Book 7 Chapter 172 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kuntīputro dhanaṃjayaḥ
nyavārayad ameyātmā droṇaputravadhepsayā |
2 | tatas te sainikā rājan naiva tatrāvatasthire
saṃsthāpyamānā yatnena govindenārjunena ca |
3 | eka eva tu bībhatsuḥ somakāvayavaiḥ saha
matsyair anyaiś ca saṃdhāya kauravaiḥ saṃnyavartata |
4 | tato drutam atikramya siṃhalāṅgūlaketanam
savyasācī maheṣvāsam aśvatthāmānam abravīt |
5 | yā śaktir yac ca te vīryaṃ yaj jñānaṃ yac ca pauruṣam
dhārtarāṣṭreṣu yā prītiḥ pradveṣo 'smāsu yaś ca te yac ca bhūyo 'sti tejas tat paramaṃ mama darśaya |
6 | sa eva droṇahantā te darpaṃ bhetsyati pārṣataḥ
kālānalasamaprakhyo dviṣatām antako yudhi samāsādaya pāñcālyaṃ māṃ cāpi sahakeśavam |
7 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
7 | ācāryaputro mānārho balavāṃś cāpi saṃjaya
prītir dhanaṃjaye cāsya priyaś cāpi sa vāsaveḥ |
8 | na bhūtapūrvaṃ bībhatsor vākyaṃ paruṣam īdṛśam
atha kasmāt sa kaunteyaḥ sakhāyaṃ rūkṣam abravīt |
9 | saṃjaya uvāca |
9 | yuvarāje hate caiva vṛddhakṣatre ca paurave
iṣvastravidhisaṃpanne mālave ca sudarśane |
10 | dhṛṣṭadyumne sātyakau ca bhīme cāpi parājite
yudhiṣṭhirasya tair vākyair marmaṇy api ca ghaṭṭite |
11 | antarbhede ca saṃjāte duḥkhaṃ saṃsmṛtya ca prabho
abhūtapūrvo bībhatsor duḥkhān manyur ajāyata |
12 | tasmād anarham aślīlam apriyaṃ drauṇim uktavān
mānyam ācāryatanayaṃ rūkṣaṃ kāpuruṣo yathā |
13 | evam uktaḥ śvasan krodhān maheṣvāsatamo nṛpa
pārthena paruṣaṃ vākyaṃ sarvamarmaghnayā girā drauṇiś cukopa pārthāya kṛṣṇāya ca viśeṣataḥ |
14 | sa tu yatto rathe sthitvā vāry upaspṛśya vīryavān
devair api sudurdharṣam astram āgneyam ādade |
15 | dṛśyādṛśyān arigaṇān uddiśyācāryanandanaḥ
so 'bhimantrya śaraṃ dīptaṃ vidhūmam iva pāvakam sarvataḥ krodham āviśya cikṣepa paravīrahā |
16 | tatas tumulam ākāśe śaravarṣam ajāyata
vavuś ca śiśirā vātāḥ sūryo naiva tatāpa ca |
17 | cukruśur dānavāś cāpi dikṣu sarvāsu bhairavam
rudhiraṃ cāpi varṣanto vinedus toyadāmbare |
18 | pakṣiṇaḥ paśavo gāvo munayaś cāpi suvratāḥ
paramaṃ prayatātmāno na śāntim upalebhire |
19 | bhrāntasarvamahābhūtam āvarjitadivākaram
trailokyam abhisaṃtaptaṃ jvarāviṣṭam ivāturam |
20 | śaratejo 'bhisaṃtaptā nāgā bhūmiśayās tathā
niḥśvasantaḥ samutpetus tejo ghoraṃ mumukṣavaḥ |
21 | jalajāni ca sattvāni dahyamānāni bhārata
na śāntim upajagmur hi tapyamānair jalāśayaiḥ |
22 | diśaḥ khaṃ pradiśaś caiva bhuvaṃ ca śaravṛṣṭayaḥ
uccāvacā nipetur vai garuḍānilaraṃhasaḥ |
23 | taiḥ śarair droṇaputrasya vajravegasamāhitaiḥ
pradagdhāḥ śatravaḥ petur agnidagdhā iva drumāḥ |
24 | dahyamānā mahānāgāḥ petur urvyāṃ samantataḥ
nadanto bhairavān nādāñ jaladopamanisvanān |
