Book 7 Chapter 19 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | pariṇāmya niśāṃ tāṃ tu bhāradvājo mahārathaḥ
bahūktvā ca tato rājan rājānaṃ ca suyodhanam |
2 | vidhāya yogaṃ pārthena saṃśaptakagaṇaiḥ saha
niṣkrānte ca raṇāt pārthe saṃśaptakavadhaṃ prati |
3 | vyūḍhānīkas tato droṇaḥ pāṇḍavānāṃ mahācamūm
abhyayād bharataśreṣṭha dharmarājajighṛkṣayā |
4 | vyūhaṃ dṛṣṭvā suparṇaṃ tu bhāradvājakṛtaṃ tadā
vyūhena maṇḍalārdhena pratyavyūhad yudhiṣṭhiraḥ |
5 | mukham āsīt suparṇasya bhāradvājo mahārathaḥ
śiro duryodhano rājā sodaryaiḥ sānugaiḥ saha |
6 | cakṣuṣī kṛtavarmā ca gautamaś cāsyatāṃ varaḥ
bhūtavarmā kṣemaśarmā karakarṣaś ca vīryavān |
7 | kaliṅgāḥ siṃhalāḥ prācyāḥ śūrābhīrā daśerakāḥ
śakā yavanakāmbojās tathā haṃsapadāś ca ye |
8 | grīvāyāṃ śūrasenāś ca daradā madrakekayāḥ
gajāśvarathapattyaughās tasthuḥ śatasahasraśaḥ |
9 | bhūriśravāḥ śalaḥ śalyaḥ somadattaś ca bāhlikaḥ
akṣauhiṇyā vṛtā vīrā dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ |
10 | vindānuvindāv āvantyau kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ
vāmaṃ pakṣaṃ samāśritya droṇaputrāgragāḥ sthitāḥ |
11 | pṛṣṭhe kaliṅgāḥ sāmbaṣṭhā māgadhāḥ paundramadrakāḥ
gāndhārāḥ śakuniprāgyāḥ pārvatīyā vasātayaḥ |
12 | pucche vaikartanaḥ karṇaḥ saputrajñātibāndhavaḥ
mahatyā senayā tasthau nānādhvajasamutthayā |
13 | jayadratho bhīmarathaḥ sāṃyātrikasabho jayaḥ
bhūmiṃjayo vṛṣakrātho naiṣadhaś ca mahābalaḥ |
14 | vṛtā balena mahatā brahmalokapuraskṛtāḥ
vyūhasyopari te rājan sthitā yuddhaviśāradāḥ |
15 | droṇena vihito vyūhaḥ padātyaśvarathadvipaiḥ
vātoddhūtārṇavākāraḥ pravṛtta iva lakṣyate |
16 | tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ
savidyutstanitā meghāḥ sarvadigbhya ivoṣṇage |
17 | tasya prāgjyotiṣo madhye vidhivat kalpitaṃ gajam
āsthitaḥ śuśubhe rājann aṃśumān udaye yathā |
18 | mālyadāmavatā rājā śvetacchatreṇa dhāryatā
kṛttikāyogayuktena paurṇamāsyām ivendunā |
19 | nīlāñjanacayaprakhyo madāndho dvirado babhau
abhivṛṣṭo mahāmeghair yathā syāt parvato mahān |
20 | nānānṛpatibhir vīrair vividhāyudhabhūṣaṇaiḥ
samanvitaḥ pārvatīyaiḥ śakro devagaṇair iva |
21 | tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya vyūhaṃ tam atimānuṣam
ajayyam aribhiḥ saṃkhye pārṣataṃ vākyam abravīt |
22 | brāhmaṇasya vaśaṃ nāham iyām adya yathā prabho
pārāvatasavarṇāśva tathā nītir vidhīyatām |
23 | dhṛṣṭadyumna uvāca |
23 | droṇasya yatamānasya vaśaṃ naiṣyasi suvrata
aham āvārayiṣyāmi droṇam adya sahānugam |
24 | mayi jīvati kauravya nodvegaṃ kartum arhasi
na hi śakto raṇe droṇo vijetuṃ māṃ kathaṃ cana |
25 | saṃjaya uvāca |
25 | evam uktvā kiran bāṇān drupadasya suto balī
pārāvatasavarṇāśvaḥ svayaṃ droṇam upādravat |
26 | aniṣṭadarśanaṃ dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnam avasthitam
kṣaṇenaivābhavad droṇo nātihṛṣṭamanā iva |
27 | taṃ tu saṃprekṣya putras te durmukhaḥ śatrukarśanaḥ
priyaṃ cikīrṣan droṇasya dhṛṣṭadyumnam avārayat |
28 | sa saṃprahāras tumulaḥ samarūpa ivābhavat
pārṣatasya ca śūrasya durmukhasya ca bhārata |
29 | pārṣataḥ śarajālena kṣipraṃ pracchādya durmukham
bhāradvājaṃ śaraugheṇa mahatā samavārayat |
30 | droṇam āvāritaṃ dṛṣṭvā bhṛśāyastas tavātmajaḥ
nānāliṅgaiḥ śaravrātaiḥ pārṣataṃ samamohayat |
31 | tayor viṣaktayoḥ saṃkhye pāñcālyakurumukhyayoḥ
droṇo yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ bahudhā vyadhamac charaiḥ |
