Book 7 Chapter 102 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | vyūheṣv āloḍyamāneṣu pāṇḍavānāṃ tatas tataḥ
sudūram anvayuḥ pārthāḥ pāñcālāḥ saha somakaiḥ |
2 | vartamāne tathā raudre saṃgrāme lomaharṣaṇe
prakṣaye jagatas tīvre yugānta iva bhārata |
3 | droṇe yudhi parākrānte nardamāne muhur muhuḥ
pāñcāleṣu ca kṣīṇeṣu vadhyamāneṣu pāṇḍuṣu |
4 | nāpaśyac charaṇaṃ kiṃ cid dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
cintayām āsa rājendra katham etad bhaviṣyati |
5 | tatrāvekṣya diśaḥ sarvāḥ savyasācididṛkṣayā
yudhiṣṭhiro dadarśātha naiva pārthaṃ na mādhavam |
6 | so 'paśyan naraśārdūlaṃ vānararṣabhalakṣaṇam
gāṇḍīvasya ca nirghoṣam aśṛṇvan vyathitendriyaḥ |
7 | apaśyan sātyakiṃ cāpi vṛṣṇīnāṃ pravaraṃ ratham
cintayābhiparītāṅgo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ nādhyagacchat tadā śāntiṃ tāv apaśyan nararṣabhau |
8 | lokopakrośabhīrutvād dharmarājo mahāyaśāḥ
acintayan mahābāhuḥ śaineyasya rathaṃ prati |
9 | padavīṃ preṣitaś caiva phalgunasya mayā raṇe
śaineyaḥ sātyakiḥ satyo mitrāṇām abhayaṃkaraḥ |
10 | tad idaṃ hy ekam evāsīd dvidhā jātaṃ mamādya vai
sātyakiś ca hi me jñeyaḥ pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ |
11 | sātyakiṃ preṣayitvā tu pāṇḍavasya padānugam
sātvatasyāpi kaṃ yuddhe preṣayiṣye padānugam |
12 | kariṣyāmi prayatnena bhrātur anveṣaṇaṃ yadi
yuyudhānam ananviṣya loko māṃ garhayiṣyati |
13 | bhrātur anveṣaṇaṃ kṛtvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
parityajati vārṣṇeyaṃ sātyakiṃ satyavikramam |
14 | lokāpavādabhīrutvāt so 'haṃ pārthaṃ vṛkodaram
padavīṃ preṣayiṣyāmi mādhavasya mahātmanaḥ |
15 | yathaiva ca mama prītir arjune śatrusūdane
tathaiva vṛṣṇivīre 'pi sātvate yuddhadurmade |
16 | atibhāre niyuktaś ca mayā śaineyanandanaḥ
sa tu mitroparodhena gauravāc ca mahābalaḥ praviṣṭo bhāratīṃ senāṃ makaraḥ sāgaraṃ yathā |
17 | asau hi śrūyate śabdaḥ śūrāṇām anivartinām
mithaḥ saṃyudhyamānānāṃ vṛṣṇivīreṇa dhīmatā |
18 | prāptakālaṃ subalavan niścitya bahudhā hi me
tatraiva pāṇḍaveyasya bhīmasenasya dhanvinaḥ gamanaṃ rocate mahyaṃ yatra yātau mahārathau |
19 | na cāpy asahyaṃ bhīmasya vidyate bhuvi kiṃ cana
śakto hy eṣa raṇe yattān pṛthivyāṃ sarvadhanvinaḥ svabāhubalam āsthāya prativyūhitum añjasā |
20 | yasya bāhubalaṃ sarve samāśritya mahātmanaḥ
vanavāsān nivṛttāḥ sma na ca yuddheṣu nirjitāḥ |
21 | ito gate bhīmasene sātvataṃ prati pāṇḍave
sanāthau bhavitārau hi yudhi sātvataphalgunau |
22 | kāmaṃ tv aśocanīyau tau raṇe sātvataphalgunau
rakṣitau vāsudevena svayaṃ cāstraviśāradau |
23 | avaśyaṃ tu mayā kāryam ātmanaḥ śokanāśanam
tasmād bhīmaṃ niyokṣyāmi sātvatasya padānugam tataḥ pratikṛtaṃ manye vidhānaṃ sātyakiṃ prati |
24 | evaṃ niścitya manasā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ
yantāram abravīd rājan bhīmaṃ prati nayasva mām |
25 | dharmarājavacaḥ śrutvā sārathir hayakovidaḥ
rathaṃ hemapariṣkāraṃ bhīmāntikam upānayat |
