Book 6 Chapter 102 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tataḥ pitā tava kruddho niśitaiḥ sāyakottamaiḥ
ājaghāna raṇe pārthān sahasenān samantataḥ |
2 | bhīmaṃ dvādaśabhir viddhvā sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
nakulaṃ ca tribhir bāṇaiḥ sahadevaṃ ca saptabhiḥ |
3 | yudhiṣṭhiraṃ dvādaśabhir bāhvor urasi cārpayat
dhṛṣṭadyumnaṃ tato viddhvā vinanāda mahābalaḥ |
4 | taṃ dvādaśārdhair nakulo mādhavaś ca tribhiḥ śaraiḥ
dhṛṣṭadyumnaś ca saptatyā bhīmasenaś ca pañcabhiḥ yudhiṣṭhiro dvādaśabhiḥ pratyavidhyat pitāmaham |
5 | droṇas tu sātyakiṃ viddhvā bhīmasenam avidhyata
ekaikaṃ pañcabhir bāṇair yamadaṇḍopamaiḥ śitaiḥ |
6 | tau ca taṃ pratyavidhyetāṃ tribhis tribhir ajihmagaiḥ
tottrair iva mahānāgaṃ droṇaṃ brāhmaṇapuṃgavam |
7 | sauvīrāḥ kitavāḥ prācyāḥ pratīcyodīcyamālavāḥ
abhīṣāhāḥ śūrasenāḥ śibayo 'tha vasātayaḥ saṃgrāme nājahur bhīṣmaṃ vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ |
8 | tathaivānye vadhyamānāḥ pāṇḍaveyair mahātmabhiḥ
pāṇḍavān abhyavartanta vividhāyudhapāṇayaḥ tathaiva pāṇḍavā rājan parivavruḥ pitāmaham |
9 | sa samantāt parivṛto rathaughair aparājitaḥ
gahane 'gnir ivotsṛṣṭaḥ prajajvāla dahan parān |
10 | rathāgnyagāraś cāpārcir asiśaktigadendhanaḥ
śarasphuliṅgo bhīṣmāgnir dadāha kṣatriyarṣabhān |
11 | suvarṇapuṅkhair iṣubhir gārdhrapakṣaiḥ sutejanaiḥ
karṇinālīkanārācaiś chādayām āsa tad balam |
12 | apātayad dhvajāṃś caiva rathinaś ca śitaiḥ śaraiḥ
muṇḍatālavanānīva cakāra sa rathavrajān |
13 | nirmanuṣyān rathān rājan gajān aśvāṃś ca saṃyuge
akarot sa mahābāhuḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ |
14 | tasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ
niśamya sarvabhūtāni samakampanta bhārata |
15 | amoghā hy apatan bāṇāḥ pitus te bharatarṣabha
nāsajjanta tanutreṣu bhīṣmacāpacyutāḥ śarāḥ |
16 | hatavīrān rathān rājan saṃyuktāñ javanair hayaiḥ
apaśyāma mahārāja hriyamāṇān raṇājire |
17 | cedikāśikarūṣāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa
mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ aparāvartinaḥ sarve suvarṇavikṛtadhvajāḥ |
18 | saṃgrāme bhīṣmam āsādya vyāditāsyam ivāntakam
nimagnāḥ paralokāya savājirathakuñjarāḥ |
19 | bhagnākṣopaskarān kāṃś cid bhagnacakrāṃś ca sarvaśaḥ
apaśyāma rathān rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ |
20 | savarūthai rathair bhagnai rathibhiś ca nipātitaiḥ
śaraiḥ sukavacaiś chinnaiḥ paṭṭiśaiś ca viśāṃ pate |
21 | gadābhir musalaiś caiva nistriṃśaiś ca śilīmukhaiḥ
anukarṣair upāsaṅgaiś cakrair bhagnaiś ca māriṣa |
22 | bāhubhiḥ kārmukaiḥ khaḍgaiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
talatrair aṅgulitraiś ca dhvajaiś ca vinipātitaiḥ cāpaiś ca bahudhā chinnaiḥ samāstīryata medinī |
23 | hatārohā gajā rājan hayāś ca hatasādinaḥ
paripetur drutaṃ tatra śataśo 'tha sahasraśaḥ |
24 | yatamānāś ca te vīrā dravamāṇān mahārathān
nāśaknuvan vārayituṃ bhīṣmabāṇaprapīḍitān |