32 | anilena yathābhrāṇi vicchinnāni samantataḥ
tathā pārthasya sainyāni vicchinnāni kva cit kva cit |
33 | muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
tata unmattavad rājan nirmaryādam avartata |
34 | naiva sve na pare rājann ajñāyanta parasparam
anumānena saṃjñābhir yuddhaṃ tat samavartata |
35 | cūḍāmaṇiṣu niṣkeṣu bhūṣaṇeṣv asicarmasu
teṣām ādityavarṇābhā marīcyaḥ pracakāśire |
36 | tat prakīrṇapatākānāṃ rathavāraṇavājinām
balākāśabalābhrābhaṃ dadṛśe rūpam āhave |
37 | narān eva narā jaghnur udagrāś ca hayā hayān
rathāṃś ca rathino jaghnur vāraṇā varavāraṇān |
38 | samucchritapatākānāṃ gajānāṃ paramadvipaiḥ
kṣaṇena tumulo ghoraḥ saṃgrāmaḥ samavartata |
39 | teṣāṃ saṃsaktagātrāṇāṃ karṣatām itaretaram
dantasaṃghātasaṃgharṣāt sadhūmo 'gnir ajāyata |
40 | viprakīrṇapatākās te viṣāṇajanitāgnayaḥ
babhūvuḥ khaṃ samāsādya savidyuta ivāmbudāḥ |
41 | vikṣaradbhir nadadbhiś ca nipatadbhiś ca vāraṇaiḥ
saṃbabhūva mahī kīrṇā meghair dyaur iva śāradī |
42 | teṣām āhanyamānānāṃ bāṇatomaravṛṣṭibhiḥ
vāraṇānāṃ ravo jajñe meghānām iva saṃplave |
43 | tomarābhihatāḥ ke cid bāṇaiś ca paramadvipāḥ
vitresuḥ sarvabhūtānāṃ śabdam evāpare 'vrajan |
44 | viṣāṇābhihatāś cāpi ke cit tatra gajā gajaiḥ
cakrur ārtasvaraṃ ghoram utpātajaladā iva |
45 | pratīpaṃ hriyamāṇāś ca vāraṇā varavāraṇaiḥ
unmathya punar ājahruḥ preritāḥ paramāṅkuśaiḥ |
46 | mahāmātrā mahāmātrais tāḍitāḥ śaratomaraiḥ
gajebhyaḥ pṛthivīṃ jagmur muktapraharaṇāṅkuśāḥ |
47 | nirmanuṣyāś ca mātaṅgā vinadantas tatas tataḥ
chinnābhrāṇīva saṃpetuḥ saṃpraviśya parasparam |
48 | hatān parivahantaś ca yantritāḥ paramāyudhaiḥ
diśo jagmur mahānāgāḥ ke cid ekacarā iva |
49 | tāḍitās tāḍyamānāś ca tomararṣṭiparaśvadhaiḥ
petur ārtasvaraṃ kṛtvā tadā viśasane gajāḥ |
50 | teṣāṃ śailopamaiḥ kāyair nipatadbhiḥ samantataḥ
āhatā sahasā bhūmiś cakampe ca nanāda ca |
51 | sāditaiḥ sagajārohaiḥ sapatākaiḥ samantataḥ
mātaṅgaiḥ śuśubhe bhūmir vikīrṇair iva parvataiḥ |
52 | gajasthāś ca mahāmātrā nirbhinnahṛdayā raṇe
rathibhiḥ pātitā bhallair vikīrṇāṅkuśatomarāḥ |
53 | krauñcavad vinadanto 'nye nārācābhihatā gajāḥ
parān svāṃś cāpi mṛdnantaḥ paripetur diśo daśa |
54 | gajāśvarathasaṃghānāṃ śarīraughasamāvṛtā
babhūva pṛthivī rājan māṃsaśoṇitakardamā |
55 | pramathya ca viṣāṇāgraiḥ samutkṣipya ca vāraṇaiḥ
sacakrāś ca vicakrāś ca rathair eva mahārathāḥ |
56 | rathāś ca rathibhir hīnā nirmanuṣyāś ca vājinaḥ
hatārohāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ |
57 | jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
ity āsīt tumulaṃ yuddhaṃ na prajñāyata kiṃ cana |
58 | ā gulphebhyo 'vasīdanta narāḥ śoṇitakardame
dīpyamānaiḥ parikṣiptā dāvair iva mahādrumāḥ |
59 | śoṇitaiḥ sicyamānāni vastrāṇi kavacāni ca
chatrāṇi ca patākāś ca sarvaṃ raktam adṛśyata |
60 | hayaughāś ca rathaughāś ca naraughāś ca nipātitāḥ
saṃvṛttāḥ punar āvṛttā bahudhā rathanemibhiḥ |
61 | sa gajaughamahāvegaḥ parāsunaraśaivalaḥ
rathaughatumulāvartaḥ prababhau sainyasāgaraḥ |
62 | taṃ vāhanamahānaubhir yodhā jayadhanaiṣiṇaḥ
avagāhyāvamajjanto naiva mohaṃ pracakrire |
63 | śaravarṣābhivṛṣṭeṣu yodheṣv ajitalakṣmasu
na hi svacittatāṃ lebhe kaś cid āhatalakṣaṇaḥ |
64 | vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayaṃkare
mohayitvā parān droṇo yudhiṣṭhiram upādravat |