Book 7 Chapter 165 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | krūram āyodhanaṃ jajñe tasmin rājasamāgame
rudrasyeva hi kruddhasya nighnatas tu paśūn yathā |
2 | hastānām uttamāṅgānāṃ kārmukāṇāṃ ca bhārata
chatrāṇāṃ cāpaviddhānāṃ cāmarāṇāṃ ca saṃyuge |
3 | bhagnacakrai rathaiś cāpi pātitaiś ca mahādhvajaiḥ
sādibhiś ca hataiḥ śūraiḥ saṃkīrṇā vasudhābhavat |
4 | bāṇapātanikṛttās tu yodhās te kurusattama
ceṣṭanto vividhāś ceṣṭā vyadṛśyanta mahāhave |
5 | vartamāne tathā yuddhe ghore devāsuropame
abravīt kṣatriyāṃs tatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ abhidravata saṃyattāḥ kumbhayoniṃ mahārathāḥ |
6 | eṣa vai pārṣato vīro bhāradvājena saṃgataḥ
ghaṭate ca yathāśakti bhāradvājasya nāśane |
7 | yādṛśāni hi rūpāṇi dṛśyante no mahāraṇe
adya droṇaṃ raṇe kruddhaḥ pātayiṣyati pārṣataḥ te yūyaṃ sahitā bhūtvā kumbhayoniṃ parīpsata |
8 | yudhiṣṭhirasamājñaptāḥ sṛñjayānāṃ mahārathāḥ
abhyadravanta saṃyattā bhāradvājaṃ jighāṃsavaḥ |
9 | tān samāpatataḥ sarvān bhāradvājo mahārathaḥ
abhyadravata vegena martavyam iti niścitaḥ |
10 | prayāte satyasaṃdhe tu samakampata medinī
vavur vātāḥ sanirghātās trāsayanto varūthinīm |
11 | papāta mahatī colkā ādityān nirgateva ha
dīpayantīva tāpena śaṃsantīva mahad bhayam |
12 | jajvaluś caiva śastrāṇi bhāradvājasya māriṣa
rathāḥ svananti cātyarthaṃ hayāś cāśrūṇy avāsṛjan |
13 | hataujā iva cāpy āsīd bhāradvājo mahārathaḥ
ṛṣīṇāṃ brahmavādānāṃ svargasya gamanaṃ prati suyuddhena tataḥ prāṇān utsraṣṭum upacakrame |
14 | tataś caturdiśaṃ sainyair drupadasyābhisaṃvṛtaḥ
nirdahan kṣatriyavrātān droṇaḥ paryacarad raṇe |
15 | hatvā viṃśatisāhasrān kṣatriyān arimardanaḥ
daśāyutāni tīkṣṇāgrair avadhīd viśikhaiḥ śitaiḥ |
16 | so 'tiṣṭhad āhave yatto vidhūma iva pāvakaḥ
kṣatriyāṇām abhāvāya brāhmam ātmānam āsthitaḥ |
17 | pāñcālyaṃ virathaṃ bhīmo hatasarvāyudhaṃ vaśī
aviṣaṇṇaṃ mahātmānaṃ tvaramāṇaḥ samabhyayāt |
18 | tataḥ svaratham āropya pāñcālyam arimardanaḥ
abravīd abhisaṃprekṣya droṇam asyantam antikāt |
19 | na tvad anya ihācāryaṃ yoddhum utsahate pumān
tvarasva prāgvadhāyaiva tvayi bhāraḥ samāhitaḥ |
20 | sa tathokto mahābāhuḥ sarvabhārasahaṃ navam
abhipatyādade kṣipram āyudhapravaraṃ dṛḍham |
21 | saṃrabdhaś ca śarān asyan droṇaṃ durvāraṇaṃ raṇe
vivārayiṣur ācāryaṃ śaravarṣair avākirat |
22 | tau nyavārayatāṃ śreṣṭhau saṃrabdhau raṇaśobhinau
udīrayetāṃ brāhmāṇi divyāny astrāṇy anekaśaḥ |
23 | sa mahāstrair mahārāja droṇam ācchādayad raṇe
nihatya sarvāṇy astrāṇi bhāradvājasya pārṣataḥ |
24 | sa vasātīñ śibīṃś caiva bāhlīkān kauravān api
rakṣiṣyamāṇān saṃgrāme droṇaṃ vyadhamad acyutaḥ |
25 | dhṛṣṭadyumnas tadā rājan gabhastibhir ivāṃśumān
babhau pracchādayann āśāḥ śarajālaiḥ samantataḥ |
