Book 7 Chapter 31 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | pratighātaṃ tu sainyasya nāmṛṣyata vṛkodaraḥ
so 'bhinad bāhlikaṃ ṣaṣṭyā karṇaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ |
2 | tasya droṇaḥ śitair bāṇais tīkṣṇadhārair ayasmayaiḥ
jīvitāntam abhiprepsur marmaṇy āśu jaghāna ha |
3 | karṇo dvādaśabhir bāṇair aśvatthāmā ca saptabhiḥ
ṣaḍbhir duryodhano rājā tata enam avākirat |
4 | bhīmaseno 'pi tān sarvān pratyavidhyan mahābalaḥ
droṇaṃ pañcāśateṣūṇāṃ karṇaṃ ca daśabhiḥ śaraiḥ |
5 | duryodhanaṃ dvādaśabhir drauṇiṃ cāṣṭābhir āśugaiḥ
ārāvaṃ tumulaṃ kurvann abhyavartata tān raṇe |
6 | tasmin saṃtyajati prāṇān mṛtyusādhāraṇīkṛte
ajātaśatrus tān yodhān bhīmaṃ trātety acodayat |
7 | te yayur bhīmasenasya samīpam amitaujasaḥ
yuyudhānaprabhṛtayo mādrīputrau ca pāṇḍavau |
8 | te sametya susaṃrabdhāḥ sahitāḥ puruṣarṣabhāḥ
maheṣvāsavarair guptaṃ droṇānīkaṃ bibhitsavaḥ |
9 | samāpetur mahāvīryā bhīmaprabhṛtayo rathāḥ
tān pratyagṛhṇād avyagro droṇo 'pi rathināṃ varaḥ |
10 | mahābalān atirathān vīrān samaraśobhinaḥ
bāhyaṃ mṛtyubhayaṃ kṛtvā tāvakāḥ pāṇḍavān yayuḥ |
11 | sādinaḥ sādino 'bhyaghnaṃs tathaiva rathino rathān
āsīc chaktyasisaṃpāto yuddham āsīt paraśvadhaiḥ |
12 | nikṛṣṭam asiyuddhaṃ ca babhūva kaṭukodayam
kuñjarāṇāṃ ca saṃghātair yuddham āsīt sudāruṇam |
13 | apatat kuñjarād anyo hayād anyas tv avākśirāḥ
naro bāṇena nirbhinno rathād anyaś ca māriṣa |
14 | tatrānyasya ca saṃmarde patitasya vivarmaṇaḥ
śiraḥ pradhvaṃsayām āsa vakṣasy ākramya kuñjaraḥ |
15 | apare 'py aparāñ jaghnur vāraṇāḥ patitān narān
viṣāṇaiś cāvaniṃ gatvā vyabhindan rathino bahūn |
16 | narāntraiḥ ke cid apare viṣāṇālagnasaṃsravaiḥ
babhramuḥ śataśo nāgā mṛdnantaḥ śataśo narān |
17 | kāṃsyāyasatanutrāṇān narāśvarathakuñjarān
patitān pothayāṃ cakrur dvipāḥ sthūlanaḍān iva |
18 | gṛdhrapatrādhivāsāṃsi śayanāni narādhipāḥ
hrīmantaḥ kālasaṃpakvāḥ suduḥkhāny adhiśerate |
19 | hanti smātra pitā putraṃ rathenābhyativartate
putraś ca pitaraṃ mohān nirmaryādam avartata |
20 | akṣo bhagno dhvajaś chinnaś chatram urvyāṃ nipātitam
yugārdhaṃ chinnam ādāya pradudrāva tathā hayaḥ |
21 | sāsir bāhur nipatitaḥ śiraś chinnaṃ sakuṇḍalam
gajenākṣipya balinā rathaḥ saṃcūrṇitaḥ kṣitau |
22 | rathinā tāḍito nāgo nārācenāpatad vyasuḥ
sārohaś cāpatad vājī gajenātāḍito bhṛśam |
23 | nirmaryādaṃ mahad yuddham avartata sudāruṇam
hā tāta hā putra sakhe kvāsi tiṣṭha kva dhāvasi |
24 | praharāhara jahy enaṃ smitakṣveḍitagarjitaiḥ
ity evam uccarantyaḥ sma śrūyante vividhā giraḥ |
25 | narasyāśvasya nāgasya samasajjata śoṇitam
upāśāmyad rajo bhaumaṃ bhīrūn kaśmalam āviśat |
26 | āsīt keśaparāmarśo muṣṭiyuddhaṃ ca dāruṇam
nakhair dantaiś ca śūrāṇam advīpe dvīpam icchatām |
27 | tatrācchidyata vīrasya sakhaḍgo bāhur udyataḥ