26 | bhīmasenam anuprāpya prāptakālam anusmaran
kaśmalaṃ prāviśad rājā bahu tatra samādiśan |
27 | yaḥ sadevān sagandharvān daityāṃś caikaratho 'jayat
tasya lakṣma na paśyāmi bhīmasenānujasya te |
28 | tato 'bravīd dharmarājaṃ bhīmasenas tathāgatam
naivādrākṣaṃ na cāśrauṣaṃ tava kaśmalam īdṛśam |
29 | purā hi duḥkhadīrṇānāṃ bhavān gatir abhūd dhi naḥ
uttiṣṭhottiṣṭha rājendra śādhi kiṃ karavāṇi te |
30 | na hy asādhyam akāryaṃ vā vidyate mama mānada
ājñāpaya kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ |
31 | tam abravīd aśrupūrṇaḥ kṛṣṇasarpa iva śvasan
bhīmasenam idaṃ vākyaṃ pramlānavadano nṛpaḥ |
32 | yathā śaṅkhasya nirghoṣaḥ pāñcajanyasya śrūyate
prerito vāsudevena saṃrabdhena yaśasvinā nūnam adya hataḥ śete tava bhrātā dhanaṃjayaḥ |
33 | tasmin vinihate nūnaṃ yudhyate 'sau janārdanaḥ
yasya sattvavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ |
34 | yaṃ bhayeṣv abhigacchanti sahasrākṣam ivāmarāḥ
sa śūraḥ saindhavaprepsur anvayād bhāratīṃ camūm |
35 | tasya vai gamanaṃ vidmo bhīma nāvartanaṃ punaḥ
śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyo mahābhujaḥ |
36 | vyūḍhorasko mahāskandho mattadviradavikramaḥ
cakoranetras tāmrākṣo dviṣatām aghavardhanaḥ |
37 | tad idaṃ mama bhadraṃ te śokasthānam ariṃdama
arjunārthaṃ mahābāho sātvatasya ca kāraṇāt |
38 | vardhate haviṣevāgnir idhyamānaḥ punaḥ punaḥ
tasya lakṣma na paśyāmi tena vindāmi kaśmalam |
39 | taṃ viddhi puruṣavyāghraṃ sātvataṃ ca mahāratham
sa taṃ mahārathaṃ paścād anuyātas tavānujam tam apaśyan mahābāhum ahaṃ vindāmi kaśmalam |
40 | tasmāt kṛṣṇo raṇe nūnaṃ yudhyate yuddhakovidaḥ
yasya vīryavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ |
41 | sa tatra gaccha kaunteya yatra yāto dhanaṃjayaḥ
sātyakiś ca mahāvīryaḥ kartavyaṃ yadi manyase vacanaṃ mama dharmajña jyeṣṭho bhrātā bhavāmi te |
42 | na te 'rjunas tathā jñeyo jñātavyaḥ sātyakir yathā
cikīrṣur matpriyaṃ pārtha prayātaḥ savyasācinaḥ padavīṃ durgamāṃ ghorām agamyām akṛtātmabhiḥ |
43 | bhīmasena uvāca |
43 | brahmeśānendravaruṇān avahad yaḥ purā rathaḥ
tam āsthāya gatau kṛṣṇau na tayor vidyate bhayam |
44 | ājñāṃ tu śirasā bibhrad eṣa gacchāmi mā śucaḥ
sametya tān naravyāghrāṃs tava dāsyāmi saṃvidam |
45 | saṃjaya uvāca |
45 | etāvad uktvā prayayau paridāya yudhiṣṭhiram
dhṛṣṭadyumnāya balavān suhṛdbhyaś ca punaḥ punaḥ dhṛṣṭadyumnaṃ cedam āha bhīmaseno mahābalaḥ |
46 | viditaṃ te mahābāho yathā droṇo mahārathaḥ
grahaṇe dharmarājasya sarvopāyena vartate |
47 | na ca me gamane kṛtyaṃ tādṛk pārṣata vidyate
yādṛśaṃ rakṣaṇe rājñaḥ kāryam ātyayikaṃ hi naḥ |
48 | evam ukto 'smi pārthena prativaktuṃ sma notsahe
prayāsye tatra yatrāsau mumūrṣuḥ saindhavaḥ sthitaḥ dharmarājasya vacane sthātavyam aviśaṅkayā |
49 | so 'dya yatto raṇe pārthaṃ parirakṣa yudhiṣṭhiram
etad dhi sarvakāryāṇāṃ paramaṃ kṛtyam āhave |
50 | tam abravīn mahārāja dhṛṣṭadyumno vṛkodaram
īpsitena mahābāho gaccha pārthāvicārayan |
