhi saṃjaya |
59 | saṃjaya uvāca |
59 | kuntayo yudhi vikrāntā mahāsattvā mahābalāḥ
sānubandhāḥ sahāmātyā bhīṣmeṇa yudhi pātitāḥ |
60 | samaḥ kirīṭinā saṃkhye vīryeṇa ca balena ca
satyajit satyasaṃdhena droṇena nihato raṇe |
61 | tathā virāṭadrupadau vṛddhau sahasutau nṛpau
parākramantau mitrārthe droṇena nihatau raṇe |
62 | yo bāla eva samare saṃmitaḥ savyasācinā
keśavena ca durdharṣo baladevena cābhibhūḥ |
63 | sa eṣa kadanaṃ kṛtvā mahad raṇaviśāradaḥ
parivārya mahāmātraiḥ ṣaḍbhiḥ paramakai rathaiḥ aśaknuvadbhir bībhatsum abhimanyur nipātitaḥ |
64 | taṃ kṛtaṃ virathaṃ vīraṃ kṣatradharme vyavasthitam
dauḥśāsanir mahārāja saubhadraṃ hatavān raṇe |
65 | bṛhantas tu maheṣvāsaḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ
duḥśāsanena vikramya gamito yamasādanam |
66 | maṇimān daṇḍadhāraś ca rājānau yuddhadurmadau
parākramantau mitrārthe droṇena vinipātitau |
67 | aṃśumān bhojarājas tu sahasainyo mahārathaḥ
bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam |
68 | citrāyudhaś citrayodhī kṛtvā tau kadanaṃ mahat
citramārgeṇa vikramya karṇena nihatau yudhi |
69 | vṛkodarasamo yuddhe dṛḍhaḥ kekayajo yudhi
kekayenaiva vikramya bhrātrā bhrātā nipātitaḥ |
70 | janamejayo gadāyodhī pārvatīyaḥ pratāpavān
durmukhena mahārāja tava putreṇa pātitaḥ |
71 | rocamānau naravyāghrau rocamānau grahāv iva
droṇena yugapad rājan divaṃ saṃpreṣitau śaraiḥ |
72 | nṛpāś ca pratiyudhyantaḥ parākrāntā viśāṃ pate
kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam |
73 | purujit kuntibhojaś ca mātulaḥ savyasācinaḥ
saṃgrāmanirjitāṃl lokān gamito droṇasāyakaiḥ |
74 | abhibhūḥ kāśirājaś ca kāśikair bahubhir vṛtaḥ
vasudānasya putreṇa nyāsito deham āhave |
75 | amitaujā yudhāmanyur uttamaujāś ca vīryavān
nihatya śataśaḥ śūrān parair vinihatau raṇe |
76 | kṣatradharmā ca pāñcālyaḥ kṣatravarmā ca māriṣa
droṇena parameṣvāsau gamitau yamasādanam |
77 | śikhaṇḍitanayo yuddhe kṣatradevo yudhāṃ patiḥ
lakṣmaṇena hato rājaṃs tava pautreṇa bhārata |
78 | sucitraś citradharmā ca pitāputrau mahārathau
pracarantau mahāvīryau droṇena nihatau raṇe |
79 | vārdhakṣemir mahārāja kṛtvā kadanam āhave
bāhlikena mahārāja kauraveṇa nipātitaḥ |
80 | dhṛṣṭaketur mahārāja cedīnāṃ pravaro rathaḥ
kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam |
81 | tathā satyadhṛtis tāta kṛtvā kadanam āhave
pāṇḍavārthe parākrānto gamito yamasādanam |
82 | putras tu śiśupālasya suketuḥ pṛthivīpate
nihatya śātravān saṃkhye droṇena nihato yudhi |
83 | tathā satyadhṛtir vīro madirāśvaś ca vīryavān
sūryadattaś ca vikrānto nihato droṇasāyakaiḥ |
84 | śreṇimāṃś ca mahārāja yudhyamānaḥ parākramī
kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam |
85 | tathaiva yudhi vikrānto māgadhaḥ paravīrahā
bhīṣmeṇa nihato rājan yudhyamānaḥ parākramī |
86 | vasudānaś ca kadanaṃ kurvāṇo 'tīva saṃyuge
bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam |
87 | ete cānye ca bahavaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
hatā droṇena vikramya yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi |
88 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
