Book 6 Chapter 103 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | yudhyatām eva teṣāṃ tu bhāskare 'stam upāgate
saṃdhyā samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam |
2 | tato yudhiṣṭhiro rājā saṃdhyāṃ saṃdṛśya bhārata
vadhyamānaṃ balaṃ cāpi bhīṣmeṇāmitraghātinā |
3 | muktaśastraṃ parāvṛttaṃ palāyanaparāyaṇam
bhīṣmaṃ ca yudhi saṃrabdham anuyāntaṃ mahārathān |
4 | somakāṃś ca jitān dṛṣṭvā nirutsāhān mahārathān
cintayitvā ciraṃ dhyātvā avahāram arocayat |
5 | tato 'vahāraṃ sainyānāṃ cakre rājā yudhiṣṭhiraḥ
tathaiva tava sainyānām avahāro hy abhūt tadā |
6 | tato 'vahāraṃ sainyānāṃ kṛtvā tatra mahārathāḥ
nyaviśanta kuruśreṣṭha saṃgrāme kṣatavikṣatāḥ |
7 | bhīṣmasya samare karma cintayānās tu pāṇḍavāḥ
nālabhanta tadā śāntiṃ bhṛśaṃ bhīṣmeṇa pīḍitāḥ |
8 | bhīṣmo 'pi samare jitvā pāṇḍavān saha sṛñjayaiḥ
pūjyamānas tava sutair vandyamānaś ca bhārata |
9 | nyaviśat kurubhiḥ sārdhaṃ hṛṣṭarūpaiḥ samantataḥ
tato rātriḥ samabhavat sarvabhūtapramohinī |
10 | tasmin rātrimukhe ghore pāṇḍavā vṛṣṇibhiḥ saha
sṛñjayāś ca durādharṣā mantrāya samupāviśan |
11 | ātmaniḥśreyasaṃ sarve prāptakālaṃ mahābalāḥ
mantrayām āsur avyagrā mantraniścayakovidāḥ |
12 | tato yudhiṣṭhiro rājā mantrayitvā ciraṃ nṛpa
vāsudevaṃ samudvīkṣya vākyam etad uvāca ha |
13 | paśya kṛṣṇa mahātmānaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
gajaṃ nalavanānīva vimṛdnantaṃ balaṃ mama |
14 | na caivainaṃ mahātmānam utsahāmo nirīkṣitum
lelihyamānaṃ sainyeṣu pravṛddham iva pāvakam |
15 | yathā ghoro mahānāgas takṣako vai viṣolbaṇaḥ
tathā bhīṣmo raṇe kṛṣṇa tīkṣṇaśastraḥ pratāpavān |
16 | gṛhītacāpaḥ samare vimuñcaṃś ca śitāñ śarān
śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca devarāṭ |
17 | varuṇaḥ pāśabhṛd vāpi sagado vā dhaneśvaraḥ
na tu bhīṣmaḥ susaṃkruddhaḥ śakyo jetuṃ mahāhave |
18 | so 'ham evaṃ gate kṛṣṇa nimagnaḥ śokasāgare
ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya saṃyuge |
19 | vanaṃ yāsyāmi durdharṣa śreyo me tatra vai gatam
na yuddhaṃ rocaye kṛṣṇa hanti bhīṣmo hi naḥ sadā |
20 | yathā prajvalitaṃ vahniṃ pataṃgaḥ samabhidravan
ekato mṛtyum abhyeti tathāhaṃ bhīṣmam īyivān |
21 | kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī
bhrātaraś caiva me śūrāḥ sāyakair bhṛśapīḍitāḥ |
22 | matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyāt prabhraṃśanaṃ gatāḥ
parikliṣṭā tathā kṛṣṇā matkṛte madhusūdana |
23 | jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham
jīvitasyādya śeṣeṇa cariṣye dharmam uttamam |
24 | yadi te 'ham anugrāhyo bhrātṛbhiḥ saha keśava
svadharmasyāvirodhena tad udāhara keśava |
25 | etac chrutvā vacas tasya kāruṇyād bahuvistaram
pratyuvāca tataḥ kṛṣṇaḥ sāntvayāno yudhiṣṭhiram |
26 | dharmaputra viṣādaṃ tvaṃ mā kṛthāḥ satyasaṃgara
yasya te bhrātaraḥ śūrā durjayāḥ śatrusūdanāḥ |
27 | arjuno bhīmasenaś ca vāyvagnisamatejasau