26 | tasya droṇo dhanuś chittvā viddhvā cainaṃ śilīmukhaiḥ
marmāṇy abhyahanad bhūyaḥ sa vyathāṃ paramām agāt |
27 | tato bhīmo dṛḍhakrodho droṇasyāśliṣya taṃ ratham
śanakair iva rājendra droṇaṃ vacanam abravīt |
28 | yadi nāma na yudhyerañ śikṣitā brahmabandhavaḥ
svakarmabhir asaṃtuṣṭā na sma kṣatraṃ kṣayaṃ vrajet |
29 | ahiṃsā sarvabhūteṣu dharmaṃ jyāyastaraṃ viduḥ
tasya ca brāhmaṇo mūlaṃ bhavāṃś ca brahmavittamaḥ |
30 | śvapākavan mlecchagaṇān hatvā cānyān pṛthagvidhān
ajñānān mūḍhavad brahman putradāradhanepsayā |
31 | ekasyārthe bahūn hatvā putrasyādharmavid yathā
svakarmasthān vikarmastho na vyapatrapase katham |
32 | sa cādya patitaḥ śete pṛṣṭenāveditas tava
dharmarājena tad vākyaṃ nātiśaṅkitum arhasi |
33 | evam uktas tato droṇo bhīmenotsṛjya tad dhanuḥ
sarvāṇy astrāṇi dharmātmā hātukāmo 'bhyabhāṣata karṇa karṇa maheṣvāsa kṛpa duryodhaneti ca |
34 | saṃgrāme kriyatāṃ yatno bravīmy eṣa punaḥ punaḥ
pāṇḍavebhyaḥ śivaṃ vo 'stu śastram abhyutsṛjāmy aham |
35 | iti tatra mahārāja prākrośad drauṇim eva ca
utsṛjya ca raṇe śastraṃ rathopasthe niveśya ca abhayaṃ sarvabhūtānāṃ pradadau yogayuktavān |
36 | tasya tac chidram ājñāya dhṛṣṭadyumnaḥ samutthitaḥ
khaḍgī rathād avaplutya sahasā droṇam abhyayāt |
37 | hāhākṛtāni bhūtāni mānuṣāṇītarāṇi ca
droṇaṃ tathāgataṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnavaśaṃ gatam |
38 | hāhākāraṃ bhṛśaṃ cakrur aho dhig iti cābruvan
droṇo 'pi śastrāṇy utsṛjya paramaṃ sāmyam āsthitaḥ |
39 | tathoktvā yogam āsthāya jyotirbhūto mahātapāḥ
divam ākrāmad ācāryaḥ sadbhiḥ saha durākramam |
40 | dvau sūryāv iti no buddhir āsīt tasmiṃs tathā gate
ekāgram iva cāsīd dhi jyotirbhiḥ pūritaṃ nabhaḥ samapadyata cārkābhe bhāradvājaniśākare |
41 | nimeṣamātreṇa ca taj jyotir antaradhīyata
āsīt kilakilāśabdaḥ prahṛṣṭānāṃ divaukasām brahmalokaṃ gate droṇe dhṛṣṭadyumne ca mohite |
42 | vayam eva tadādrākṣma pañca mānuṣayonayaḥ
yogayuktaṃ mahātmānaṃ gacchantaṃ paramāṃ gatim |
43 | ahaṃ dhanaṃjayaḥ pārthaḥ kṛpaḥ śāradvato dvijaḥ
vāsudevaś ca vārṣṇeyo dharmarājaś ca pāṇḍavaḥ |
44 | anye tu sarve nāpaśyan bhāradvājasya dhīmataḥ
mahimānaṃ mahārāja yogamuktasya gacchataḥ |
45 | gatiṃ paramikāṃ prāptam ajānanto nṛyonayaḥ
nāpaśyan gacchamānaṃ hi taṃ sārdham ṛṣipuṃgavaiḥ ācāryaṃ yogam āsthāya brahmalokam ariṃdamam |
46 | vitunnāṅgaṃ śaraśatair nyastāyudham asṛkkṣaram
dhikkṛtaḥ pārṣatas taṃ tu sarvabhūtaiḥ parāmṛśat |
47 | tasya mūrdhānam ālambya gatasattvasya dehinaḥ
kiṃ cid abruvataḥ kāyād vicakartāsinā śiraḥ |
48 | harṣeṇa mahatā yukto bhāradvāje nipātite
siṃhanādaravaṃ cakre bhrāmayan khaḍgam āhave |
49 | ākarṇapalitaḥ śyāmo vayasāśītipañcakaḥ
tvatkṛte vyacarat saṃkhye sa tu ṣoḍaśavarṣavat |