sadhanuś cāparasyāpi saśaraḥ sāṅkuśas tathā |
28 | prākrośad anyam anyo 'tra tathānyo vimukho 'dravat
anyaḥ prāptasya cānyasya śiraḥ kāyād apāharat |
29 | śabdam abhyadravac cānyaḥ śabdād anyo 'dravad bhṛśam
svān anyo 'tha parān anyo jaghāna niśitaiḥ śaraiḥ |
30 | giriśṛṅgopamaś cātra nārācena nipātitaḥ
mātaṅgo nyapatad bhūmau nadīrodha ivoṣṇage |
31 | tathaiva rathinaṃ nāgaḥ kṣaran girir ivārujat
adhyatiṣṭhat padā bhūmau sahāśvaṃ sahasārathim |
32 | śūrān praharato dṛṣṭvā kṛtāstrān rudhirokṣitān
bahūn apy āviśan moho bhīrūn hṛdayadurbalān |
33 | sarvam āvignam abhavan na prājñāyata kiṃ cana
sainye ca rajasā dhvaste nirmaryādam avartata |
34 | tataḥ senāpatiḥ śīghram ayaṃ kāla iti bruvan
nityābhitvaritān eva tvarayām āsa pāṇḍavān |
35 | kurvantaḥ śāsanaṃ tasya pāṇḍaveyā yaśasvinaḥ
saro haṃsā ivāpetur ghnanto droṇarathaṃ prati |
36 | gṛhṇītādravatānyonyaṃ vibhītā vinikṛntata
ity āsīt tumulaḥ śabdo durdharṣasya rathaṃ prati |
37 | tato droṇaḥ kṛpaḥ karṇo drauṇī rājā jayadrathaḥ
vindānuvindāv avantyau śalyaś cainān avārayan |
38 | te tv āryadharmasaṃrabdhā durnivāryā durāsadāḥ
śarārtā na juhur droṇaṃ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha |
39 | tato droṇo 'bhisaṃkruddho visṛjañ śataśaḥ śarān
cedipāñcālapāṇḍūnām akarot kadanaṃ mahat |
40 | tasya jyātalanirghoṣaḥ śuśruve dikṣu māriṣa
vajrasaṃghātasaṃkāśas trāsayan pāṇḍavān bahūn |
41 | etasminn antare jiṣṇur hatvā saṃśaptakān balī
abyayāt tatra yatra sma droṇaḥ pāṇḍūn pramardati |
42 | taṃ śaraughamahāvartaṃ śoṇitodaṃ mahāhradam
tīrṇaḥ saṃśaptakān hatvā pratyadṛśyata phalgunaḥ |
43 | tasya kīrtimato lakṣma sūryapratimatejasaḥ
dīpyamānam apaśyāma tejasā vānaradhvajam |
44 | saṃśaptakasamudraṃ tam ucchoṣyāstragabhastibhiḥ
sa pāṇḍavayugāntārkaḥ kurūn apy abhyatītapat |
45 | pradadāha kurūn sarvān arjunaḥ śastratejasā
yugānte sarvabhūtāni dhūmaketur ivotthitaḥ |
46 | tena bāṇasahasraughair gajāśvarathayodhinaḥ
tāḍyamānāḥ kṣitiṃ jagmur muktaśastrāḥ śarārditāḥ |
47 | ke cid ārtasvaraṃ cakrur vinedur apare punaḥ
pārthabāṇahatāḥ ke cin nipetur vigatāsavaḥ |
48 | teṣām utpatatāṃ kāṃś cit patitāṃś ca parāṅmukhān
na jaghānārjuno yodhān yodhavratam anusmaran |
49 | te viśīrṇarathāśvebhāḥ prāyaśaś ca parāṅmukhāḥ
kuravaḥ karṇa karṇeti hā heti ca vicukruśuḥ |
50 | tam ādhirathir ākrandaṃ vijñāya śaraṇaiṣiṇām
mā bhaiṣṭeti pratiśrutya yayāv abhimukho 'rjunam |
51 | sa bhāratarathaśreṣṭhaḥ sarvabhārataharṣaṇaḥ
prāduścakre tad āgneyam astram astravidāṃ varaḥ |
52 | tasya dīptaśaraughasya dīptacāpadharasya ca
śaraughāñ śarajālena vidudhāva dhanaṃjayaḥ astram astreṇa saṃvārya prāṇadad visṛjañ śarān |
53 | dhṛṣṭadyumnaś ca bhīmaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ
vivyadhuḥ karṇam āsādya tribhis tribhir ajihmagaiḥ |