25 | apare pradrutās tatra dahyamānā mahāgajāḥ
tresus tathāpare ghore vane dāvāgnisaṃvṛtāḥ |
26 | drumāṇāṃ śikharāṇīva dāvadagdhāni māriṣa
aśvavṛndāny adṛśyanta rathavṛndāni cābhibho apatanta rathaughāś ca tatra tatra sahasraśaḥ |
27 | tat sainyaṃ bhagavān agnir dadāha yudhi bhārata
yugānte sarvabhūtāni saṃvartaka ivānalaḥ |
28 | dṛṣṭvā tu pāṇḍavīṃ senāṃ dahyamānāṃ mahāhave
prahṛṣṭās tāvakā rājan siṃhanādān vinedire |
29 | tatas tūryasahasrāṇi nānāliṅgāni bhārata
tūrṇam ājaghnire hṛṣṭās tāvakā jitakāśinaḥ |
30 | kṛtsnā hy akṣauhiṇī rājan savyasācī ca pāṇḍavaḥ
tamasā saṃvṛte loke nādṛśyata mahāhave |
31 | naiva nas tādṛśaṃ rājan dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam
yādṛśaṃ droṇaputreṇa sṛṣṭam astram amarṣiṇā |
32 | arjunas tu mahārāja brāhmam astram udairayat
sarvāstrapratighātāya vihitaṃ padmayoninā |
33 | tato muhūrtād iva tat tamo vyupaśaśāma ha
pravavau cānilaḥ śīto diśaś ca vimalābhavan |
34 | tatrādbhutam apaśyāma kṛtsnām akṣauhiṇīṃ hatām
anabhijñeyarūpāṃ ca pradagdhām astramāyayā |
35 | tato vīrau maheṣvāsau vimuktau keśavārjunau
sahitau saṃpradṛśyetāṃ nabhasīva tamonudau |
36 | sapatākadhvajahayaḥ sānukarṣavarāyudhaḥ
prababhau sa ratho muktas tāvakānāṃ bhayaṃkaraḥ |
37 | tataḥ kilakilāśabdaḥ śaṅkhabherīravaiḥ saha
pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ kṣaṇena samajāyata |
38 | hatāv iti tayor āsīt senayor ubhayor matiḥ
tarasābhyāgatau dṛṣṭvā vimuktau keśavārjunau |
39 | tāv akṣatau pramuditau dadhmatur vārijottamau
dṛṣṭvā pramuditān pārthāṃs tvadīyā vyathitābhavan |
40 | vimuktau ca mahātmānau dṛṣṭvā drauṇiḥ suduḥkhitaḥ
muhūrtaṃ cintayām āsa kiṃ tv etad iti māriṣa |
41 | cintayitvā tu rājendra dhyānaśokaparāyaṇaḥ
niḥśvasan dīrgham uṣṇaṃ ca vimanāś cābhavat tadā |
42 | tato drauṇir dhanur nyasya rathāt praskandya vegitaḥ
dhig dhik sarvam idaṃ mithyety uktvā saṃprādravad raṇāt |
43 | tataḥ snigdhāmbudābhāsaṃ vedavyāsam akalmaṣam
āvāsaṃ ca sarasvatyāḥ sa vai vyāsaṃ dadarśa ha |
44 | taṃ drauṇir agrato dṛṣṭvā sthitaṃ kurukulodvaha
sannakaṇṭho 'bravīd vākyam abhivādya sudīnavat |
45 | bho bho māyā yadṛcchā vā na vidmaḥ kim idaṃ bhavet
astraṃ tv idaṃ kathaṃ mithyā mama kaś ca vyatikramaḥ |
46 | adharottaram etad vā lokānāṃ vā parābhavaḥ
yad imau jīvataḥ kṛṣṇau kālo hi duratikramaḥ |
47 | nāsurāmaragandharvā na piśācā na rākṣasāḥ
na sarpayakṣapatagā na manuṣyāḥ kathaṃ cana |
48 | utsahante 'nyathā kartum etad astraṃ mayeritam
tad idaṃ kevalaṃ hatvā yuktām akṣauhiṇīṃ jvalat |
49 | kenemau martyadharmāṇau nāvadhīt keśavārjunau
etat prabrūhi bhagavan mayā pṛṣṭo yathātatham |
50 | vyāsa uvāca |
50 | mahāntam etam arthaṃ māṃ yaṃ tvaṃ pṛcchasi vismayāt