50 | uktavāṃś ca mahābāhuḥ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
jīvantam ānayācāryaṃ mā vadhīr drupadātmaja |
51 | na hantavyo na hantavya iti te sainikāś ca ha
utkrośann arjunaś caiva sānukrośas tam ādravat |
52 | krośamāne 'rjune caiva pārthiveṣu ca sarvaśaḥ
dhṛṣṭadyumno 'vadhīd droṇaṃ rathatalpe nararṣabham |
53 | śoṇitena pariklinno rathād bhūmim ariṃdamaḥ
lohitāṅga ivādityo durdarśaḥ samapadyata evaṃ taṃ nihataṃ saṃkhye dadṛśe sainiko janaḥ |
54 | dhṛṣṭadyumnas tu tad rājan bhāradvājaśiro mahat
tāvakānāṃ maheṣvāsaḥ pramukhe tat samākṣipat |
55 | te tu dṛṣṭvā śiro rājan bhāradvājasya tāvakāḥ
palāyanakṛtotsāhā dudruvuḥ sarvatodiśam |
56 | droṇas tu divam āsthāya nakṣatrapatham āviśat
aham eva tadādrākṣaṃ droṇasya nidhanaṃ nṛpa |
57 | ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya satyavatyāḥ sutasya ca
vidhūmām iva saṃyāntīm ulkāṃ prajvalitām iva apaśyāma divaṃ stabdhvā gacchantaṃ taṃ mahādyutim |
58 | hate droṇe nirutsāhān kurūn pāṇḍavasṛñjayāḥ
abhyadravan mahāvegās tataḥ sainyaṃ vyadīryata |
59 | nihatā hayabhūyiṣṭhāḥ saṃgrāme niśitaiḥ śaraiḥ
tāvakā nihate droṇe gatāsava ivābhavan |
60 | parājayam athāvāpya paratra ca mahad bhayam
ubhayenaiva te hīnā nāvindan dhṛtim ātmanaḥ |
61 | anvicchantaḥ śarīraṃ tu bhāradvājasya pārthivāḥ
nādhyagacchaṃs tadā rājan kabandhāyutasaṃkule |
62 | pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca mahad yaśaḥ
bāṇaśabdaravāṃś cakruḥ siṃhanādāṃś ca puṣkalān |
63 | bhīmasenas tato rājan dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
varūthinyām anṛtyetāṃ pariṣvajya parasparam |
64 | abravīc ca tadā bhīmaḥ pārṣataṃ śatrutāpanam
bhūyo 'haṃ tvāṃ vijayinaṃ pariṣvakṣyāmi pārṣata sūtaputre hate pāpe dhārtarāṣṭre ca saṃyuge |
65 | etāvad uktvā bhīmas tu harṣeṇa mahatā yutaḥ
bāhuśabdena pṛthivīṃ kampayām āsa pāṇḍavaḥ |
66 | tasya śabdena vitrastāḥ prādravaṃs tāvakā yudhi
kṣatradharmaṃ samutsṛjya palāyanaparāyaṇāḥ |
67 | pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā hṛṣṭā hy āsan viśāṃ pate
arikṣayaṃ ca saṃgrāme tena te sukham āpnuvan |
68 | tato droṇe hate rājan kuravaḥ śastrapīḍitāḥ
hatapravīrā vidhvastā bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ |
69 | vicetaso hatotsāhāḥ kaśmalābhihataujasaḥ
ārtasvareṇa mahatā putraṃ te paryavārayan |
70 | rajasvalā vepamānā vīkṣamāṇā diśo daśa
aśrukaṇṭhā yathā daityā hiraṇyākṣe purā hate |
71 | sa taiḥ parivṛto rājā trastaiḥ kṣudramṛgair iva
aśaknuvann avasthātum apāyāt tanayas tava |
72 | kṣutpipāsāpariśrāntās te yodhās tava bhārata
ādityena ca saṃtaptā bhṛśaṃ vimanaso 'bhavan |
73 | bhāskarasyeva patanaṃ samudrasyeva śoṣaṇam
viparyāsaṃ yathā meror vāsavasyeva nirjayam |
74 | amarṣaṇīyaṃ tad dṛṣṭvā bhāradvājasya pātanam
