Book 6 Chapter 114 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | evaṃ te paṇḍavāḥ sarve puraskṛtya śikhaṇḍinam
vivyadhuḥ samare bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ |
2 | śataghnībhiḥ sughorābhiḥ paṭṭiśaiḥ saparaśvadhaiḥ
mudgarair musalaiḥ prāsaiḥ kṣepaṇībhiś ca sarvaśaḥ |
3 | śaraiḥ kanakapuṅkhaiś ca śaktitomarakampanaiḥ
nārācair vatsadantaiś ca bhuśuṇḍībhiś ca bhārata atāḍayan raṇe bhīṣmaṃ sahitāḥ sarvasṛñjayāḥ |
4 | sa viśīrṇatanutrāṇaḥ pīḍito bahubhis tadā
vivyathe naiva gāṅgeyo bhidyamāneṣu marmasu |
5 | sa dīptaśaracāpārcir astraprasṛtamārutaḥ
neminirhrādasaṃnādo mahāstrodayapāvakaḥ |
6 | citracāpamahājvālo vīrakṣayamahendhanaḥ
yugāntāgnisamo bhīṣmaḥ pareṣāṃ samapadyata |
7 | nipatya rathasaṃghānām antareṇa viniḥsṛtaḥ
dṛśyate sma narendrāṇāṃ punar madhyagataś caran |
8 | tataḥ pāñcālarājaṃ ca dhṛṣṭaketum atītya ca
pāṇḍavānīkinīmadhyam āsasāda sa vegitaḥ |
9 | tataḥ sātyakibhīmau ca pāṇḍavaṃ ca dhanaṃjayam
drupadaṃ ca virāṭaṃ ca dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam |
10 | bhīmaghoṣair mahāvegair vairivāraṇabhedibhiḥ
ṣaḍ etān ṣaḍbhir ānarchad bhāskarapratimaiḥ śaraiḥ |
11 | tasya te niśitān bāṇān saṃnivārya mahārathāḥ
daśabhir daśabhir bhīṣmam ardayām āsur ojasā |
12 | śikhaṇḍī tu raṇe bāṇān yān mumoca mahāvrate
te bhīṣmaṃ viviśus tūrṇaṃ svarṇapuṅkhāḥ śilāśitāḥ |
13 | tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat |
14 | bhīṣmasya dhanuṣaś chedaṃ nāmṛṣyanta mahārathāḥ
droṇaś ca kṛtavarmā ca saindhavaś ca jayadrathaḥ |
15 | bhūriśravāḥ śalaḥ śalyo bhagadattas tathaiva ca
saptaite paramakruddhāḥ kirīṭinam abhidrutāḥ |
16 | uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahārathāḥ
abhipetur bhṛśaṃ kruddhāś chādayanta sma pāṇḍavān |
17 | teṣām āpatatāṃ śabdaḥ śuśruve phalgunaṃ prati
udvṛttānāṃ yathā śabdaḥ samudrāṇāṃ yugakṣaye |
18 | hatānayata gṛhṇīta yudhyatāpi ca kṛntata
ity āsīt tumulaḥ śabdaḥ phalgunasya rathaṃ prati |
19 | taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
abhyadhāvan parīpsantaḥ phalgunaṃ bharatarṣabha |
20 | sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
virāṭadrupadau cobhau rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ |
21 | abhimanyuś ca saṃkruddhaḥ saptaite krodhamūrchitāḥ
samabhyadhāvaṃs tvaritāś citrakārmukadhāriṇaḥ |
22 | teṣāṃ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam
saṃgrāme bharataśreṣṭha devānāṃ dānavair iva |
23 | śikhaṇḍī tu rathaśreṣṭho rakṣyamāṇaḥ kirīṭinā
avidhyad daśabhir bhīṣmaṃ chinnadhanvānam āhave sārathiṃ daśabhiś cāsya dhvajaṃ caikena cicchide |
24 | so 'nyat kārmukam ādāya gāṅgeyo vegavattaram
tad apy asya śitair bhallais tribhiś ciccheda phalgunaḥ |
25 | evaṃ sa pāṇḍavaḥ kruddha āttam āttaṃ punaḥ punaḥ
dhanur bhīṣmasya ciccheda savyasācī paraṃtapaḥ |
26 | sa cchinnadhanvā saṃkruddhaḥ sṛkkiṇī parisaṃlihan
śaktiṃ jagrāha saṃkruddho girīṇām api dāraṇīm tāṃ ca cikṣepa saṃkruddhaḥ phalgunasya rathaṃ prati |
27 | tām āpatantīṃ saṃprekṣya jvalantīm aśanīm iva
samādatta śitān bhallān pañca pāṇḍavanandanaḥ |
28 | tasya ciccheda tāṃ śaktiṃ pañcadhā pañcabhiḥ śaraiḥ
saṃkruddho bharataśreṣṭha bhīṣmabāhubaleritām |
29 | sā papāta paricchinnā saṃkruddhena kirīṭinā
meghavṛndaparibhraṣṭā vicchinneva śatahradā |
