Book 7 Chapter 50 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tasminn ahani nirvṛtte ghore prāṇabhṛtāṃ kṣaye
āditye 'staṃgate śrīmān saṃdhyākāla upasthite |
2 | vyapayāteṣu sainyeṣu vāsāya bharatarṣabha
hatvā saṃśaptakavrātān divyair astraiḥ kapidhvajaḥ |
3 | prāyāt svaśibiraṃ jiṣṇur jaitram āsthāya taṃ ratham
gacchann eva ca govindaṃ sannakaṇṭho 'bhyabhāṣata |
4 | kiṃ nu me hṛdayaṃ trastaṃ vākyaṃ sajjati keśava
spandanti cāpy aniṣṭāni gātraṃ sīdati cācyuta |
5 | aniṣṭaṃ caiva me śliṣṭaṃ hṛdayān nāpasarpati
bhuvi yad dikṣu cāpy ugrā utpātās trāsayanti mām |
6 | bahuprakārā dṛśyante sarva evāghaśaṃsinaḥ
api svasti bhaved rājñaḥ sāmātyasya guror mama |
7 | vāsudeva uvāca |
7 | vyaktaṃ śivaṃ tava bhrātuḥ sāmātyasya bhaviṣyati
mā śucaḥ kiṃ cid evānyat tatrāniṣṭaṃ bhaviṣyati |
8 | saṃjaya uvāca |
8 | tataḥ saṃdhyām upāsyaiva vīrau vīrāvasādane
kathayantau raṇe vṛttaṃ prayātau ratham āsthitau |
9 | tataḥ svaśibiraṃ prāptau hatānandaṃ hatatviṣam
vāsudevo 'rjunaś caiva kṛtvā karma suduṣkaram |
10 | dhvastākāraṃ samālakṣya śibiraṃ paravīrahā
bībhatsur abravīt kṛṣṇam asvasthahṛdayas tataḥ |
11 | nādya nandanti tūryāṇi maṅgalyāni janārdana
miśrā dundubhinirghoṣaiḥ śaṅkhāś cāḍambaraiḥ saha vīṇā vā nādya vādyante śamyātālasvanaiḥ saha |
12 | maṅgalyāni ca gītāni na gāyanti paṭhanti ca
stutiyuktāni ramyāṇi mamānīkeṣu bandinaḥ |
13 | yodhāś cāpi hi māṃ dṛṣṭvā nivartante hy adhomukhāḥ
karmāṇi ca yathāpūrvaṃ kṛtvā nābhivadanti mām |
14 | api svasti bhaved adya bhrātṛbhyo mama mādhava
na hi śudhyati me bhāvo dṛṣṭvā svajanam ākulam |
15 | api pāñcālarājasya virāṭasya ca mānada
sarveṣāṃ caiva yodhānāṃ sāmagryaṃ syān mamācyuta |
16 | na ca mām adya saubhadraḥ prahṛṣṭo bhrātṛbhiḥ saha
raṇād āyāntam ucitaṃ pratyudyāti hasann iva |
17 | evaṃ saṃkathayantau tau praviṣṭau śibiraṃ svakam
dadṛśāte bhṛśāsvasthān pāṇḍavān naṣṭacetasaḥ |
18 | dṛṣṭvā bhrātṝṃś ca putrāṃś ca vimanā vānaradhvajaḥ
apaśyaṃś caiva saubhadram idaṃ vacanam abravīt |
19 | mukhavarṇo 'prasanno vaḥ sarveṣām eva lakṣyate
na cābhimanyuṃ paśyāmi na ca māṃ pratinandatha |
20 | mayā śrutaś ca droṇena cakravyūho vinirmitaḥ
na ca vas tasya bhettāsti ṛte saubhadram āhave |
21 | na copadiṣṭas tasyāsīn mayānīkavinirgamaḥ
kaccin na bālo yuṣmābhiḥ parānīkaṃ praveśitaḥ |
22 | bhittvānīkaṃ maheṣvāsaḥ pareṣāṃ bahuśo yudhi
kaccin na nihataḥ śete saubhadraḥ paravīrahā |
23 | lohitākṣaṃ mahābāhuṃ jātaṃ siṃham ivādriṣu
upendrasadṛśaṃ brūta katham āyodhane hataḥ |
24 | sukumāraṃ maheṣvāsaṃ vāsavasyātmajātmajam
sadā mama priyaṃ brūta katham āyodhane hataḥ |
25 | vārṣṇeyīdayitaṃ śūraṃ mayā satatalālitam
ambāyāś ca priyaṃ nityaṃ ko 'vadhīt kālacoditaḥ |
26 | sadṛśo vṛṣṇisiṃhasya keśavasya mahātmanaḥ
vikramaśrutamāhātmyaiḥ katham āyodhane hataḥ |
27 | subhadrāyāḥ priyaṃ nityaṃ draupadyāḥ keśavasya ca
yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam |
28 | mṛdukuñcitakeśāntaṃ bālaṃ bālamṛgekṣaṇam
mattadviradavikrāntaṃ śālapotam ivodgatam |