trastarūpatarā rājan kauravāḥ prādravan bhayāt |
75 | gāndhārarājaḥ śakunis trastas trastataraiḥ saha
hataṃ rukmarathaṃ dṛṣṭvā prādravat sahito rathaiḥ |
76 | varūthinīṃ vegavatīṃ vidrutāṃ sapatākinīm
parigṛhya mahāsenāṃ sūtaputro 'payād bhayāt |
77 | rathanāgāśvakalilāṃ puraskṛtya tu vāhinīm
madrāṇām īśvaraḥ śalyo vīkṣamāṇo 'payād bhayāt |
78 | hatapravīrair bhūyiṣṭhaṃ dvipair bahupadātibhiḥ
vṛtaḥ śāradvato 'gacchat kaṣṭaṃ kaṣṭam iti bruvan |
79 | bhojānīkena śiṣṭena kaliṅgāraṭṭabāhlikaiḥ
kṛtavarmā vṛto rājan prāyāt sujavanair hayaiḥ |
80 | padātigaṇasaṃyuktas trasto rājan bhayārditaḥ
ulūkaḥ prādravat tatra dṛṣṭvā droṇaṃ nipātitam |
81 | darśanīyo yuvā caiva śaurye ca kṛtalakṣaṇaḥ
duḥśāsano bhṛśodvignaḥ prādravad gajasaṃvṛtaḥ |
82 | gajāśvarathasaṃyukto vṛtaś caiva padātibhiḥ
duryodhano mahārāja prāyāt tatra mahārathaḥ |
83 | gajān rathān samāruhya parasyāpi hayāñ janāḥ
prakīrṇakeśā vidhvastā na dvāv ekatra dhāvataḥ |
84 | nedam astīti puruṣā hatotsāhā hataujasaḥ
utsṛjya kavacān anye prādravaṃs tāvakā vibho |
85 | anyonyaṃ te samākrośan sainikā bharatarṣabha
tiṣṭha tiṣṭheti na ca te svayaṃ tatrāvatasthire |
86 | dhuryān pramucya tu rathād dhatasūtān svalaṃkṛtān
adhiruhya hayān yodhāḥ kṣipraṃ padbhir acodayan |
87 | dravamāṇe tathā sainye trastarūpe hataujasi
pratisrota iva grāho droṇaputraḥ parān iyāt |
88 | hatvā bahuvidhāṃ senāṃ pāṇḍūnāṃ yuddhadurmadaḥ
kathaṃ cit saṃkaṭān mukto mattadviradavikramaḥ |
89 | dravamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā palāyanakṛtakṣaṇam
duryodhanaṃ samāsādya droṇaputro 'bravīd idam |
90 | kim iyaṃ dravate senā trastarūpeva bhārata
dravamāṇāṃ ca rājendra nāvasthāpayase raṇe |
91 | tvaṃ cāpi na yathāpūrvaṃ prakṛtistho narādhipa
karṇaprabhṛtayaś ceme nāvatiṣṭhanti pārthivāḥ |
92 | anyeṣv api ca yuddheṣu naiva senādravat tadā
kaccit kṣemaṃ mahābāho tava sainyasya bhārata |
93 | kasminn idaṃ hate rājan rathasiṃhe balaṃ tava
etām avasthāṃ saṃprāptaṃ tan mamācakṣva kaurava |
94 | tat tu duryodhanaḥ śrutvā droṇaputrasya bhāṣitam
ghoram apriyam ākhyātuṃ nāśakat pārthivarṣabhaḥ |
95 | bhinnā naur iva te putro nimagnaḥ śokasāgare
bāṣpeṇa pihito dṛṣṭvā droṇaputraṃ rathe sthitam |
96 | tataḥ śāradvataṃ rājā savrīḍam idam abravīt
śaṃseha sarvaṃ bhadraṃ te yathā sainyam idaṃ drutam |
97 | atha śāradvato rājann ārtiṃ gacchan punaḥ punaḥ
śaśaṃsa droṇaputrāya yathā droṇo nipātitaḥ |
98 | kṛpa uvāca |
98 | vayaṃ droṇaṃ puraskṛtya pṛthivyāṃ pravaraṃ ratham
prāvartayāma saṃgrāmaṃ pāñcālair eva kevalaiḥ |
99 | tataḥ pravṛtte saṃgrāme vimiśrāḥ kurusomakāḥ
anyonyam abhigarjantaḥ śastrair dehān apātayan |
100 | tato droṇo brāhmam astraṃ vikurvāṇo nararṣabhaḥ
