Book 6 Chapter 112 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | abhimanyur mahārāja tava putram ayodhayat
mahatyā senayā yukto bhīṣmahetoḥ parākramī |
2 | duryodhano raṇe kārṣṇiṃ navabhir nataparvabhiḥ
ājaghāna raṇe kruddhaḥ punaś cainaṃ tribhiḥ śaraiḥ |
3 | tasya śaktiṃ raṇe kārṣṇir mṛtyor ghorām iva svasām
preṣayām āsa saṃkruddho duryodhanarathaṃ prati |
4 | tām āpatantīṃ sahasā ghorarūpāṃ viśāṃ pate
dvidhā ciccheda te putraḥ kṣurapreṇa mahārathaḥ |
5 | tāṃ śaktiṃ patitāṃ dṛṣṭvā kārṣṇiḥ paramakopanaḥ
duryodhanaṃ tribhir bāṇair bāhvor urasi cārpayat |
6 | punaś cainaṃ śarair ghorair ājaghāna stanāntare
daśabhir bharataśreṣṭha duryodhanam amarṣaṇam |
7 | tad yuddham abhavad ghoraṃ citrarūpaṃ ca bhārata
īkṣitṛprītijananaṃ sarvapārthivapūjitam |
8 | bhīṣmasya nidhanārthāya pārthasya vijayāya ca
yuyudhāte raṇe vīrau saubhadrakurupuṃgavau |
9 | sātyakiṃ rabhasaṃ yuddhe drauṇir brāhmaṇapuṃgavaḥ
ājaghānorasi kruddho nārācena paraṃtapaḥ |
10 | śaineyo 'pi guroḥ putraṃ sarvamarmasu bhārata
atāḍayad ameyātmā navabhiḥ kaṅkapatribhiḥ |
11 | aśvatthāmā tu samare sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
triṃśatā ca punas tūrṇaṃ bāhvor urasi cārpayat |
12 | so 'tividdho maheṣvāso droṇaputreṇa sātvataḥ
droṇaputraṃ tribhir bāṇair ājaghāna mahāyaśāḥ |
13 | pauravo dhṛṣṭaketuṃ ca śarair āsādya saṃyuge
bahudhā dārayāṃ cakre maheṣvāsaṃ mahāratham |
14 | tathaiva pauravaṃ yuddhe dhṛṣṭaketur mahārathaḥ
triṃśatā niśitair bāṇair vivyādha sumahābalaḥ |
15 | pauravas tu dhanuś chittvā dhṛṣṭaketor mahārathaḥ
nanāda balavan nādaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ |
16 | so 'nyat kārmukam ādāya pauravaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
ājaghāna mahārāja trisaptatyā śilīmukhaiḥ |
17 | tau tu tatra maheṣvāsau mahāmātrau mahārathau
mahatā śaravarṣeṇa parasparam avarṣatām |
18 | anyonyasya dhanuś chittvā hayān hatvā ca bhārata
virathāv asiyuddhāya saṃgatau tau mahārathau |
19 | ārṣabhe carmaṇī citre śatacandrapariṣkṛte
tārakāśatacitrau ca nistriṃśau sumahāprabhau |
20 | pragṛhya vimalau rājaṃs tāv anyonyam abhidrutau
vāśitāsaṃgame yattau siṃhāv iva mahāvane |
21 | maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca
ceratur darśayantau ca prārthayantau parasparam |
22 | pauravo dhṛṣṭaketuṃ tu śaṅkhadeśe mahāsinā
tāḍayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
23 | cedirājo 'pi samare pauravaṃ puruṣarṣabham
ājaghāna śitāgreṇa jatrudeśe mahāsinā |
24 | tāv anyonyaṃ mahārāja samāsādya mahāhave
anyonyavegābhihatau nipetatur ariṃdamau |
25 | tataḥ svaratham āropya pauravaṃ tanayas tava
jayatseno rathe rājann apovāha raṇājirāt |
26 | dhṛṣṭaketuṃ ca samare mādrīputraḥ paraṃtapaḥ
apovāha raṇe rājan sahadevaḥ pratāpavān |
27 | citrasenaḥ suśarmāṇaṃ viddhvā navabhir āśugaiḥ
punar vivyādha taṃ ṣaṣṭyā punaś ca navabhiḥ śaraiḥ |
28 | suśarmā tu raṇe kruddhas tava putraṃ viśāṃ pate
daśabhir daśabhiś caiva vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ |
29 | citrasenaś ca taṃ rājaṃs triṃśatā nataparvaṇām
ājaghāna raṇe kruddhaḥ sa ca taṃ pratyavidhyata bhīṣmasya samare rājan yaśo mānaṃ ca vardhayan |
30 | saubhadro rājaputraṃ tu bṛhadbalam ayodhayat
ārjuniṃ kosalendras tu viddhvā pañcabhir āyasaiḥ punar vivyādha viṃśatyā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ |
31 | bṛhadbalaṃ ca saubhadro viddhvā navabhir āyasaiḥ
nākampayata saṃgrāme vivyādha ca punaḥ punaḥ |
32 | kausalyasya punaś cāpi dhanuś ciccheda phālguṇiḥ
ājaghāna śaraiś caiva triṃśatā kaṅkapatribhiḥ |
33 | so 'nyat kārmukam ādāya rājaputro bṛhadbalaḥ
phālguniṃ samare kruddho vivyādha bahubhiḥ śaraiḥ |
34 | tayor yuddhaṃ samabhavad bhīṣmahetoḥ paraṃtapa
saṃrabdhayor mahārāja samare citrayodhinoḥ yathā devāsure yuddhe mayavāsavayor abhūt |
35 | bhīmaseno gajānīkaṃ yodhayan bahv aśobhata
yathā śakro vajrapāṇir dārayan parvatottamān |
36 | te vadhyamānā bhīmena mātaṅgā girisaṃnibhāḥ
nipetur urvyāṃ sahitā nādayanto vasuṃdharām |
37 | girimātrā hi te nāgā bhinnāñjanacayopamāḥ
virejur vasudhāṃ prāpya vikīrṇā iva parvatāḥ |
38 | yudhiṣṭhiro maheṣvāso madrarājānam āhave
mahatyā senayā guptaṃ pīḍayām āsa saṃgataḥ |
39 | madreśvaraś ca samare dharmaputraṃ mahāratham
pīḍayām āsa saṃrabdho bhīṣmahetoḥ parākramī |
40 | virāṭaṃ saindhavo rājā viddhvā saṃnataparvabhiḥ
navabhiḥ sāyakais tīkṣṇais triṃśatā punar ardayat |
41 | virāṭaś ca mahārāja saindhavaṃ vāhinīmukhe
triṃśatā niśitair bāṇair ājaghāna stanāntare |
42 | citrakārmukanistriṃśau citravarmāyudhadhvajau
rejatuś citrarūpau tau saṃgrāme matsyasaindhavau |
43 | droṇaḥ pāñcālaputreṇa samāgamya mahāraṇe
mahāsamudayaṃ cakre śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ |
44 | tato droṇo mahārāja pārṣatasya mahad dhanuḥ
chittvā pañcāśateṣūṇāṃ pārṣataṃ samavidhyata |
45 | so 'nyat kārmukam ādāya pārṣataḥ paravīrahā
droṇasya miṣato yuddhe preṣayām āsa sāyakān |
46 | tāñ śarāñ śarasaṃghais tu saṃnivārya mahārathaḥ
droṇo drupadaputrāya prāhiṇot pañca sāyakān |
47 | tasya kruddho mahārāja pārṣataḥ paravīrahā
droṇāya cikṣepa gadāṃ yamadaṇḍopamāṃ raṇe |
48 | tām āpatantīṃ sahasā hemapaṭṭavibhūṣitām
śaraiḥ pañcāśatā droṇo vārayām āsa saṃyuge |
49 | sā chinnā bahudhā rājan droṇacāpacyutaiḥ śaraiḥ
cūrṇīkṛtā viśīryantī papāta vasudhātale |
50 | gadāṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā pārṣataḥ śatrusūdanaḥ
droṇāya śaktiṃ cikṣepa sarvapāraśavīṃ śubhām |
51 | tāṃ droṇo navabhir bāṇaiś ciccheda yudhi bhārata
pārṣataṃ ca maheṣvāsaṃ pīḍayām āsa saṃyuge |
52 | evam etan mahad yuddhaṃ droṇapārṣatayor abhūt
bhīṣmaṃ prati mahārāja ghorarūpaṃ bhayānakam |
53 | arjunaḥ prāpya gāṅgeyaṃ pīḍayan niśitaiḥ śaraiḥ
abhyadravata saṃyattaṃ vane mattam iva dvipam |
54 | pratyudyayau ca taṃ pārthaṃ bhagadattaḥ pratāpavān
tridhā bhinnena nāgena madāndhena mahābalaḥ |
55 | tam āpatantaṃ sahasā mahendragajasaṃnibham
paraṃ yatnaṃ samāsthāya bībhatsuḥ pratyapadyata |
56 | tato gajagato rājā bhagadattaḥ pratāpavān
arjunaṃ śaravarṣeṇa vārayām āsa saṃyuge |
57 | arjunas tu raṇe nāgam āyāntaṃ rajatopamam
