Book 7 Chapter 85 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | bhāradvājaṃ kathaṃ yuddhe yuyudhāno 'bhyavārayat
saṃjayācakṣva tattvena paraṃ kautūhalaṃ hi me |
2 | saṃjaya uvāca |
2 | śṛṇu rājan mahāprājña saṃgrāmaṃ lomaharṣaṇam
droṇasya pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ yuyudhānapurogamaiḥ |
3 | vadhyamānaṃ balaṃ dṛṣṭvā yuyudhānena māriṣa
abhyadravat svayaṃ droṇaḥ sātyakiṃ satyavikramam |
4 | tam āpatantaṃ sahasā bhāradvājaṃ mahāratham
sātyakiḥ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārpayat |
5 | droṇo 'pi yudhi vikrānto yuyudhānaṃ samāhitaḥ
avidhyat pañcabhis tūrṇaṃ hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ |
6 | te varma bhittvā sudṛḍhaṃ dviṣatpiśitabhojanāḥ
abhyagur dharaṇīṃ rājañ śvasanta iva pannagāḥ |
7 | dīrghabāhur abhikruddhas tottrārdita iva dvipaḥ
droṇaṃ pañcāśatāvidhyan nārācair agnisaṃnibhaiḥ |
8 | bhāradvājo raṇe viddho yuyudhānena satvaram
sātyakiṃ bahubhir bāṇair yatamānam avidhyata |
9 | tataḥ kruddho maheṣvāso bhūya eva mahābalaḥ
sātvataṃ pīḍayām āsa śatena nataparvaṇā |
10 | sa vadhyamānaḥ samare bhāradvājena sātyakiḥ
nābhyapadyata kartavyaṃ kiṃ cid eva viśāṃ pate |
11 | viṣaṇṇavadanaś cāpi yuyudhāno 'bhavan nṛpa
bhāradvājaṃ raṇe dṛṣṭvā visṛjantaṃ śitāñ śarān |
12 | taṃ tu saṃprekṣya te putrāḥ sainikāś ca viśāṃ pate
prahṛṣṭamanaso bhūtvā siṃhavad vyanadan muhuḥ |
13 | taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ pīḍyamānaṃ ca mādhavam
yudhiṣṭhiro 'bravīd rājan sarvasainyāni bhārata |
14 | eṣa vṛṣṇivaro vīraḥ sātyakiḥ satyakarmakṛt
grasyate yudhi vīreṇa bhānumān iva rāhuṇā abhidravata gacchadhvaṃ sātyakir yatra yudhyate |
15 | dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyam idam āha janādhipa
abhidrava drutaṃ droṇaṃ kiṃ nu tiṣṭhasi pārṣata na paśyasi bhayaṃ ghoraṃ droṇān naḥ samupasthitam |
16 | asau droṇo maheṣvāso yuyudhānena saṃyuge
krīḍate sūtrabaddhena pakṣiṇā bālako yathā |
17 | tatraiva sarve gacchantu bhīmasenamukhā rathāḥ
tvayaiva sahitā yattā yuyudhānarathaṃ prati |
18 | pṛṣṭhato 'nugamiṣyāmi tvām ahaṃ sahasainikaḥ
sātyakiṃ mokṣayasvādya yamadaṃṣṭrāntaraṃ gatam |
19 | evam uktvā tato rājā sarvasainyena pāṇḍavaḥ
abhyadravad raṇe droṇaṃ yuyudhānasya kāraṇāt |
20 | tatrārāvo mahān āsīd droṇam ekaṃ yuyutsatām
pāṇḍavānāṃ ca bhadraṃ te sṛñjayānāṃ ca sarvaśaḥ |
21 | te sametya naravyāghrā bhāradvājaṃ mahāratham
abhyavarṣañ śarais tīkṣṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ |
22 | smayann eva tu tān vīrān droṇaḥ pratyagrahīt svayam
atithīn āgatān yadvat salilenāsanena ca |
23 | tarpitās te śarais tasya bhāradvājasya dhanvinaḥ
ātitheyagṛhaṃ prāpya nṛpate 'tithayo yathā |
24 | bhāradvājaṃ ca te sarve na śekuḥ prativīkṣitum