30 | chinnāṃ tāṃ śaktim ālokya bhīṣmaḥ krodhasamanvitaḥ
acintayad raṇe vīro buddhyā parapuraṃjayaḥ |
31 | śakto 'haṃ dhanuṣaikena nihantuṃ sarvapāṇḍavān
yady eṣāṃ na bhaved goptā viṣvakseno mahābalaḥ |
32 | kāraṇadvayam āsthāya nāhaṃ yotsyāmi pāṇḍavaiḥ
avadhyatvāc ca pāṇḍūnāṃ strībhāvāc ca śikhaṇḍinaḥ |
33 | pitrā tuṣṭena me pūrvaṃ yadā kālīm udāvahat
svacchandamaraṇaṃ dattam avadhyatvaṃ raṇe tathā tasmān mṛtyum ahaṃ manye prāptakālam ivātmanaḥ |
34 | evaṃ jñātvā vyavasitaṃ bhīṣmasyāmitatejasaḥ
ṛṣayo vasavaś caiva viyatsthā bhīṣmam abruvan |
35 | yat te vyavasitaṃ vīra asmākaṃ sumahat priyam
tat kuruṣva maheṣvāsa yuddhād buddhiṃ nivartaya |
36 | tasya vākyasya nidhane prādurāsīc chivo 'nilaḥ
anulomaḥ sugandhī ca pṛṣataiś ca samanvitaḥ |
37 | devadundubhayaś caiva saṃpraṇedur mahāsvanāḥ
papāta puṣpavṛṣṭiś ca bhīṣmasyopari pārthiva |
38 | na ca tac chuśruve kaś cit teṣāṃ saṃvadatāṃ nṛpa
ṛte bhīṣmaṃ mahābāhuṃ māṃ cāpi munitejasā |
39 | saṃbhramaś ca mahān āsīt tridaśānāṃ viśāṃ pate
patiṣyati rathād bhīṣme sarvalokapriye tadā |
40 | iti devagaṇānāṃ ca śrutvā vākyaṃ mahāmanāḥ
tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata bhidyamānaḥ śitair bāṇaiḥ sarvāvaraṇabhedibhiḥ |
41 | śikhaṇḍī tu mahārāja bharatānāṃ pitāmaham
ājaghānorasi kruddho navabhir niśitaiḥ śaraiḥ |
42 | sa tenābhihataḥ saṃkhye bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
nākampata mahārāja kṣitikampe yathācalaḥ |
43 | tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipan gāṇḍivaṃ dhanuḥ
gāṅgeyaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samarpayat |
44 | punaḥ śaraśatenainaṃ tvaramāṇo dhanaṃjayaḥ
sarvagātreṣu saṃkruddhaḥ sarvamarmasv atāḍayat |
45 | evam anyair api bhṛśaṃ vadhyamāno mahāraṇe
na cakrus te rujaṃ tasya rukmapuṅkhāḥ śilāśitāḥ |
46 | tataḥ kirīṭī saṃrabdho bhīṣmam evābhyavartata
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya dhanuś cāsya samācchinat |
47 | athainaṃ daśabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide
sārathiṃ viśikhaiś cāsya daśabhiḥ samakampayat |
48 | so 'nyat kārmukam ādatta gāṅgeyo balavattaram
tad apy asya śitair bhallais tridhā tribhir upānudat nimeṣāntaramātreṇa āttam āttaṃ mahāraṇe |
49 | evam asya dhanūṃṣy ājau ciccheda subahūny api
tataḥ śāṃtanavo bhīṣmo bībhatsuṃ nābhyavartata |
50 | athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samardayat
so 'tividdho maheṣvāso duḥśāsanam abhāṣata |
51 | eṣa pārtho raṇe kruddhaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
śarair anekasāhasrair mām evābhyasate raṇe |
52 | na caiṣa śakyaḥ samare jetuṃ vajrabhṛtā api
na cāpi sahitā vīrā devadānavarākṣasāḥ māṃ caiva śaktā nirjetuṃ kim u martyāḥ sudurbalāḥ |
53 | evaṃ tayoḥ saṃvadatoḥ phalguno niśitaiḥ śaraiḥ
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya bhīṣmaṃ vivyādha saṃyuge |
54 | tato duḥśāsanaṃ bhūyaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
atividdhaḥ śitair bāṇair bhṛśaṃ gāṇḍīvadhanvanā |
55 | vajrāśanisamasparśāḥ śitāgrāḥ saṃpraveśitāḥ
vimuktā avyavacchinnā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
56 | nikṛntamānā marmāṇi dṛḍhāvaraṇabhedinaḥ
musalānīva me ghnanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