mādrīputrau ca vikrāntau tridaśānām iveśvarau |
28 | māṃ vā niyuṅkṣva sauhārdād yotsye bhīṣmeṇa pāṇḍava
tvatprayukto hy ahaṃ rājan kiṃ na kuryāṃ mahāhave |
29 | haniṣyāmi raṇe bhīṣmam āhūya puruṣarṣabham
paśyatāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ yadi necchati phalgunaḥ |
30 | yadi bhīṣme hate rājañ jayaṃ paśyasi pāṇḍava
hantāsmy ekarathenādya kuruvṛddhaṃ pitāmaham |
31 | paśya me vikramaṃ rājan mahendrasyeva saṃyuge
vimuñcantaṃ mahāstrāṇi pātayiṣyāmi taṃ rathāt |
32 | yaḥ śatruḥ pāṇḍuputrāṇāṃ macchatruḥ sa na saṃśayaḥ
madarthā bhavadarthā ye ye madīyās tavaiva te |
33 | tava bhrātā mama sakhā saṃbandhī śiṣya eva ca
māṃsāny utkṛtya vai dadyām arjunārthe mahīpate |
34 | eṣa cāpi naravyāghro matkṛte jīvitaṃ tyajet
eṣa naḥ samayas tāta tārayema parasparam sa māṃ niyuṅkṣva rājendra yāvad dvīpo bhavāmy aham |
35 | pratijñātam upaplavye yat tat pārthena pūrvataḥ
ghātayiṣyāmi gāṅgeyam ity ulūkasya saṃnidhau |
36 | parirakṣyaṃ ca mama tad vacaḥ pārthasya dhīmataḥ
anujñātaṃ tu pārthena mayā kāryaṃ na saṃśayaḥ |
37 | atha vā phalgunasyaiṣa bhāraḥ parimito raṇe
nihaniṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ parapuraṃjayam |
38 | aśakyam api kuryād dhi raṇe pārthaḥ samudyataḥ
tridaśān vā samudyuktān sahitān daityadānavaiḥ nihanyād arjunaḥ saṃkhye kim u bhīṣmaṃ narādhipa |
39 | viparīto mahāvīryo gatasattvo 'lpajīvitaḥ
bhīṣmaḥ śāṃtanavo nūnaṃ kartavyaṃ nāvabudhyate |
40 | yudhiṣṭhira uvāca |
40 | evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava
sarve hy ete na paryāptās tava veganivāraṇe |
41 | niyataṃ samavāpsyāmi sarvam eva yathepsitam
yasya me puruṣavyāghra bhavān nātho mahābalaḥ |
42 | sendrān api raṇe devāñ jayeyaṃ jayatāṃ vara
tvayā nāthena govinda kim u bhīṣmaṃ mahāhave |
43 | na tu tvām anṛtaṃ kartum utsahe svārthagauravāt
ayudhyamānaḥ sāhāyyaṃ yathoktaṃ kuru mādhava |
44 | samayas tu kṛtaḥ kaś cid bhīṣmeṇa mama mādhava
mantrayiṣye tavārthāya na tu yotsye kathaṃ cana duryodhanārthe yotsyāmi satyam etad iti prabho |
45 | sa hi rājyasya me dātā mantrasyaiva ca mādhava
tasmād devavrataṃ bhūyo vadhopāyārtham ātmanaḥ bhavatā sahitāḥ sarve pṛcchāmo madhusūdana |
46 | tad vayaṃ sahitā gatvā bhīṣmam āśu narottamam
rucite tava vārṣṇeya mantraṃ pṛcchāma kauravam |
47 | sa vakṣyati hitaṃ vākyaṃ tathyaṃ caiva janārdana
yathā sa vakṣyate kṛṣṇa tathā kartāsmi saṃyuge |
48 | sa no jayasya dātā ca mantrasya ca dhṛtavrataḥ
bālāḥ pitrā vihīnāś ca tena saṃvardhitā vayam |
49 | taṃ cet pitāmahaṃ vṛddhaṃ hantum icchāmi mādhava
pituḥ pitaram iṣṭaṃ vai dhig astu kṣatrajīvikām |
50 | saṃjaya uvāca |
50 | tato 'bravīn mahārāja vārṣṇeyaḥ kurunandanam
rocate me mahābāho satataṃ tava bhāṣitam |
51 | devavrataḥ kṛtī bhīṣmaḥ prekṣitenāpi nirdahet
gamyatāṃ sa vadhopāyaṃ praṣṭuṃ sāgaragāsutaḥ vaktum arhati satyaṃ sa tvayā pṛṣṭo viśeṣataḥ |