madhyaṃdinam anuprāptaṃ sahasrāṃśum iva prabho |
25 | tāṃs tu sarvān maheṣvāsān droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
atāpayac charavrātair gabhastibhir ivāṃśumān |
26 | vadhyamānā raṇe rājan pāṇḍavāḥ sṛñjayās tathā
trātāraṃ nādhyagacchanta paṅkamagnā iva dvipāḥ |
27 | droṇasya ca vyadṛśyanta visarpanto mahāśarāḥ
gabhastaya ivārkasya pratapantaḥ samantataḥ |
28 | tasmin droṇena nihatāḥ pāñcālāḥ pañcaviṃśatiḥ
mahārathasamākhyātā dhṛṣṭadyumnasya saṃmatāḥ |
29 | pāṇḍūnāṃ sarvasainyeṣu pāñcālānāṃ tathaiva ca
droṇaṃ sma dadṛśuḥ śūraṃ vinighnantaṃ varān varān |
30 | kekayānāṃ śataṃ hatvā vidrāvya ca samantataḥ
droṇas tasthau mahārāja vyāditāsya ivāntakaḥ |
31 | pāñcālān sṛñjayān matsyān kekayān pāṇḍavān api
droṇo 'jayan mahābāhuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
32 | teṣāṃ samabhavac chabdo vadhyatāṃ droṇasāyakaiḥ
vanaukasām ivāraṇye dahyatāṃ dhūmaketunā |
33 | tatra devāḥ sagandharvāḥ pitaraś cābruvan nṛpa
ete dravanti pāñcālāḥ pāṇḍavāś ca sasainikāḥ |
34 | taṃ tathā samare droṇaṃ nighnantaṃ somakān raṇe
na cāpy abhiyayuḥ ke cid apare naiva vivyadhuḥ |
35 | vartamāne tathā raudre tasmin vīravarakṣaye
aśṛṇot sahasā pārthaḥ pāñcajanyasya nisvanam |
36 | pūrito vāsudevena śaṅkharāṭ svanate bhṛśam
yudhyamāneṣu vīreṣu saindhavasyābhirakṣiṣu nadatsu dhārtarāṣṭreṣu vijayasya rathaṃ prati |
37 | gāṇḍīvasya ca nirghoṣe vipranaṣṭe samantataḥ
kaśmalābhihato rājā cintayām āsa pāṇḍavaḥ |
38 | na nūnaṃ svasti pārthasya yathā nadati śaṅkharāṭ
kauravāś ca yathā hṛṣṭā vinadanti muhur muhuḥ |
39 | evaṃ saṃcintayitvā tu vyākulenāntarātmanā
ajātaśatruḥ kaunteyaḥ sātvataṃ pratyabhāṣata |
40 | bāṣpagadgadayā vācā muhyamāno muhur muhuḥ
kṛtyasyānantarāpekṣī śaineyaṃ śinipuṃgavam |
41 | yaḥ sa dharmaḥ purā dṛṣṭaḥ sadbhiḥ śaineya śāśvataḥ
sāṃparāye suhṛtkṛtye tasya kālo 'yam āgataḥ |
42 | sarveṣv api ca yodheṣu cintayañ śinipuṃgava
tvattaḥ suhṛttamaṃ kaṃ cin nābhijānāmi sātyake |
43 | yo hi prītamanā nityaṃ yaś ca nityam anuvrataḥ
sa kārye sāṃparāye tu niyojya iti me matiḥ |
44 | yathā ca keśavo nityaṃ pāṇḍavānāṃ parāyaṇam
tathā tvam api vārṣṇeya kṛṣṇatulyaparākramaḥ |
45 | so 'haṃ bhāraṃ samādhāsye tvayi taṃ voḍhum arhasi
abhiprāyaṃ ca me nityaṃ na vṛthā kartum arhasi |
46 | sa tvaṃ bhrātur vayasyasya guror api ca saṃyuge
kuru kṛcchre sahāyārtham arjunasya nararṣabha |
47 | tvaṃ hi satyavrataḥ śūro mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
loke vikhyāyase vīra karmabhiḥ satyavāg iti |
48 | yo hi śaineya mitrārthe yudhyamānas tyajet tanum
pṛthivīṃ vā dvijātibhyo yo dadyāt samam eva tat |
49 | śrutāś ca bahavo 'smābhī rājāno ye divaṃ gatāḥ
dattvemāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ brāhmaṇebhyo yathāvidhi |
50 | evaṃ tvām api dharmātman prayāce 'haṃ kṛtāñjaliḥ
pṛthivīdānatulyaṃ syād adhikaṃ vā phalaṃ vibho |
51 | eka eva sadā kṛṣṇo mitrāṇām abhayaṃkaraḥ
raṇe saṃtyajati prāṇān dvitīyas tvaṃ ca sātyake |
52 | vikrāntasya ca vīrasya yuddhe prārthayato yaśaḥ
śūra eva sahāyaḥ syān netaraḥ prākṛto janaḥ |
53 | īdṛśe tu parāmarde vartamānasya mādhava
tvad anyo hi raṇe goptā vijayasya na vidyate |
54 | ślāghann eva hi karmāṇi śataśas tava pāṇḍavaḥ
mama saṃjanayan harṣaṃ punaḥ punar akīrtayat |
55 | laghvastraś citrayodhī ca tathā laghuparākramaḥ
prājñaḥ sarvāstravic chūro muhyate na ca saṃyuge |
56 | mahāskandho mahorasko mahābāhur mahādhanuḥ
mahābalo mahāvīryaḥ sa mahātmā mahārathaḥ |
57 | śiṣyo mama sakhā caiva priyo 'syāhaṃ priyaś ca me
yuyudhānaḥ sahāyo me pramathiṣyati kauravān |
58 | asmadarthaṃ ca rājendra saṃnahyed yadi keśavaḥ
rāmo vāpy aniruddho vā pradyumno vā mahārathaḥ |
59 | gado vā sāraṇo vāpi sāmbo vā saha vṛṣṇibhiḥ
sahāyārthaṃ mahārāja saṃgrāmottamamūrdhani |
60 | tathāpy ahaṃ naravyāghraṃ śaineyaṃ satyavikramam
sāhāyye viniyokṣyāmi nāsti me 'nyo hi tatsamaḥ |
61 | iti dvaitavane tāta mām uvāca dhanaṃjayaḥ
parokṣaṃ tvadguṇāṃs tathyān kathayann āryasaṃsadi |
62 | tasya tvam evaṃ saṃkalpaṃ na vṛthā kartum arhasi
dhanaṃjayasya vārṣṇeya mama bhīmasya cobhayoḥ |
63 | yac cāpi tīrthāni carann agacchaṃ dvārakāṃ prati
tatrāham api te bhaktim arjunaṃ prati dṛṣṭavān |
64 | na tat sauhṛdam anyeṣu mayā śaineya lakṣitam
yathā tvam asmān bhajase vartamānān upaplave |
65 | so 'bhijātyā ca bhaktyā ca sakhyasyācāryakasya ca
sauhṛdasya ca vīryasya kulīnatvasya mādhava |
66 | satyasya ca mahābāho anukampārtham eva ca
anurūpaṃ maheṣvāsa karma tvaṃ kartum arhasi |
67 | soyodhano hi sahasā gato droṇena daṃśitaḥ
pūrvam eva tu yātās te kauravāṇāṃ mahārathāḥ |
68 | sumahān ninadaś caiva śrūyate vijayaṃ prati
sa śaineya javenātra gantum arhasi mādhava |
69 | bhīmaseno vayaṃ caiva saṃyattāḥ sahasainikāḥ
droṇam āvārayiṣyāmo yadi tvāṃ prati yāsyati |
70 | paśya śaineya sainyāni dravamāṇāni saṃyuge
mahāntaṃ ca raṇe śabdaṃ dīryamāṇāṃ ca bhāratīm |
71 | mahāmārutavegena samudram iva parvasu
dhārtarāṣṭrabalaṃ tāta vikṣiptaṃ savyasācinā |
72 | rathair viparidhāvadbhir manuṣyaiś ca hayaiś ca ha
sainyaṃ rajaḥsamuddhūtam etat saṃparivartate |
73 | saṃvṛtaḥ sindhusauvīrair nakharaprāsayodhibhiḥ
atyantāpacitaiḥ śūraiḥ phalgunaḥ paravīrahā |
74 | naitad balam asaṃvārya śakyo hantuṃ jayadrathaḥ
ete hi saindhavasyārthe sarve saṃtyaktajīvitāḥ |
75 | śaraśaktidhvajavanaṃ hayanāgasamākulam
paśyaitad dhārtarāṣṭrāṇām anīkaṃ sudurāsadam |
76 | śṛṇu dundubhinirghoṣaṃ śaṅkhaśabdāṃś ca puṣkalān