57 | brahmadaṇḍasamasparśā vajravegā durāsadāḥ
mama prāṇān ārujanti neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
58 | bhujagā iva saṃkruddhā lelihānā viṣolbaṇāḥ
mamāviśanti marmāṇi neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
59 | nāśayantīva me prāṇān yamadūtā ivāhitāḥ
gadāparighasaṃsparśā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
60 | kṛntanti mama gātrāṇi māghamāse gavām iva
arjunasya ime bāṇā neme bāṇāḥ śikhaṇḍinaḥ |
61 | sarve hy api na me duḥkhaṃ kuryur anye narādhipāḥ
vīraṃ gaṇḍīvadhanvānam ṛte jiṣṇuṃ kapidhvajam |
62 | iti bruvañ śāṃtanavo didhakṣur iva pāṇḍavam
saviṣphuliṅgāṃ dīptāgrāṃ śaktiṃ cikṣepa bhārata |
63 | tām asya viśikhaiś chittvā tridhā tribhir apātayat
paśyatāṃ kuruvīrāṇāṃ sarveṣāṃ tatra bhārata |
64 | carmāthādatta gāṅgeyo jātarūpapariṣkṛtam
khaḍgaṃ cānyataraṃ prepsur mṛtyor agre jayāya vā |
65 | tasya tac chatadhā carma vyadhamad daṃśitātmanaḥ
rathād anavarūḍhasya tad adbhutam ivābhavat |
66 | vinadyoccaiḥ siṃha iva svāny anīkāny acodayat
abhidravata gāṅgeyaṃ māṃ vo 'stu bhayam aṇv api |
67 | atha te tomaraiḥ prāsair bāṇaughaiś ca samantataḥ
paṭṭiśaiś ca sanistriṃśair nānāpraharaṇais tathā |
68 | vatsadantaiś ca bhallaiś ca tam ekam abhidudruvuḥ
siṃhanādas tato ghoraḥ pāṇḍavānām ajāyata |
69 | tathaiva tava putrāś ca rājan bhīṣmajayaiṣiṇaḥ
tam ekam abhyavartanta siṃhanādāṃś ca nedire |
70 | tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ tāvakānāṃ paraiḥ saha
daśame 'hani rājendra bhīṣmārjunasamāgame |
71 | āsīd gāṅga ivāvarto muhūrtam udadher iva
sainyānāṃ yudhyamānānāṃ nighnatām itaretaram |
72 | agamyarūpā pṛthivī śoṇitāktā tadābhavat
samaṃ ca viṣamaṃ caiva na prājñāyata kiṃ cana |
73 | yodhānām ayutaṃ hatvā tasmin sa daśame 'hani
atiṣṭhad āhave bhīṣmo bhidyamāneṣu marmasu |
74 | tataḥ senāmukhe tasmin sthitaḥ pārtho dhanaṃjayaḥ
madhyena kurusainyānāṃ drāvayām āsa vāhinīm |
75 | vayaṃ śvetahayād bhītāḥ kuntīputrād dhanaṃjayāt
pīḍyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ pradravāma mahāraṇāt |
76 | sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ
abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ |
77 | śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha
dvādaśaite janapadāḥ śarārtā vraṇapīḍitāḥ saṃgrāme na jahur bhīṣmaṃ yudhyamānaṃ kirīṭinā |
78 | tatas tam ekaṃ bahavaḥ parivārya samantataḥ
parikālya kurūn sarvāñ śaravarṣair avākiran |
79 | nipātayata gṛhṇīta vidhyatātha ca karṣata
ity āsīt tumulaḥ śabdo rājan bhīṣmarathaṃ prati |
80 | abhihatya śaraughais taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ
na tasyāsīd anirbhinnaṃ gātreṣv aṅgulamātrakam |
81 | evaṃ vibho tava pitā śarair viśakalīkṛtaḥ
śitāgraiḥ phalgunenājau prākśirāḥ prāpatad rathāt kiṃciccheṣe dinakare putrāṇāṃ tava paśyatām |
82 | hā heti divi devānāṃ pārthivānāṃ ca sarvaśaḥ
patamāne rathād bhīṣme babhūva sumahān svanaḥ |
83 | taṃ patantam abhiprekṣya mahātmānaṃ pitāmaham
saha bhīṣmeṇa sarveṣāṃ prāpatan hṛdayāni naḥ |
84 | sa papāta mahābāhur vasudhām anunādayan
indradhvaja ivotsṛṣṭaḥ ketuḥ sarvadhanuṣmatām dharaṇīṃ nāspṛśac cāpi śarasaṃghaiḥ samācitaḥ |
85 | śaratalpe maheṣvāsaṃ śayānaṃ puruṣarṣabham
rathāt prapatitaṃ cainaṃ divyo bhāvaḥ samāviśat |