25 | mahendrasamavīryeṇa vadhyamānā mahācamūḥ
abhajyata mahārāja na ca dvau saha dhāvataḥ |
26 | āviddharathanāgāśvaṃ patitadhvajakūbaram
anīkaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ hāhābhūtam acetanam |
27 | jaghānātra pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ tathā
priyaṃ sakhāyaṃ cākrande sakhā daivabalātkṛtaḥ |
28 | vimucya kavacān anye pāṇḍuputrasya sainikāḥ
prakīrya keśān dhāvantaḥ pratyadṛśyanta bhārata |
29 | tad gokulam ivodbhrāntam udbhrāntarathakuñjaram
dadṛśe pāṇḍuputrasya sainyam ārtasvaraṃ tadā |
30 | prabhajyamānaṃ sainyaṃ tu dṛṣṭvā yādavanandanaḥ
uvāca pārthaṃ bībhatsuṃ nigṛhya ratham uttamam |
31 | ayaṃ sa kālaḥ saṃprāptaḥ pārtha yaḥ kāṅkṣitas tava
praharāsmai naravyāghra na cen mohāt pramuhyase |
32 | yat purā kathitaṃ vīra tvayā rājñāṃ samāgame
virāṭanagare pārtha saṃjayasya samīpataḥ |
33 | bhīṣmadroṇamukhān sarvān dhārtarāṣṭrasya sainikān
sānubandhān haniṣyāmi ye māṃ yotsyanti saṃyuge |
34 | iti tat kuru kaunteya satyaṃ vākyam ariṃdama
kṣatradharmam anusmṛtya yudhyasva bharatarṣabha |
35 | ity ukto vāsudevena tiryagdṛṣṭir adhomukhaḥ
akāma iva bībhatsur idaṃ vacanam abravīt |
36 | avadhyānāṃ vadhaṃ kṛtvā rājyaṃ vā narakottaram
duḥkhāni vanavāse vā kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet |
37 | codayāśvān yato bhīṣmaḥ kariṣye vacanaṃ tava
pātayiṣyāmi durdharṣaṃ vṛddhaṃ kurupitāmaham |
38 | tato 'śvān rajataprakhyāṃś codayām āsa mādhavaḥ
yato bhīṣmas tato rājan duṣprekṣyo raśmivān iva |
39 | tatas tat punar āvṛttaṃ yudhiṣṭhirabalaṃ mahat
dṛṣṭvā pārthaṃ mahābāhuṃ bhīṣmāyodyantam āhave |
40 | tato bhīṣmaḥ kuruśreṣṭhaḥ siṃhavad vinadan muhuḥ
dhanaṃjayarathaṃ śīghraṃ śaravarṣair avākirat |
41 | kṣaṇena sa rathas tasya sahayaḥ sahasārathiḥ
śaravarṣeṇa mahatā na prājñāyata kiṃ cana |
42 | vāsudevas tv asaṃbhrānto dhairyam āsthāya sātvataḥ
codayām āsa tān aśvān vitunnān bhīṣmasāyakaiḥ |
43 | tataḥ pārtho dhanur gṛhya divyaṃ jaladanisvanam
pātayām āsa bhīṣmasya dhanuś chittvā śitaiḥ śaraiḥ |
44 | sa cchinnadhanvā kauravyaḥ punar anyan mahad dhanuḥ
nimeṣāntaramātreṇa sajyaṃ cakre pitā tava |
45 | vicakarṣa tato dorbhyāṃ dhanur jaladanisvanam
athāsya tad api kruddhaś ciccheda dhanur arjunaḥ |
46 | tasya tat pūjayām āsa lāghavaṃ śaṃtanoḥ sutaḥ
sādhu pārtha mahābāho sādhu kuntīsuteti ca |
47 | samābhāṣyainam aparaṃ pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ
mumoca samare bhīṣmaḥ śarān pārtharathaṃ prati |
48 | adarśayad vāsudevo hayayāne paraṃ balam
moghān kurvañ śarāṃs tasya maṇḍalāni vidarśayan |
49 | śuśubhāte naravyāghrau bhīṣmapārthau śarakṣatau
govṛṣāv iva saṃrabdhau viṣāṇollikhitāṅkitau |
50 | vāsudevas tu saṃprekṣya pārthasya mṛduyuddhatām
bhīṣmaṃ ca śaravarṣāṇi sṛjantam aniśaṃ yudhi |
51 | pratapantam ivādityaṃ madhyam āsādya senayoḥ
varān varān vinighnantaṃ pāṇḍuputrasya sainikān |
52 | yugāntam iva kurvāṇaṃ bhīṣmaṃ yaudhiṣṭhire bale