29 | smitābhibhāṣiṇaṃ dāntaṃ guruvākyakaraṃ sadā
bālye 'py abālakarmāṇaṃ priyavākyam amatsaram |
30 | mahotsāhaṃ mahābāhuṃ dīrgharājīvalocanam
bhaktānukampinaṃ dāntaṃ na ca nīcānusāriṇam |
31 | kṛtajñaṃ jñānasaṃpannaṃ kṛtāstram anivartinam
yuddhābhinandinaṃ nityaṃ dviṣatām aghavardhanam |
32 | sveṣāṃ priyahite yuktaṃ pitṝṇāṃ jayagṛddhinam
na ca pūrvaprahartāraṃ saṃgrāme naṣṭasaṃbhramam yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam |
33 | sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ subhrvakṣidaśanacchadam
apaśyatas tad vadanaṃ kā śāntir hṛdayasya me |
34 | tantrīsvanasukhaṃ ramyaṃ puṃskokilasamadhvanim
aśṛṇvataḥ svanaṃ tasya kā śāntir hṛdayasya me |
35 | rūpaṃ cāpratirūpaṃ tat tridaśeṣv api durlabham
apaśyato 'dya vīrasya kā śāntir hṛdayasya me |
36 | abhivādanadakṣaṃ taṃ pitṝṇāṃ vacane ratam
nādyāhaṃ yadi paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me |
37 | sukumāraḥ sadā vīro mahārhaśayanocitaḥ
bhūmāv anāthavac chete nūnaṃ nāthavatāṃ varaḥ |
38 | śayānaṃ samupāsanti yaṃ purā paramastriyaḥ
tam adya vipraviddhāṅgam upāsanty aśivāḥ śivāḥ |
39 | yaḥ purā bodhyate suptaḥ sūtamāgadhabandibhiḥ
bodhayanty adya taṃ nūnaṃ śvāpadā vikṛtaiḥ svaraiḥ |
40 | chatracchāyāsamucitaṃ tasya tad vadanaṃ śubham
nūnam adya rajodhvastaṃ raṇe reṇuḥ kariṣyati |
41 | hā putrakāvitṛptasya satataṃ putradarśane
bhāgyahīnasya kālena yathā me nīyase balāt |
42 | sādya saṃyamanī nūnaṃ sadā sukṛtināṃ gatiḥ
svabhābhir bhāsitā ramyā tvayātyarthaṃ virājate |
43 | nūnaṃ vaivasvataś ca tvā varuṇaś ca priyātithiḥ
śatakratur dhaneśaś ca prāptam arcanty abhīrukam |
44 | evaṃ vilapya bahudhā bhinnapoto vaṇig yathā
duḥkhena mahatāviṣṭo yudhiṣṭhiram apṛcchata |
45 | kaccit sa kadanaṃ kṛtvā pareṣāṃ pāṇḍunandana
svargato 'bhimukhaḥ saṃkhye yudhyamāno nararṣabhaḥ |
46 | sa nūnaṃ bahubhir yattair yudhyamāno nararṣabhaiḥ
asahāyaḥ sahāyārthī mām anudhyātavān dhruvam |
47 | pīḍyamānaḥ śarair bālas tāta sādhv abhidhāva mām
iti vipralapan manye nṛśaṃsair bahubhir hataḥ |
48 | atha vā matprasūtaś ca svasrīyo mādhavasya ca
subhadrāyāṃ ca saṃbhūto naivaṃ vaktum ihārhati |
49 | vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama
apaśyato dīrghabāhuṃ raktākṣaṃ yan na dīryate |
50 | kathaṃ bāle maheṣvāse nṛśaṃsā marmabhedinaḥ
svasrīye vāsudevasya mama putre 'kṣipañ śarān |
51 | yo māṃ nityam adīnātmā pratyudgamyābhinandati
upayāntaṃ ripūn hatvā so 'dya māṃ kiṃ na paśyati |
52 | nūnaṃ sa patitaḥ śete dharaṇyāṃ rudhirokṣitaḥ
śobhayan medinīṃ gātrair āditya iva pātitaḥ |
53 | raṇe vinihataṃ śrutvā śokārtā vai vinaṃkṣyati
subhadrā vakṣyate kiṃ mām abhimanyum apaśyatī draupadī caiva duḥkhārte te ca vakṣyāmi kiṃ nv aham |
54 | vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ yan na yāsyati
sahasradhā vadhūṃ dṛṣṭvā rudatīṃ śokakarśitām |
55 | hṛṣṭānāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ siṃhanādo mayā śrutaḥ
yuyutsuś cāpi kṛṣṇena śruto vīrān upālabhan |