tat pravakṣyāmi te sarvaṃ samādhāya manaḥ śṛṇu |
51 | yo 'sau nārāyaṇo nāma pūrveṣām api pūrvajaḥ
ajāyata ca kāryārthaṃ putro dharmasya viśvakṛt |
52 | sa tapas tīvram ātasthe mainākaṃ girim āsthitaḥ
ūrdhvabāhur mahātejā jvalanādityasaṃnibhaḥ |
53 | ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca
aśoṣayat tadātmānaṃ vāyubhakṣo 'mbujekṣaṇaḥ |
54 | athāparaṃ tapas taptvā dvis tato 'nyat punar mahat
dyāvāpṛthivyor vivaraṃ tejasā samapūrayat |
55 | sa tena tapasā tāta brahmabhūto yadābhavat
tato viśveśvaraṃ yoniṃ viśvasya jagataḥ patim |
56 | dadarśa bhṛśadurdarśaṃ sarvadevair apīśvaram
aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ bṛhadbhyaś ca bṛhattaram |
57 | rudram īśānam ṛṣabhaṃ cekitānam ajaṃ param
gacchatas tiṣṭhato vāpi sarvabhūtahṛdi sthitam |
58 | durvāraṇaṃ durdṛśaṃ tigmamanyuṃ; mahātmānaṃ sarvaharaṃ pracetasam
divyaṃ cāpam iṣudhī cādadānaṃ; hiraṇyavarmāṇam anantavīryam |
59 | pinākinaṃ vajriṇaṃ dīptaśūlaṃ; paraśvadhiṃ gadinaṃ svāyatāsim
subhruṃ jaṭāmaṇḍalacandramauliṃ; vyāghrājinaṃ parighaṃ daṇḍapāṇim |
60 | śubhāṅgadaṃ nāgayajñopavītiṃ; viśvair gaṇaiḥ śobhitaṃ bhūtasaṃghaiḥ
ekībhūtaṃ tapasāṃ saṃnidhānaṃ; vayotigaiḥ suṣṭutam iṣṭavāgbhiḥ |
61 | jalaṃ divaṃ khaṃ kṣitiṃ candrasūryau; tathā vāyvagnī pratimānaṃ jagac ca
nālaṃ draṣṭuṃ yamajaṃ bhinnavṛttā; brahmadviṣaghnam amṛtasya yonim |
62 |
yaṃ paśyanti brāhmaṇāḥ sādhuvṛttāḥ; kṣīṇe pāpe manasā ye viśokāḥ
sa tanniṣṭhas tapasā dharmam īḍyaṃ; tadbhaktyā vai viśvarūpaṃ dadarśa dṛṣṭvā cainaṃ vāṅmanobuddhidehaiḥ; saṃhṛṣṭātmā mumude devadevam |
63 | akṣamālāparikṣiptaṃ jyotiṣāṃ paramaṃ nidhim
tato nārāyaṇo dṛṣṭvā vavande viśvasaṃbhavam |
64 | varadaṃ pṛthucārvaṅgyā pārvatyā sahitaṃ prabhum
ajam īśānam avyagraṃ kāraṇātmānam acyutam |
65 | abhivādyātha rudrāya sadyo 'ndhakanipātine
padmākṣas taṃ virūpākṣam abhituṣṭāva bhaktimān |
66 | tvat saṃbhūtā bhūtakṛto vareṇya; goptāro 'dya bhuvanaṃ pūrvadevāḥ
āviśyemāṃ dharaṇīṃ ye 'bhyarakṣan; purā purāṇāṃ tava deva sṛṣṭim |
67 | surāsurān nāgarakṣaḥpiśācān; narān suparṇān atha gandharvayakṣān
pṛthagvidhān bhūtasaṃghāṃś ca viśvāṃs; tvatsaṃbhūtān vidma sarvāṃs tathaiva aindraṃ yāmyaṃ vāruṇaṃ vaittapālyaṃ; maitraṃ tvāṣṭraṃ karma saumyaṃ ca tubhyam |
68 | rūpaṃ jyotiḥ śabda ākāśavāyuḥ; sparśaḥ svādyaṃ salilaṃ gandha urvī
kāmo brahmā brahma ca brāhmaṇāś ca; tvatsaṃbhūtaṃ sthāsnu cariṣṇu cedam |
69 |
adbhyaḥ stokā yānti yathā pṛthaktvaṃ; tābhiś caikyaṃ saṃkṣaye yānti bhūyaḥ
evaṃ vidvān prabhavaṃ cāpy ayaṃ ca; hitvā bhūtānāṃ tatra sāyujyam eti |
70 | divyāvṛtau mānasau dvau suparṇāv; avākśākhaḥ pippalaḥ sapta gopāḥ