88 | hatapravīre sainye 'smin māmake vadatāṃ vara
ahatāñ śaṃsa me sūta ye 'tra jīvanti ke cana |
89 | eteṣu nihateṣv adya ye tvayā parikīrtitāḥ
ahatān manyase yāṃs tvaṃ te 'pi svargajito matāḥ |
90 | saṃjaya uvāca |
90 | yasmin mahāstrāṇi samarpitāni; citrāṇi śubhrāṇi caturvidhāni
divyāni rājan nihitāni caiva; droṇena vīradvijasattamena |
91 | mahārathaḥ kṛtimān kṣiprahasto; dṛḍhāyudho dṛḍhamuṣṭir dṛḍheṣuḥ
sa vīryavān droṇaputras tarasvī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe |
92 | ānartavāsī hṛdikātmajo 'sau; mahārathaḥ sātvatānāṃ variṣṭhaḥ
svayaṃ bhojaḥ kṛtavarmā kṛtāstro; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe |
93 | śāradvato gautamaś cāpi rājan; mahābalo bahucitrāstrayodhī
dhanuś citraṃ sumahad bhārasāhaṃ; vyavasthito yotsyamānaḥ pragṛhya |
94 | ārtāyaniḥ samare duṣprakampyaḥ; senāgraṇīḥ prathamas tāvakānām
svasreyāṃs tān pāṇḍaveyān visṛjya; satyāṃ vācaṃ tāṃ cikīrṣus tarasvī |
95 | tejovadhaṃ sūtaputrasya saṃkhye; pratiśrutvājātaśatroḥ purastāt
durādharṣaḥ śakrasamānavīryaḥ; śalyaḥ sthito yoddhukāmas tvadarthe |
96 | ājāneyaiḥ saindhavaiḥ pārvatīyair; nadījakāmbojavanāyubāhlikaiḥ
gāndhārarājaḥ svabalena yukto; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe |
97 | tathā sutas te jvalanārkavarṇaṃ; rathaṃ samāsthāya kurupravīra
vyavasthitaḥ kurumitro narendra; vyabhre sūryo bhrājamāno yathā vai |
98 | duryodhano nāgakulasya madhye; mahāvīryaḥ saha sainyapravīraiḥ
rathena jāmbūnadabhūṣaṇena; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ |
99 | sa rājamadhye puruṣapravīro; rarāja jāmbūnadacitravarmā
padmaprabho vahnir ivālpadhūmo; meghāntare sūrya iva prakāśaḥ |
100 | tathā suṣeṇo 'py asicarmapāṇis; tavātmajaḥ satyasenaś ca vīraḥ
vyavasthitau citrasenena sārdhaṃ; hṛṣṭātmānau samare yoddhukāmau |
101 | hrīniṣedhā bharatā rājaputrāś; citrāyudhaḥ śrutakarmā jayaś ca
śalaś ca satyavrataduḥśalau ca; vyavasthitā balino yoddhukāmāḥ |
102 | kaitavyānām adhipaḥ śūramānī; raṇe raṇe śatruhā rājaputraḥ
patrī hayī nāgarathaprayāyī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe |
103 | vīraḥ śrutāyuś ca śrutāyudhaś ca; citrāṅgadaś citravarmā sa vīraḥ
vyavasthitā ye tu sainye narāgryāḥ; prahāriṇo māninaḥ satyasaṃdhāḥ |
104 | karṇātmajaḥ satyaseno mahātmā; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ
athāparau karṇasutau varārhau; vyavasthitau laghuhastau narendra balaṃ mahad durbhidam alpadhairyaiḥ; samāśritau yotsyamānau tvadarthe |
105 | etaiś ca mukhyair aparaiś ca rājan; yodhapravīrair amitaprabhāvaiḥ
vyavasthito nāgakulasya madhye; yathā mahendraḥ kururājo jayāya |
106 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
106 | ākhyātā jīvamānā ye parebhyo 'nye yathātatham
itīdam abhigacchāmi vyaktam arthābhipattitaḥ |
107 | vaiśaṃpāyana uvāca |
107 | evaṃ bruvann eva tadā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ
hatapravīraṃ vidhvastaṃ kiṃciccheṣaṃ svakaṃ balam śrutvā vyāmoham agamac chokavyākulitendriyaḥ |
108 | muhyamāno 'bravīc cāpi muhūrtaṃ tiṣṭha saṃjaya
vyākulaṃ me manas tāta śrutvā sumahad apriyam naṣṭacittas tataḥ so 'tha babhūva jagatīpatiḥ |