56 | aśaknuvanto bībhatsuṃ bālaṃ hatvā mahārathāḥ
kiṃ nadadhvam adharmajñāḥ pārthe vai dṛśyatāṃ balam |
57 | kiṃ tayor vipriyaṃ kṛtvā keśavārjunayor mṛdhe
siṃhavan nadata prītāḥ śokakāla upasthite |
58 | āgamiṣyati vaḥ kṣipraṃ phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ
adharmo hi kṛtas tīvraḥ kathaṃ syād aphalaś ciram |
59 | iti tān prati bhāṣan vai vaiśyāputro mahāmatiḥ
apāyāc chastram utsṛjya kopaduḥkhasamanvitaḥ |
60 | kimartham etann ākhyātaṃ tvayā kṛṣṇa raṇe mama
adhakṣyaṃ tān ahaṃ sarvāṃs tadā krūrān mahārathān |
61 | nigṛhya vāsudevas taṃ putrādhibhir abhiplutam
maivam ity abravīt kṛṣṇas tīvraśokasamanvitam |
62 | sarveṣām eṣa vai panthāḥ śūrāṇām anivartinām
kṣatriyāṇāṃ viśeṣeṇa yeṣāṃ yuddhena jīvikā |
63 | eṣā vai yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām
vihitā dharmaśāstrajñair gatir gatimatāṃ vara |
64 | dhruvaṃ yuddhe hi maraṇaṃ śūrāṇām anivartinām
gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān abhimanyur na saṃśayaḥ |
65 | etac ca sarvavīrāṇāṃ kāṅkṣitaṃ bharatarṣabha
saṃgrāme 'bhimukhā mṛtyuṃ prapnuyāmeti mānada |
66 | sa ca vīrān raṇe hatvā rājaputrān mahābalān
vīrair ākāṅkṣitaṃ mṛtyuṃ saṃprāpto 'bhimukho raṇe |
67 | mā śucaḥ puruṣavyāghra pūrvair eṣa sanātanaḥ
dharmakṛdbhiḥ kṛto dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ raṇe kṣayaḥ |
68 | ime te bhrātaraḥ sarve dīnā bharatasattama
tvayi śokasamāviṣṭe nṛpāś ca suhṛdas tava |
69 | etāṃs tvaṃ vacasā sāmnā samāśvāsaya mānada
viditaṃ veditavyaṃ te na śokaṃ kartum arhasi |
70 | evam āśvāsitaḥ pārthaḥ kṛṣṇenādbhutakarmaṇā
tato 'bravīt tadā bhrātṝn sarvān pārthaḥ sagadgadān |
71 | sa dīrghabāhuḥ pṛthvaṃso dīrgharājīvalocanaḥ
abhimanyur yathā vṛttaḥ śrotum icchāmy ahaṃ tathā |
72 | sanāgasyandanahayān drakṣyadhvaṃ nihatān mayā
saṃgrāme sānubandhāṃs tān mama putrasya vairiṇaḥ |
73 | kathaṃ ca vaḥ kṛtāstrāṇāṃ sarveṣāṃ śastrapāṇinām
saubhadro nidhanaṃ gacched vajriṇāpi samāgataḥ |
74 | yady evam aham ajñāsyam aśaktān rakṣaṇe mama
putrasya pāṇḍupāñcālān mayā gupto bhavet tataḥ |
75 | kathaṃ ca vo rathasthānāṃ śaravarṣāṇi muñcatām
nīto 'bhimanyur nidhanaṃ kadarthīkṛtya vaḥ paraiḥ |
76 | aho vaḥ pauruṣaṃ nāsti na ca vo 'sti parākramaḥ
yatrābhimanyuḥ samare paśyatāṃ vo nipātitaḥ |
77 | ātmānam eva garheyaṃ yad ahaṃ vaḥ sudurbalān
yuṣmān ājñāya niryāto bhīrūn akṛtaniśramān |
78 | āho svid bhūṣaṇārthāya varmaśastrāyudhāni vaḥ
vācaś ca vaktuṃ saṃsatsu mama putram arakṣatām |
79 | evam uktvā tato vākyaṃ tiṣṭhaṃś cāpavarāsimān
na smāśakyata bībhatsuḥ kena cit prasamīkṣitum |
80 | tam antakam iva kruddhaṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ
putraśokābhisaṃtaptam aśrupūrṇamukhaṃ tadā |
81 | nābhibhāṣṭuṃ śaknuvanti draṣṭuṃ vā suhṛdo 'rjunam
anyatra vāsudevād vā jyeṣṭād vā pāṇḍunandanāt |
82 | sarvāsv avasthāsu hitāv arjunasya manonugau
bahumānāt priyatvāc ca tāv enaṃ vaktum arhataḥ |
83 | tatas taṃ putraśokena bhṛśaṃ pīḍitamānasam
rājīvalocanaṃ kruddhaṃ rājā vacanam abravīt |