52 | te vayaṃ tatra gacchāmaḥ praṣṭuṃ kurupitāmaham
praṇamya śirasā cainaṃ mantraṃ pṛcchāma mādhava sa no dāsyati yaṃ mantraṃ tena yotsyāmahe parān |
53 | evaṃ saṃmantrya vai vīrāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja
jagmus te sahitāḥ sarve vāsudevaś ca vīryavān vimuktaśastrakavacā bhīṣmasya sadanaṃ prati |
54 | praviśya ca tadā bhīṣmaṃ śirobhiḥ pratipedire
pūjayanto mahārāja pāṇḍavā bharatarṣabha praṇamya śirasā cainaṃ bhīṣmaṃ śaraṇam anvayuḥ |
55 | tān uvāca mahābāhur bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ
svāgataṃ tava vārṣṇeya svāgataṃ te dhanaṃjaya svāgataṃ dharmaputrāya bhīmāya yamayos tathā |
56 | kiṃ kāryaṃ vaḥ karomy adya yuṣmatprītivivardhanam
sarvātmanā ca kartāsmi yady api syāt suduṣkaram |
57 | tathā bruvāṇaṃ gāṅgeyaṃ prītiyuktaṃ punaḥ punaḥ
uvāca vākyaṃ dīnātmā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ |
58 | kathaṃ jayema dharmajña kathaṃ rājyaṃ labhemahi
prajānāṃ saṃkṣayo na syāt kathaṃ tan me vadābhibho |
59 | bhavān hi no vadhopāyaṃ bravītu svayam ātmanaḥ
bhavantaṃ samare rājan viṣahema kathaṃ vayam |
60 | na hi te sūkṣmam apy asti randhraṃ kurupitāmaha
maṇḍalenaiva dhanuṣā sadā dṛśyo 'si saṃyuge |
61 | nādadānaṃ saṃdadhānaṃ vikarṣantaṃ dhanur na ca
paśyāmas tvā mahābāho rathe sūryam iva sthitam |
62 | narāśvarathanāgānāṃ hantāraṃ paravīrahan
ka ivotsahate hantuṃ tvāṃ pumān bharatarṣabha |
63 | varṣatā śaravarṣāṇi mahānti puruṣottama
kṣayaṃ nītā hi pṛtanā bhavatā mahatī mama |
64 | yathā yudhi jayeyaṃ tvāṃ yathā rājyaṃ bhaven mama
bhavet sainyasya vā śāntis tan me brūhi pitāmaha |
65 | tato 'bravīc chāṃtanavaḥ pāṇḍavān pāṇḍupūrvaja
na kathaṃ cana kaunteya mayi jīvati saṃyuge yuṣmāsu dṛśyate vṛddhiḥ satyam etad bravīmi vaḥ |
66 | nirjite mayi yuddhe tu dhruvaṃ jeṣyatha kauravān
kṣipraṃ mayi praharata yadīcchatha raṇe jayam anujānāmi vaḥ pārthāḥ praharadhvaṃ yathāsukham |
67 | evaṃ hi sukṛtaṃ manye bhavatāṃ vidito hy aham
hate mayi hataṃ sarvaṃ tasmād evaṃ vidhīyatām |
68 | yudhiṣṭhira uvāca |
68 | brūhi tasmād upāyaṃ no yathā yuddhe jayemahi
bhavantaṃ samare kruddhaṃ daṇḍapāṇim ivāntakam |
69 | śakyo vajradharo jetuṃ varuṇo 'tha yamas tathā
na bhavān samare śakyaḥ sendrair api surāsuraiḥ |
70 | bhīṣma uvāca |
70 | satyam etan mahābāho yathā vadasi pāṇḍava
nāhaṃ śakyo raṇe jetuṃ sendrair api surāsuraiḥ |
71 | āttaśastro raṇe yatto gṛhītavarakārmukaḥ
nyastaśastraṃ tu māṃ rājan hanyur yudhi mahārathāḥ |
72 | nikṣiptaśastre patite vimuktakavacadhvaje
dravamāṇe ca bhīte ca tavāsmīti ca vādini |
73 | striyāṃ strīnāmadheye ca vikale caikaputrake
aprasūte ca duṣprekṣye na yuddhaṃ rocate mama |
74 | imaṃ ca śṛṇu me pārtha saṃkalpaṃ pūrvacintitam
amaṅgalyadhvajaṃ dṛṣṭvā na yudhyeyaṃ kathaṃ cana |
75 | ya eṣa draupado rājaṃs tava sainye mahārathaḥ