nāmṛṣyata mahābāhur mādhavaḥ paravīrahā |
53 | utsṛjya rajataprakhyān hayān pārthasya māriṣa
kruddho nāma mahāyogī pracaskanda mahārathāt abhidudrāva bhīṣmaṃ sa bhujapraharaṇo balī |
54 | pratodapāṇis tejasvī siṃhavad vinadan muhuḥ
dārayann iva padbhyāṃ sa jagatīṃ jagatīśvaraḥ |
55 | krodhatāmrekṣaṇaḥ kṛṣṇo jighāṃsur amitadyutiḥ
grasann iva ca cetāṃsi tāvakānāṃ mahāhave |
56 | dṛṣṭvā mādhavam ākrande bhīṣmāyodyantam āhave
hato bhīṣmo hato bhīṣma iti tatra sma sainikāḥ krośantaḥ prādravan sarve vāsudevabhayān narāḥ |
57 | pītakauśeyasaṃvīto maṇiśyāmo janārdanaḥ
śuśubhe vidravan bhīṣmaṃ vidyunmālī yathāmbudaḥ |
58 | sa siṃha iva mātaṅgaṃ yūtharṣabha ivarṣabham
abhidudrāva tejasvī vinadan yādavarṣabhaḥ |
59 | tam āpatantaṃ saṃprekṣya puṇḍarīkākṣam āhave
asaṃbhramaṃ raṇe bhīṣmo vicakarṣa mahad dhanuḥ uvāca cainaṃ govindam asaṃbhrāntena cetasā |
60 | ehy ehi puṇḍarīkākṣa devadeva namo 'stu te
mām adya sātvataśreṣṭha pātayasva mahāhave |
61 | tvayā hi deva saṃgrāme hatasyāpi mamānagha
śreya eva paraṃ kṛṣṇa loke 'muṣminn ihaiva ca saṃbhāvito 'smi govinda trailokyenādya saṃyuge |
62 | anvag eva tataḥ pārthas tam anudrutya keśavam
nijagrāha mahābāhur bāhubhyāṃ parigṛhya vai |
63 | nigṛhyamāṇaḥ pārthena kṛṣṇo rājīvalocanaḥ
jagāma cainam ādāya vegena puruṣottamaḥ |
64 | pārthas tu viṣṭabhya balāc caraṇau paravīrahā
nijaghrāha hṛṣīkeśaṃ kathaṃ cid daśame pade |
65 | tata enam uvācārtaḥ krodhaparyākulekṣaṇam
niḥśvasantaṃ yathā nāgam arjunaḥ paravīrahā |
66 | nivartasva mahābāho nānṛtaṃ kartum arhasi
yat tvayā kathitaṃ pūrvaṃ na yotsyāmīti keśava |
67 | mithyāvādīti lokas tvāṃ kathayiṣyati mādhava
mamaiṣa bhāraḥ sarvo hi haniṣyāmi yatavratam |
68 | śape mādhava sakhyena satyena sukṛtena ca
antaṃ yathā gamiṣyāmi śatrūṇāṃ śatrukarśana |
69 | adyaiva paśya durdharṣaṃ pātyamānaṃ mahāvratam
tārāpatim ivāpūrṇam antakāle yadṛcchayā |
70 | mādhavas tu vacaḥ śrutvā phalgunasya mahātmanaḥ
nakiṃcid uktvā sakrodha āruroha rathaṃ punaḥ |
71 | tau rathasthau naravyāghrau bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ
vavarṣa śaravarṣeṇa megho vṛṣṭyā yathācalau |
72 | prāṇāṃś cādatta yodhānāṃ pitā devavratas tava
gabhastibhir ivādityas tejāṃsi śiśirātyaye |
73 | yathā kurūṇāṃ sainyāni babhañja yudhi pāṇḍavaḥ
tathā pāṇḍavasainyāni babhañja yudhi te pitā |
74 | hatavidrutasainyās tu nirutsāhā vicetasaḥ
nirīkṣituṃ na śekus te bhīṣmam apratimaṃ raṇe madhyaṃ gatam ivādityaṃ pratapantaṃ svatejasā |
75 | te vadhyamānā bhīṣmeṇa kāleneva yugakṣaye
vīkṣāṃ cakrur mahārāja pāṇḍavā bhayapīḍitāḥ |
76 | trātāraṃ nādhyagacchanta gāvaḥ paṅkagatā iva
pipīlikā iva kṣuṇṇā durbalā balinā raṇe |
77 | mahārathaṃ bhārata duṣpradharṣaṃ; śaraughiṇaṃ pratapantaṃ narendrān
bhīṣmaṃ na śekuḥ prativīkṣituṃ te; śarārciṣaṃ sūryam ivātapantam |
78 | vimṛdnatas tasya tu pāṇḍusenām; astaṃ jagāmātha sahasraraśmiḥ
tato balānāṃ śramakarśitānāṃ; mano 'vahāraṃ prati saṃbabhūva |