51 | nāhatvā samare droṇo dhṛṣṭadyumnaṃ kathaṃ cana
nigrahaṃ dharmarājasya prakariṣyati saṃyuge |
52 | tato nikṣipya rājānaṃ dhṛṣṭadyumnāya pāṇḍavaḥ
abhivādya guruṃ jyeṣṭhaṃ prayayau yatra phalgunaḥ |
53 | pariṣvaktas tu kaunteyo dharmarājena bhārata
āghrātaś ca tathā mūrdhni śrāvitaś cāśiṣaḥ śubhāḥ |
54 | bhīmaseno mahābāhuḥ kavacī śubhakuṇḍalī
sāṅgadaḥ satanutrāṇaḥ saśarī rathināṃ varaḥ |
55 | tasya kārṣṇāyasaṃ varma hemacitraṃ maharddhimat
vibabhau parvataśliṣṭaḥ savidyud iva toyadaḥ |
56 | pītaraktāsitasitair vāsobhiś ca suveṣṭitaḥ
kaṇṭhatrāṇena ca babhau sendrāyudha ivāmbudaḥ |
57 | prayāte bhīmasene tu tava sainyaṃ yuyutsayā
pāñcajanyaravo ghoraḥ punar āsīd viśāṃ pate |
58 | taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ trailokyatrāsanaṃ mahat
punar bhīmaṃ mahābāhur dharmaputro 'bhyabhāṣata |
59 | eṣa vṛṣṇipravīreṇa dhmātaḥ salilajo bhṛśam
pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca vinādayati śaṅkharāṭ |
60 | nūnaṃ vyasanam āpanne sumahat savyasācini
kurubhir yudhyate sārdhaṃ sarvaiś cakragadādharaḥ |
61 | nūnam āryā mahat kuntī pāpam adya nidarśanam
draupadī ca subhadrā ca paśyanti saha bandhubhiḥ |
62 | sa bhīmas tvarayā yukto yāhi yatra dhanaṃjayaḥ
muhyantīva hi me sarvā dhanaṃjayadidṛkṣayā diśaḥ sapradiśaḥ pārtha sātvatasya ca kāraṇāt |
63 | gaccha gaccheti ca punar bhīmasenam abhāṣata
bhṛśaṃ sa prahito bhrātrā bhrātā bhrātuḥ priyaṃkaraḥ āhatya dundubhiṃ bhīmaḥ śaṅkhaṃ pradhmāya cāsakṛt |
64 | vinadya siṃhanādaṃ ca jyāṃ vikarṣan punaḥ punaḥ
darśayan ghoram ātmānam amitrān sahasābhyayāt |
65 | tam ūhur javanā dāntā vikurvāṇā hayottamāḥ
viśokenābhisaṃyattā manomārutaraṃhasaḥ |
66 | ārujan virujan pārtho jyāṃ vikarṣaṃś ca pāṇinā
so 'vakarṣan vikarṣaṃś ca senāgraṃ samaloḍayat |
67 | taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ pāñcālāḥ sahasomakāḥ
pṛṣṭhato 'nuyayuḥ śūrā maghavantam ivāmarāḥ |
68 | taṃ sasenā mahārāja sodaryāḥ paryavārayan
duḥśalaś citrasenaś ca kuṇḍabhedī viviṃśatiḥ |
69 | durmukho duḥsahaś caiva vikarṇaś ca śalas tathā
vindānuvindau sumukho dīrghabāhuḥ sudarśanaḥ |
70 | vṛndārakaḥ suhastaś ca suṣeṇo dīrghalocanaḥ
abhayo raudrakarmā ca suvarmā durvimocanaḥ |
71 | vividhai rathināṃ śreṣṭhāḥ saha sainyaiḥ sahānugaiḥ
saṃyattāḥ samare śūrā bhīmasenam upādravan |
72 | tān samīkṣya tu kaunteyo bhīmasenaḥ parākramī
abhyavartata vegena siṃhaḥ kṣudramṛgān iva |
73 | te mahāstrāṇi divyāni tatra vīrā adarśayan
vārayantaḥ śarair bhīmaṃ meghāḥ sūryam ivoditam |
74 | sa tān atītya vegena droṇānīkam upādravat
agrataś ca gajānīkaṃ śaravarṣair avākirat |
75 | so 'cireṇaiva kālena tad gajānīkam āśugaiḥ
diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pavanātmajaḥ |
76 | trāsitāḥ śarabhasyeva garjitena vane mṛgāḥ
prādravan dviradāḥ sarve nadanto bhairavān ravān |
77 | punaś cātītya vegena droṇānīkam upādravat
tam avārayad ācāryo velevodvṛttam arṇavam |
78 | lalāṭe 'tāḍayac cainaṃ nārācena smayann iva