śikhaṇḍī samarākāṅkṣī śūraś ca samitiṃjayaḥ |
76 | yathābhavac ca strī pūrvaṃ paścāt puṃstvam upāgataḥ
jānanti ca bhavanto 'pi sarvam etad yathātatham |
77 | arjunaḥ samare śūraḥ puraskṛtya śikhaṇḍinam
mām eva viśikhais tūrṇam abhidravatu daṃśitaḥ |
78 | amaṅgalyadhvaje tasmin strīpūrve ca viśeṣataḥ
na prahartum abhīpsāmi gṛhīteṣuṃ kathaṃ cana |
79 | tad antaraṃ samāsādya pāṇḍavo māṃ dhanaṃjayaḥ
śarair ghātayatu kṣipraṃ samantād bharatarṣabha |
80 | na taṃ paśyāmi lokeṣu yo māṃ hanyāt samudyatam
ṛte kṛṣṇān mahābhāgāt pāṇḍavād vā dhanaṃjayāt |
81 | eṣa tasmāt purodhāya kaṃ cid anyaṃ mamāgrataḥ
māṃ pātayatu bībhatsur evaṃ te vijayo bhavet |
82 | etat kuruṣva kaunteya yathoktaṃ vacanaṃ mama
tato jeṣyasi saṃgrāme dhārtarāṣṭrān samāgatān |
83 | saṃjaya uvāca |
83 | te 'nujñātās tataḥ pārthā jagmuḥ svaśibiraṃ prati
abhivādya mahātmānaṃ bhīṣmaṃ kurupitāmaham |
84 | tathoktavati gāṅgeye paralokāya dīkṣite
arjuno duḥkhasaṃtaptaḥ savrīḍam idam abravīt |
85 | guruṇā kulavṛddhena kṛtaprajñena dhīmatā
pitāmahena saṃgrāme kathaṃ yotsyāmi mādhava |
86 | krīḍatā hi mayā bālye vāsudeva mahāmanāḥ
pāṃsurūṣitagātreṇa mahātmā paruṣīkṛtaḥ |
87 | yasyāham adhiruhyāṅkaṃ bālaḥ kila gadāgraja
tātety avocaṃ pitaraṃ pituḥ pāṇḍor mahātmanaḥ |
88 | nāhaṃ tātas tava pitus tāto 'smi tava bhārata
iti mām abravīd bālye yaḥ sa vadhyaḥ kathaṃ mayā |
89 | kāmaṃ vadhyatu me sainyaṃ nāhaṃ yotsye mahātmanā
jayo vāstu vadho vā me kathaṃ vā kṛṣṇa manyase |
90 | śrīkṛṣṇa uvāca |
90 | pratijñāya vadhaṃ jiṣṇo purā bhīṣmasya saṃyuge
kṣatradharme sthitaḥ pārtha kathaṃ nainaṃ haniṣyasi |
91 | pātayainaṃ rathāt pārtha vajrāhatam iva drumam
nāhatvā yudhi gāṅgeyaṃ vijayas te bhaviṣyati |
92 | diṣṭam etat purā devair bhaviṣyaty avaśasya te
hantā bhīṣmasya pūrvendra iti tan na tad anyathā |
93 | na hi bhīṣmaṃ durādharṣaṃ vyāttānanam ivāntakam
tvad anyaḥ śaknuyād dhantum api vajradharaḥ svayam |
94 | jahi bhīṣmaṃ mahābāho śṛṇu cedaṃ vaco mama
yathovāca purā śakraṃ mahābuddhir bṛhaspatiḥ |
95 | jyāyāṃsam api cec chakra guṇair api samanvitam
ātatāyinam āmantrya hanyād ghātakam āgatam |
96 | śāśvato 'yaṃ sthito dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanaṃjaya
yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca yaṣṭavyaṃ cānasūyubhiḥ |
97 | arjuna uvāca |
97 | śikhaṇḍī nidhanaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya bhavitā dhruvam
dṛṣṭvaiva hi sadā bhīṣmaḥ pāñcālyaṃ vinivartate |
98 | te vayaṃ pramukhe tasya sthāpayitvā śikhaṇḍinam
gāṅgeyaṃ pātayiṣyāma upāyeneti me matiḥ |
99 | aham anyān maheṣvāsān vārayiṣyāmi sāyakaiḥ
śikhaṇḍy api yudhāṃ śreṣṭho bhīṣmam evābhiyāsyatu |
100 | śrutaṃ te kurumukhyasya nāhaṃ hanyāṃ śikhaṇḍinam
kanyā hy eṣā purā jātā puruṣaḥ samapadyata |
101 | saṃjaya uvāca |
101 | ity evaṃ niścayaṃ kṛtvā pāṇḍavāḥ sahamādhavāḥ
śayanāni yathāsvāni bhejire puruṣarṣabhāḥ |