vimalair āyasais tīkṣṇair avidhyata mahāraṇe |
58 | śikhaṇḍinaṃ ca kaunteyo yāhi yāhīty acodayat
bhīṣmaṃ prati mahārāja jahy enam iti cābravīt |
59 | prāgjyotiṣas tato hitvā pāṇḍavaṃ pāṇḍupūrvaja
prayayau tvarito rājan drupadasya rathaṃ prati |
60 | tato 'rjuno mahārāja bhīṣmam abhyadravad drutam
śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya tato yuddham avartata |
61 | tatas te tāvakāḥ śūrāḥ pāṇḍavaṃ rabhasaṃ raṇe
sarve 'bhyadhāvan krośantas tad adbhutam ivābhavat |
62 | nānāvidhāny anīkāni putrāṇāṃ te janādhipa
arjuno vyadhamat kāle divīvābhrāṇi mārutaḥ |
63 | śikhaṇḍī tu samāsādya bharatānāṃ pitāmaham
iṣubhis tūrṇam avyagro bahubhiḥ sa samācinot |
64 | somakāṃś ca raṇe bhīṣmo jaghne pārthapadānugān
nyavārayata sainyaṃ ca pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ |
65 | rathāgnyagāraś cāpārcir asiśaktigadendhanaḥ
śarasaṃghamahājvālaḥ kṣatriyān samare 'dahat |
66 | yathā hi sumahān agniḥ kakṣe carati sānilaḥ
tathā jajvāla bhīṣmo 'pi divyāny astrāṇy udīrayan |
67 | suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ śitaiḥ saṃnataparvabhiḥ
nādayan sa diśo bhīṣmaḥ pradiśaś ca mahāyaśāḥ |
68 | pātayan rathino rājan gajāṃś ca saha sādibhiḥ
muṇḍatālavanānīva cakāra sa rathavrajān |
69 | nirmanuṣyān rathān rājan gajān aśvāṃś ca saṃyuge
cakāra sa tadā bhīṣmaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ |
70 | tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
niśamya sarvato rājan samakampanta sainikāḥ |
71 | amoghā hy apatan bāṇāḥ pitus te manujeśvara
nāsajjanta śarīreṣu bhīṣmacāpacyutāḥ śarāḥ |
72 | nirmanuṣyān rathān rājan suyuktāñ javanair hayaiḥ
vātāyamānān paśyāma hriyamāṇān viśāṃ pate |
73 | cedikāśikarūṣāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa
mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ |
74 | aparāvartinaḥ śūrāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
saṃgrāme bhīṣmam āsādya savājirathakuñjarāḥ jagmus te paralokāya vyāditāsyam ivāntakam |
75 | na tatrāsīn mahārāja somakānāṃ mahārathaḥ
yaḥ saṃprāpya raṇe bhīṣmaṃ jīvite sma mano dadhe |
76 | tāṃś ca sarvān raṇe yodhān pretarājapuraṃ prati
nītān amanyanta janā dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam |
77 | na kaś cid enaṃ samare pratyudyāti mahārathaḥ
ṛte pāṇḍusutaṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim śikhaṇḍinaṃ ca samare pāñcālyam amitaujasam |
78 | śikhaṇḍī tu raṇe bhīṣmam āsādya bharatarṣabha
daśabhir daśabhir bāṇair ājaghāna mahāhave |
79 | śikhaṇḍinaṃ tu gāṅgeyaḥ krodhadīptena cakṣuṣā
avaikṣata kaṭākṣeṇa nirdahann iva bhārata |
80 | strītvaṃ tat saṃsmaran rājan sarvalokasya paśyataḥ
na jaghāna raṇe bhīṣmaḥ sa ca taṃ nāvabuddhavān |
81 | arjunas tu mahārāja śikhaṇḍinam abhāṣata
abhitvarasva tvarito jahi cainaṃ pitāmaham |
82 | kiṃ te vivakṣayā vīra jahi bhīṣmaṃ mahāratham
na hy anyam anupaśyāmi kaṃ cid yaudhiṣṭhire bale |
83 | yaḥ śaktaḥ samare bhīṣmaṃ yodhayeta pitāmaham
ṛte tvāṃ puruṣavyāghra satyam etad bravīmi te |