ūrdhvaraśmir ivādityo vibabhau tatra pāṇḍavaḥ |
79 | sa manyamānas tv ācāryo mamāyaṃ phalguno yathā
bhīmaḥ kariṣyate pūjām ity uvāca vṛkodaram |
80 | bhīmasena na te śakyaṃ praveṣṭum arivāhinīm
mām anirjitya samare śatrumadhye mahābala |
81 | yadi te so 'nujaḥ kṛṣṇaḥ praviṣṭo 'numate mama
anīkaṃ na tu śakyaṃ bhoḥ praveṣṭum iha vai tvayā |
82 | atha bhīmas tu tac chrutvā guror vākyam apetabhīḥ
kruddhaḥ provāca vai droṇaṃ raktatāmrekṣaṇaḥ śvasan |
83 | tavārjuno nānumate brahmabandho raṇājiram
praviṣṭaḥ sa hi durdharṣaḥ śakrasyāpi viśed balam |
84 | yena vai paramāṃ pūjāṃ kurvatā mānito hy asi
nārjuno 'haṃ ghṛṇī droṇa bhīmaseno 'smi te ripuḥ |
85 | pitā nas tvaṃ gurur bandhus tathā putrā hi te vayam
iti manyāmahe sarve bhavantaṃ praṇatāḥ sthitāḥ |
86 | adya tad viparītaṃ te vadato 'smāsu dṛśyate
yadi śatruṃ tvam ātmānaṃ manyase tat tathāstv iha eṣa te sadṛśaṃ śatroḥ karma bhīmaḥ karomy aham |
87 | athodbhrāmya gadāṃ bhīmaḥ kāladaṇḍam ivāntakaḥ
droṇāyāvasṛjad rājan sa rathād avapupluve |
88 | sāśvasūtadhvajaṃ yānaṃ droṇasyāpothayat tadā
prāmṛdnāc ca bahūn yodhān vāyur vṛkṣān ivaujasā |
89 | taṃ punaḥ parivavrus te tava putrā rathottamam
anyaṃ ca ratham āsthāya droṇaḥ praharatāṃ varaḥ |
90 | tataḥ kruddho mahārāja bhīmasenaḥ parākramī
agrataḥ syandanānīkaṃ śaravarṣair avākirat |
91 | te vadhyamānāḥ samare tava putrā mahārathāḥ
bhīmaṃ bhīmabalaṃ yuddhe 'yodhayaṃs tu jayaiṣiṇaḥ |
92 | tato duḥśāsanaḥ kruddho rathaśaktiṃ samākṣipat
sarvapāraśavīṃ tīkṣṇāṃ jighāṃsuḥ pāṇḍunandanam |
93 | āpatantīṃ mahāśaktiṃ tava putrapracoditām
dvidhā ciccheda tāṃ bhīmas tad adbhutam ivābhavat |
94 | athānyair niśitair bāṇaiḥ saṃkruddhaḥ kuṇḍabhedinam
suṣeṇaṃ dīrghanetraṃ ca tribhis trīn avadhīd balī |
95 | tato vṛndārakaṃ vīraṃ kurūṇāṃ kīrtivardhanam
putrāṇāṃ tava vīrāṇāṃ yudhyatām avadhīt punaḥ |
96 | abhayaṃ raudrakarmāṇaṃ durvimocanam eva ca
tribhis trīn avadhīd bhīmaḥ punar eva sutāṃs tava |
97 | vadhyamānā mahārāja putrās tava balīyasā
bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ samantāt paryavārayan |
98 | vindānuvindau sahitau suvarmāṇaṃ ca te sutam
prahasann iva kaunteyaḥ śarair ninye yamakṣayam |
99 | tataḥ sudarśanaṃ vīraṃ putraṃ te bharatarṣabha
vivyādha samare tūrṇaṃ sa papāta mamāra ca |
100 | so 'cireṇaiva kālena tad rathānīkam āśugaiḥ
diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pāṇḍunandanaḥ |
101 | tato vai rathaghoṣeṇa garjitena mṛgā iva
vadhyamānāś ca samare putrās tava viśāṃ pate prādravan sarathāḥ sarve bhīmasenabhayārditāḥ |
102 | anuyāya tu kaunteyaḥ putrāṇāṃ te mahad balam
vivyādha samare rājan kauraveyān samantataḥ |
103 | vadhyamānā mahārāja bhīmasenena tāvakāḥ
tyaktvā bhīmaṃ raṇe yānti codayanto hayottamān |
104 | tāṃs tu nirjitya samare bhīmaseno mahābalaḥ
siṃhanādaravaṃ cakre bāhuśabdaṃ ca pāṇḍavaḥ |
105 | talaśabdaṃ ca sumahat kṛtvā bhīmo mahābalaḥ
vyatītya rathinaś cāpi droṇānīkam upādravat |