ahanac chātravān bhallaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
101 | pāṇḍavāḥ kekayā matsyāḥ pāñcālāś ca viśeṣataḥ
saṃkhye droṇarathaṃ prāpya vyanaśan kālacoditāḥ |
102 | sahasraṃ rathasiṃhānāṃ dvisāhasraṃ ca dantinām
droṇo brahmāstranirdagdhaṃ preṣayām āsa mṛtyave |
103 | ākarṇapalitaḥ śyāmo vayasāśītipañcakaḥ
raṇe paryacarad droṇo vṛddhaḥ ṣoḍaśavarṣavat |
104 | kliśyamāneṣu sainyeṣu vadhyamāneṣu rājasu
amarṣavaśam āpannāḥ pāñcālā vimukhābhavan |
105 | teṣu kiṃ cit prabhagneṣu vimukheṣu sapatnajit
divyam astraṃ vikurvāṇo babhūvārka ivoditaḥ |
106 | sa madhyaṃ prāpya pāṇḍūnāṃ śararaśmiḥ pratāpavān
madhyaṃgata ivādityo duṣprekṣyas te pitābhavat |
107 | te dahyamānā droṇena sūryeṇeva virājatā
dagdhavīryā nirutsāhā babhūvur gatacetasaḥ |
108 | tān dṛṣṭvā pīḍitān bāṇair droṇena madhusūdanaḥ
jayaiṣī pāṇḍuputrāṇām idaṃ vacanam abravīt |
109 | naiṣa jātu paraiḥ śakyo jetuṃ śastrabhṛtāṃ varaḥ
api vṛtrahaṇā saṃkhye rathayūthapayūthapaḥ |
110 | te yūyaṃ dharmam utsṛjya jayaṃ rakṣata pāṇḍavāḥ
yathā vaḥ saṃyuge sarvān na hanyād rukmavāhanaḥ |
111 | aśvatthāmni hate naiṣa yudhyed iti matir mama
hataṃ taṃ saṃyuge kaś cid ākhyātv asmai mṛṣā naraḥ |
112 | etan nārocayad vākyaṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ
arocayaṃs tu sarve 'nye kṛcchreṇa tu yudhiṣṭhiraḥ |
113 | bhīmasenas tu savrīḍam abravīt pitaraṃ tava
aśvatthāmā hata iti tac cābudhyata te pitā |
114 | sa śaṅkamānas tan mithyā dharmarājam apṛcchata
hataṃ vāpy ahataṃ vājau tvāṃ pitā putravatsalaḥ |
115 | tadatathyabhaye magno jaye sakto yudhiṣṭhiraḥ
aśvatthāmānam āhedaṃ hataḥ kuñjara ity uta bhīmena girivarṣmāṇaṃ mālavasyendravarmaṇaḥ |
116 | upasṛtya tadā droṇam uccair idam abhāṣata
yasyārthe śastram ādhatse yam avekṣya ca jīvasi putras te dayito nityaṃ śo 'śvatthāmā nipātitaḥ |
117 | tac chrutvā vimanās tatra ācāryo mahad apriyam
niyamya divyāny astrāṇi nāyudhyata yathā purā |
118 | taṃ dṛṣṭvā paramodvignaṃ śokopahatacetasam
pāñcālarājasya sutaḥ krūrakarmā samādravat |
119 | taṃ dṛṣṭvā vihitaṃ mṛtyuṃ lokatattvavicakṣaṇaḥ
divyāny astrāṇy athotsṛjya raṇe prāya upāviśat |
120 | tato 'sya keśān savyena gṛhītvā pāṇinā tadā
pārṣataḥ krośamānānāṃ vīrāṇām acchinac chiraḥ |
121 | na hantavyo na hantavya iti te sarvato 'bruvan
tathaiva cārjuno vāhād avaruhyainam ādravat |
122 | udyamya bāhū tvarito bruvāṇaś ca punaḥ punaḥ
jīvantam ānayācāryaṃ mā vadhīr iti dharmavit |
123 | tathāpi vāryamāṇena kauravair arjunena ca
hata eva nṛśaṃsena pitā tava nararṣabha |
124 | sainikāś ca tataḥ sarve prādravanta bhayārditāḥ
vayaṃ cāpi nirutsāhā hate pitari te 'nagha |
125 | saṃjaya uvāca |
125 | tac chrutvā droṇaputras tu nidhanaṃ pitur āhave
krodham āhārayat tīvraṃ padāhata ivoragaḥ |