84 | evam uktas tu pārthena śikhaṇḍī bharatarṣabha
śarair nānāvidhais tūrṇaṃ pitāmaham upādravat |
85 | acintayitvā tān bāṇān pitā devavratas tava
arjunaṃ samare kruddhaṃ vārayām āsa sāyakaiḥ |
86 | tathaiva ca camūṃ sarvāṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
apraiṣīt samare tīkṣṇaiḥ paralokāya māriṣa |
87 | tathaiva pāṇḍavā rājan sainyena mahatā vṛtāḥ
bhīṣmaṃ pracchādayām āsur meghā iva divākaram |
88 | sa samantāt parivṛto bhārato bharatarṣabha
nirdadāha raṇe śūrān vanaṃ vahnir iva jvalan |
89 | tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam
ayodhayata yat pārthaṃ jugopa ca yatavratam |
90 | karmaṇā tena samare tava putrasya dhanvinaḥ
duḥśāsanasya tutuṣuḥ sarve lokā mahātmanaḥ |
91 | yad ekaḥ samare pārthān sānugān samayodhayat
na cainaṃ pāṇḍavā yuddhe vāyarām āsur ulbaṇam |
92 | duḥśāsanena samare rathino virathīkṛtāḥ
sādinaś ca mahārāja dantinaś ca mahābalāḥ |
93 | vinirbhinnāḥ śarais tīkṣṇair nipetur dharaṇītale
śarāturās tathaivānye dantino vidrutā diśaḥ |
94 | yathāgnir indhanaṃ prāpya jvaled dīptārcir ulbaṇaḥ
tathā jajvāla putras te pāṇḍavān vai vinirdahan |
95 | taṃ bhāratamahāmātraṃ pāṇḍavānāṃ mahārathaḥ
jetuṃ notsahate kaś cin nāpy udyātuṃ kathaṃ cana ṛte mahendratanayaṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim |
96 | sa hi taṃ samare rājan vijitya vijayo 'rjunaḥ
bhīṣmam evābhidudrāva sarvasainyasya paśyataḥ |
97 | vijitas tava putro 'pi bhīṣmabāhuvyapāśrayaḥ
punaḥ punaḥ samāśvasya prāyudhyata raṇotkaṭaḥ arjunaṃ ca raṇe rājan yodhayan sa vyarājata |
98 | śikhaṇḍī tu raṇe rājan vivyādhaiva pitāmaham
śarair aśanisaṃsparśais tathā sarpaviṣopamaiḥ |
99 | na ca te 'sya rujaṃ cakruḥ pitus tava janeśvara
smayamānaś ca gāṅgeyas tān bāṇāñ jagṛhe tadā |
100 | uṣṇārto hi naro yadvaj jaladhārāḥ pratīcchati
tathā jagrāha gāṅgeyaḥ śaradhārāḥ śikhaṇḍinaḥ |
101 | taṃ kṣatriyā mahārāja dadṛśur ghoram āhave
bhīṣmaṃ dahantaṃ sainyāni pāṇḍavānāṃ mahātmanām |
102 | tato 'bravīt tava sutaḥ sarvasainyāni māriṣa
abhidravata saṃgrāme phalgunaṃ sarvato rathaiḥ |
103 | bhīṣmo vaḥ samare sarvān palayiṣyati dharmavit
te bhayaṃ sumahat tvaktvā pāṇḍavān pratiyudhyata |
104 | eṣa tālena dīptena bhīṣmas tiṣṭhati pālayan
sarveṣāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ raṇe śarma ca varma ca |
105 | tridaśāpi samudyuktā nālaṃ bhīṣmaṃ samāsitum
kim u pārthā mahātmānaṃ martyabhūtās tathābalāḥ tasmād dravata he yodhāḥ phalgunaṃ prāpya saṃyuge |
106 | aham adya raṇe yatto yodhayiṣyāmi phalgunam
sahitaḥ sarvato yattair bhavadbhir vasudhādhipāḥ |
107 | tac chrutvā tu vaco rājaṃs tava putrasya dhanvinaḥ
arjunaṃ prati saṃyattā balavanto mahārathāḥ |
108 | te videhāḥ kaliṅgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha
abhipetur niṣādāś ca sauvīrāś ca mahāraṇe |
109 | bāhlikā daradāś caiva prācyodīcyāś ca mālavāḥ
abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ |
110 | śālvāśrayās trigartāś ca ambaṣṭhāḥ kekayaiḥ saha
abhipetū raṇe pārthaṃ pataṃgā iva pāvakam |
111 | sa tān sarvān sahānīkān mahārāja mahārathān