siṃhanādaravāṃś caiva rathanemisvanāṃs tathā |
77 | nāgānāṃ śṛṇu śabdaṃ ca pattīnāṃ ca sahasraśaḥ
sādināṃ dravatāṃ caiva śṛṇu kampayatāṃ mahīm |
78 | purastāt saindhavānīkaṃ droṇānīkasya pṛṣṭhataḥ
bahutvād dhi naravyāghra devendram api pīḍayet |
79 | aparyante bale magno jahyād api ca jīvitam
tasmiṃś ca nihate yuddhe kathaṃ jīveta mādṛśaḥ sarvathāham anuprāptaḥ sukṛcchraṃ bata jīvitam |
80 | śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyaś ca pāṇḍavaḥ
laghvastraś citrayodhī ca praviṣṭas tāta bhāratīm |
81 | sūryodaye mahābāhur divasaś cātivartate
tanna jānāmi vārṣṇeya yadi jīvati vā na vā kurūṇāṃ cāpi tat sainyaṃ sāgarapratimaṃ mahat |
82 | eka eva ca bībhatsuḥ praviṣṭas tāta bhāratīm
aviṣahyāṃ mahābāhuḥ surair api mahāmṛdhe |
83 | na ca me vartate buddhir adya yuddhe kathaṃ cana
droṇo 'pi rabhaso yuddhe mama pīḍayate balam pratyakṣaṃ te mahābāho yathāsau carati dvijaḥ |
84 | yugapac ca sametānāṃ kāryāṇāṃ tvaṃ vicakṣaṇaḥ
mahārthaṃ laghusaṃyuktaṃ kartum arhasi mādhava |
85 | tasya me sarvakāryeṣu kāryam etan mataṃ sadā
arjunasya paritrāṇaṃ kartavyam iti saṃyuge |
86 | nāhaṃ śocāmi dāśārhaṃ goptāraṃ jagataḥ prabhum
sa hi śakto raṇe tāta trīṃl lokān api saṃgatān |
87 | vijetuṃ puruṣavyāghra satyam etad bravīmi te
kiṃ punar dhārtarāṣṭrasya balam etat sudurbalam |
88 | arjunas tv eva vārṣṇeya pīḍito bahubhir yudhi
prajahyāt samare prāṇāṃs tasmād vindāmi kaśmalam |
89 | tasya tvaṃ padavīṃ gaccha gaccheyus tvādṛśā yathā
tādṛśasyedṛśe kāle mādṛśenābhicoditaḥ |
90 | raṇe vṛṣṇipravīrāṇāṃ dvāv evātirathau smṛtau
pradyumnaś ca mahābāhus tvaṃ ca sātvata viśrutaḥ |
91 | astre nārāyaṇasamaḥ saṃkarṣaṇasamo bale
vīratāyāṃ naravyāghra dhanaṃjayasamo hy asi |
92 | bhīṣmadroṇāv atikramya sarvayuddhaviśāradam
tvām adya puruṣavyāghraṃ loke santaḥ pracakṣate |
93 | nāsādhyaṃ vidyate loke sātyaker iti mādhava
tat tvāṃ yad abhivakṣyāmi tat kuruṣva mahābala |
94 | saṃbhāvanā hi lokasya tava pārthasya cobhayoḥ
nānyathā tāṃ mahābāho saṃprakartum ihārhasi |
95 | parityajya priyān prāṇān raṇe vicara vīravat
na hi śaineya dāśārhā raṇe rakṣanti jīvitam |
96 | ayuddham anavasthānaṃ saṃgrāme ca palāyanam
bhīrūṇām asatāṃ mārgo naiṣa dāśārhasevitaḥ |
97 | tavārjuno gurus tāta dharmātmā śinipuṃgava
vāsudevo guruś cāpi tava pārthasya dhīmataḥ |
98 | kāraṇadvayam etad dhi jānānas tvāham abruvam
māvamaṃsthā vaco mahyaṃ gurus tava guror hy aham |
99 | vāsudevamataṃ caitan mama caivārjunasya ca
satyam etan mayoktaṃ te yāhi yatra dhanaṃjayaḥ |
100 | etad vacanam ājñāya mama satyaparākrama
praviśaitad balaṃ tāta dhārtarāṣṭrasya durmateḥ |
101 | praviśya ca yathānyāyaṃ saṃgamya ca mahārathaiḥ
yathārham ātmanaḥ karma raṇe sātvata darśaya |