daśāpy anye ye puraṃ dhārayanti; tvayā sṛṣṭās te hi tebhyaḥ paras tvam bhūtaṃ bhavyaṃ bhavitā cāpy adhṛṣyaṃ; tvatsaṃbhūtā bhuvanānīha viśvā |
71 | bhaktaṃ ca māṃ bhajamānaṃ bhajasva; mā rīriṣo mām ahitāhitena
ātmānaṃ tvām ātmano 'nanyabhāvo; vidvān evaṃ gacchati brahma śukram |
72 | astauṣaṃ tvāṃ tava saṃmānam icchan; vicinvan vai savṛṣaṃ devavarya
sudurlabhān dehi varān mameṣṭān; abhiṣṭutaḥ pratikārṣīś ca mā mām |
73 | tasmai varān acintyātmā nīlakaṇṭhaḥ pinākadhṛk
arhate devamukhyāya prāyacchad ṛṣisaṃstutaḥ |
74 | nīlakaṇṭha uvāca |
74 | matprasādān manuṣyeṣu devagandharvayoniṣu
aprameyabalātmā tvaṃ nārāyaṇa bhaviṣyasi |
75 | na ca tvā prasahiṣyanti devāsuramahoragāḥ
na piśācā na gandharvā na narā na ca rākṣasāḥ |
76 | na suparṇās tathā nāgā na ca viśve viyonijāḥ
na kaś cit tvāṃ ca devo 'pi samareṣu vijeṣyati |
77 | na śastreṇa na vajreṇa nāgninā na ca vāyunā
nārdreṇa na ca śuṣkeṇa trasena sthāvareṇa vā |
78 | kaś cit tava rujaṃ kartā matprasādāt kathaṃ cana
api cet samaraṃ gatvā bhaviṣyasi mamādhikaḥ |
79 | vyāsa uvāca |
79 | evam ete varā labdhāḥ purastād viddhi śauriṇā
sa eṣa devaś carati māyayā mohayañ jagat |
80 | tasyaiva tapasā jātaṃ naraṃ nāma mahāmunim
tulyam etena devena taṃ jānīhy arjunaṃ sadā |
81 | tāv etau pūrvadevānāṃ paramopacitāv ṛṣī
lokayātrāvidhānārthaṃ saṃjāyete yuge yuge |
82 | tathaiva karmaṇaḥ kṛtsnaṃ mahatas tapaso 'pi ca
tejomanyuś ca vidvaṃs tvaṃ jāto raudro mahāmate |
83 | sa bhavān devavat prājño jñātvā bhavamayaṃ jagat
avākarṣas tvam ātmānaṃ niyamais tatpriyepsayā |
84 | śubham aurvaṃ navaṃ kṛtvā mahāpuruṣavigraham
ījivāṃs tvaṃ japair homair upahāraiś ca mānada |
85 | sa tathā pūjyamānas te pūrvadevo 'py atūtuṣat
puṣkalāṃś ca varān prādāt tava vidvan hṛdi sthitān |
86 | janmakarmatapoyogās tayos tava ca puṣkalāḥ
tābhyāṃ liṅge 'rcito devas tvayārcāyāṃ yuge yuge |
87 | sarvarūpaṃ bhavaṃ jñātvā liṅge yo 'rcayati prabhum
ātmayogāś ca tasmin vai śāstrayogāś ca śāśvatāḥ |
88 | evaṃ devā yajanto hi siddhāś ca paramarṣayaḥ
prārthayanti paraṃ loke sthānam eva ca śāśvatam |
89 | sa eṣa rudrabhaktaś ca keśavo rudrasaṃbhavaḥ
kṛṣṇa eva hi yaṣṭavyo yajñaiś caiṣa sanātanaḥ |
90 | sarvabhūtabhavaṃ jñātvā liṅge 'rcayati yaḥ prabhum
tasminn abhyadhikāṃ prītiṃ karoti vṛṣabhadhvajaḥ |
91 | saṃjaya uvāca |
91 | tasya tad vacanaṃ śrutvā droṇaputro mahārathaḥ
namaścakāra rudrāya bahu mene ca keśavam |
92 | hṛṣṭalomā ca vaśyātmā namaskṛtya maharṣaye
varūthinīm abhipretya avahāram akārayat |
93 | tataḥ pratyavahāro 'bhūt pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate
kauravāṇāṃ ca dīnānāṃ droṇe yudhi nipātite |
94 | yuddhaṃ kṛtvā dinān pañca droṇo hatvā varūthinīm
brahmalokaṃ gato rājan brāhmaṇo vedapāragaḥ |