divyāny astrāṇi saṃcintya prasaṃdhāya dhanaṃjayaḥ |
112 | sa tair astrair mahāvegair dadāhāśu mahābalaḥ
śarapratāpair bībhatsuḥ pataṃgān iva pāvakaḥ |
113 | tasya bāṇasahasrāṇi sṛjato dṛḍhadhanvinaḥ
dīpyamānam ivākāśe gāṇḍīvaṃ samadṛśyata |
114 | te śarārtā mahārāja viprakīrṇarathadhvajāḥ
nābyavartanta rājānaḥ sahitā vānaradhvajam |
115 | sadhvajā rathinaḥ petur hayārohā hayaiḥ saha
gajāḥ saha gajārohaiḥ kirīṭiśaratāḍitāḥ |
116 | tato 'rjunabhujotsṛṣṭair āvṛtāsīd vasuṃdharā
vidravadbhiś ca bahudhā balai rājñāṃ samantataḥ |
117 | atha pārtho mahābāhur drāvayitvā varūthinīm
duḥśāsanāya samare preṣayām āsa sāyakān |
118 | te tu bhittvā tava sutaṃ duḥśāsanam ayomukhāḥ
dharaṇīṃ viviśuḥ sarve valmīkam iva pannagāḥ hayāṃś cāsya tato jaghne sārathiṃ ca nyapātayat |
119 | viviṃśatiṃ ca viṃśatyā virathaṃ kṛtavān prabho
ājaghāna bhṛśaṃ caiva pañcabhir nataparvabhiḥ |
120 | kṛpaṃ śalyaṃ vikarṇaṃ ca viddhvā bahubhir āyasaiḥ
cakāra virathāṃś caiva kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ |
121 | evaṃ te virathāḥ pañca kṛpaḥ śalyaś ca māriṣa
duḥśāsano vikarṇaś ca tathaiva ca viviṃśatiḥ saṃprādravanta samare nirjitāḥ savyasācinā |
122 | pūrvāhṇe tu tathā rājan parājitya mahārathān
prajajvāla raṇe pārtho vidhūma iva pāvakaḥ |
123 | tathaiva śaravarṣeṇa bhāskaro raśmivān iva
anyān api mahārāja pātayām āsa pārthivān |
124 | parāṅmukhīkṛtya tadā śaravarṣair mahārathān
prāvartayata saṃgrāme śoṇitodāṃ mahānadīm madhyena kurusainyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca bhārata |
125 | gajāś ca rathasaṃghāś ca bahudhā rathibhir hatāḥ
rathāś ca nihatā nāgair nāgā hayapadātibhiḥ |
126 | antarā chidhyamānāni śarīrāṇi śirāṃsi ca
nipetur dikṣu sarvāsu gajāśvarathayodhinām |
127 | channam āyodhanaṃ reje kuṇḍalāṅgadadhāribhiḥ
patitaiḥ pātyamānaiś ca rājaputrair mahārathaiḥ |
128 | rathaneminikṛttāś ca gajaiś caivāvapothitāḥ
pādātāś cāpy adṛśyanta sāśvāḥ sahayasādinaḥ |
129 | gajāśvarathasaṃghāś ca paripetuḥ samantataḥ
viśīrṇāś ca rathā bhūmau bhagnacakrayugadhvajāḥ |
130 | tad gajāśvarathaughānāṃ rudhireṇa samukṣitam
channam āyodhanaṃ reje raktābhram iva śāradam |
131 | śvānaḥ kākāś ca gṛdhrāś ca vṛkā gomāyubhiḥ saha
praṇedur bhakṣyam āsādya vikṛtāś ca mṛgadvijāḥ |
132 | vavur bahuvidhāś caiva dikṣu sarvāsu mārutāḥ
dṛśyamāneṣu rakṣaḥsu bhūteṣu vinadatsu ca |
133 | kāñcanāni ca dāmāni patākāś ca mahādhanāḥ
dhūmāyamānā dṛśyante sahasā māruteritāḥ |
134 | śvetacchatrasahasrāṇi sadhvajāś ca mahārathāḥ
vinikīrṇāḥ sma dṛśyante śataśo 'tha sahasraśaḥ sapatākāś ca mātaṅgā diśo jagmuḥ śarāturāḥ |
135 | kṣatriyāś ca manuṣyendra gadāśaktidhanurdharāḥ
samantato vyadṛśyanta patitā dharaṇītale |
136 | tato bhīṣmo mahārāja divyam astram udīrayan
abhyadhāvata kaunteyaṃ miṣatāṃ sarvadhanvinām |
137 | taṃ śikhaṇḍī raṇe yattam abhyadhāvata daṃśitaḥ
saṃjahāra tato bhīṣmas tad astraṃ pāvakopamam |
138 | etasminn eva kāle tu kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ
nijaghne tāvakaṃ sainyaṃ mohayitvā pitāmaham |