86 | abhyavarṣata parjanyaḥ prākampata ca medinī
patan sa dadṛśe cāpi kharvitaṃ ca divākaram |
87 | saṃjñāṃ caivālabhad vīraḥ kālaṃ saṃcintya bhārata
antarikṣe ca śuśrāva divyāṃ vācaṃ samantataḥ |
88 | kathaṃ mahātmā gāṅgeyaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ
kālaṃ kartā naravyāghraḥ saṃprāpte dakṣiṇāyane |
89 | sthito 'smīti ca gāṅgeyas tac chrutvā vākyam abravīt
dhārayām āsa ca prāṇān patito 'pi hi bhūtale uttarāyaṇam anvicchan bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ |
90 | tasya tan matam ājñāya gaṅgā himavataḥ sutā
maharṣīn haṃsarūpeṇa preṣayām āsa tatra vai |
91 | tataḥ saṃpātino haṃsās tvaritā mānasaukasaḥ
ājagmuḥ sahitā draṣṭuṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham yatra śete naraśreṣṭhaḥ śaratalpe pitāmahaḥ |
92 | te tu bhīṣmaṃ samāsādya munayo haṃsarūpiṇaḥ
apaśyañ śaratalpasthaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham |
93 | te taṃ dṛṣṭvā mahātmānaṃ kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
gāṅgeyaṃ bharataśreṣṭhaṃ dakṣiṇena ca bhāskaram |
94 | itaretaram āmantrya prāhus tatra manīṣiṇaḥ
bhīṣma eva mahātmā san saṃsthātā dakṣiṇāyane |
95 | ity uktvā prasthitān haṃsān dakṣiṇām abhito diśam
saṃprekṣya vai mahābuddhiś cintayitvā ca bhārata |
96 | tān abravīc chāṃtanavo nāhaṃ gantā kathaṃ cana
dakṣiṇāvṛtta āditye etan me manasi sthitam |
97 | gamiṣyāmi svakaṃ sthānam āsīd yan me purātanam
udagāvṛtta āditye haṃsāḥ satyaṃ bravīmi vaḥ |
98 | dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān uttarāyaṇakāṅkṣayā
aiśvaryabhūtaḥ prāṇānām utsarge niyato hy aham tasmāt prāṇān dhārayiṣye mumūrṣur udagāyane |
99 | yaś ca datto varo mahyaṃ pitrā tena mahātmanā
chandato mṛtyur ity evaṃ tasya cāstu varas tathā |
100 | dhārayiṣye tataḥ prāṇān utsarge niyate sati
ity uktvā tāṃs tadā haṃsān aśeta śaratalpagaḥ |
101 | evaṃ kurūṇāṃ patite śṛṅge bhīṣme mahaujasi
pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva siṃhanādaṃ pracakrire |
102 | tasmin hate mahāsattve bharatānām amadhyame
na kiṃ cit pratyapadyanta putrās te bharatarṣabha saṃmohaś caiva tumulaḥ kurūṇām abhavat tadā |
103 | nṛpā duryodhanamukhā niḥśvasya rurudus tataḥ
viṣādāc ca ciraṃ kālam atiṣṭhan vigatendriyāḥ |
104 | dadhyuś caiva mahārāja na yuddhe dadhire manaḥ
ūrugrāhagṛhītāś ca nābhyadhāvanta pāṇḍavān |
105 | avadhye śaṃtanoḥ putre hate bhīṣme mahaujasi
abhāvaḥ sumahān rājan kurūn āgād atandritaḥ |
106 | hatapravīrāś ca vayaṃ nikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ
kartavyaṃ nābhijānīmo nirjitāḥ savyasācinā |
107 | pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā paratra ca parāṃ gatim
sarve dadhmur mahāśaṅkhāñ śūrāḥ parighabāhavaḥ somakāś ca sapañcālāḥ prāhṛṣyanta janeśvara |
108 | tatas tūryasahasreṣu nadatsu sumahābalaḥ
āsphoṭayām āsa bhṛśaṃ bhīmaseno nanarta ca |
109 | senayor ubhayoś cāpi gāṅgeye vinipātite
saṃnyasya vīrāḥ śastrāṇi prādhyāyanta samantataḥ |
110 | prākrośan prāpataṃś cānye jagmur mohaṃ tathāpare
kṣatraṃ cānye 'bhyanindanta bhīṣmaṃ caike 'bhyapūjayan |
111 | ṛṣayaḥ pitaraś caiva praśaśaṃsur mahāvratam
bharatānāṃ ca ye pūrve te cainaṃ praśaśaṃsire |
112 | mahopaniṣadaṃ caiva yogam āsthāya vīryavān
japañ śāṃtanavo dhīmān kālākāṅkṣī sthito 'bhavat |