54 | arjunāstraṃ tu rādheyaḥ saṃvārya śaravṛṣṭibhiḥ
teṣāṃ trayāṇāṃ cāpāni ciccheda viśikhais tribhiḥ |
55 | te nikṛttāyudhāḥ śūrā nirviṣā bhujagā iva
rathaśaktīḥ samutkṣipya bhṛśaṃ siṃhā ivānadan |
56 | tā bhujāgrair mahāvegā visṛṣṭā bhujagopamāḥ
dīpyamānā mahāśaktyo jagmur ādhirathiṃ prati |
57 | tā nikṛtya śitair bāṇais tribhis tribhir ajihmagaiḥ
nanāda balavān karṇaḥ pārthāya visṛjañ śarān |
58 | arjunaś cāpi rādheyaṃ viddhvā saptabhir āśugaiḥ
karṇād avarajaṃ bāṇair jaghāna niśitais tribhiḥ |
59 | tataḥ śatruṃjayaṃ hatvā pārthaḥ ṣaḍbhir ajihmagaiḥ
jahāra sadyo bhallena vipāṭasya śiro rathāt |
60 | paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇām ekenaiva kirīṭinā
pramukhe sūtaputrasya sodaryā nihatās trayaḥ |
61 | tato bhīmaḥ samutpatya svarathād vainateyavat
varāsinā karṇapakṣāñ jaghāna daśa pañca ca |
62 | punaḥ svaratham āsthāya dhanur ādāya cāparam
vivyādha daśabhiḥ karṇaṃ sūtam aśvāṃś ca pañcabhiḥ |
63 | dhṛṣṭadyumno 'py asivaraṃ carma cādāya bhāsvaram
jaghāna candravarmāṇaṃ bṛhatkṣatraṃ ca pauravam |
64 | tataḥ svaratham āsthāya pāñcālyo 'nyac ca kārmukam
ādāya karṇaṃ vivyādha trisaptatyā nadan raṇe |
65 | śaineyo 'py anyad ādāya dhanur indrāyudhadyuti
sūtaputraṃ catuḥṣaṣṭyā viddhvā siṃha ivānadat |
66 | bhallabhyāṃ sādhumuktābhyāṃ chittvā karṇasya kārmukam
punaḥ karṇaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat |
67 | tato duryodhano droṇo rājā caiva jayadrathaḥ
nimajjamānaṃ rādheyam ujjahruḥ sātyakārṇavāt |
68 | dhṛṣṭadyumnaś ca bhīmaś ca saubhadro 'rjuna eva ca
nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiṃ jugupū raṇe |
69 | evam eṣa mahāraudraḥ kṣayārthaṃ sarvadhanvinām
tāvakānāṃ pareṣāṃ ca tyaktvā prāṇān abhūd raṇaḥ |
70 | padātirathanāgāśvair gajāśvarathapattayaḥ
rathino nāgapattyaśvai rathapattī rathadvipaiḥ |
71 | aśvair aśvā gajair nāgā rathino rathibhiḥ saha
saṃsaktāḥ samadṛśyanta pattayaś cāpi pattibhiḥ |
72 | evaṃ sukalilaṃ yuddham āsīt kravyādaharṣaṇam
mahadbhis tair abhītānāṃ yamarāṣṭravivardhanam |
73 | tato hatā nararathavājikuñjarair; anekaśo dviparathavājipattayaḥ
gajair gajā rathibhir udāyudhā rathā; hayair hayāḥ pattigaṇaiś ca pattayaḥ |
74 | rathair dvipā dviradavarair mahāhayā; hayair narā vararathibhiś ca vājinaḥ
nirastajihvādaśanekṣaṇāḥ kṣitau; kṣayaṃ gatāḥ pramathitavarmabhūṣaṇāḥ |
75 | tathā parair bahukaraṇair varāyudhair; hatā gatāḥ pratibhayadarśanāḥ kṣitim
vipothitā hayagajapādatāḍitā; bhṛśākulā rathakhuranemibhir hatāḥ |
76 | pramodane śvāpadapakṣirakṣasāṃ; janakṣaye vartati tatra dāruṇe
mahābalās te kupitāḥ parasparaṃ; niṣūdayantaḥ pravicerur ojasā |
77 | tato bale bhṛśalulite parasparaṃ; nirīkṣamāṇe rudhiraughasaṃplute
divākare 'staṃgirim āsthite śanair; ubhe prayāte śibirāya bhārata |