Book 6 Chapter 92 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | putraṃ tu nihataṃ śrutvā irāvantaṃ dhanaṃjayaḥ
duḥkhena mahatāviṣṭo niḥśvasan pannago yathā |
2 | abravīt samare rājan vāsudevam idaṃ vacaḥ
idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā |
3 | kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca kṣayaṃ ghoraṃ mahāmatiḥ
tato nivārayitavān dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram |
4 | avadhyā bahavo vīrāḥ saṃgrāme madhusūdana
nihatāḥ kauravaiḥ saṃkhye tathāsmābhiś ca te hatāḥ |
5 | arthahetor naraśreṣṭha kriyate karma kutsitam
dhig arthān yatkṛte hy evaṃ kriyate jñātisaṃkṣayaḥ |
6 | adhanasya mṛtaṃ śreyo na ca jñātivadhād dhanam
kiṃ nu prāpsyāmahe kṛṣṇa hatvā jñātīn samāgatān |
7 | duryodhanāparādhena śakuneḥ saubalasya ca
kṣatriyā nidhanaṃ yānti karṇadurmantritena ca |
8 | idānīṃ ca vijānāmi sukṛtaṃ madhusūdana
kṛtaṃ rājñā mahābāho yācatā sma suyodhanam rājyārdhaṃ pañca vā grāmān nākārṣīt sa ca durmatiḥ |
9 | dṛṣṭvā hi kṣatriyāñ śūrāñ śayānān dharaṇītale
nindāmi bhṛśam ātmānaṃ dhig astu kṣatrajīvikām |
10 | aśaktam iti mām ete jñāsyanti kṣatriyā raṇe
yuddhaṃ mamaibhirucitaṃ jñātibhir madhusūdana |
11 | saṃcodaya hayān kṣipraṃ dhārtarāṣṭracamūṃ prati
pratariṣye mahāpāraṃ bhujābhyāṃ samarodadhim nāyaṃ klībayituṃ kālo vidyate mādhava kva cit |
12 | evam uktas tu pārthena keśavaḥ paravīrahā
codayām āsa tān aśvān pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ |
13 | atha śabdo mahān āsīt tava sainyasya bhārata
mārutoddhūtavegasya sāgarasyeva parvaṇi |
14 | aparāhṇe mahārāja saṃgrāmaḥ samapadyata
parjanyasamanirghoṣo bhīṣmasya saha pāṇḍavaiḥ |
15 | tato rājaṃs tava sutā bhīmasenam upādravan
parivārya raṇe droṇaṃ vasavo vāsavaṃ yathā |
16 | tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ kṛpaś ca rathināṃ varaḥ
bhagadattaḥ suśarmā ca dhanaṃjayam upādravan |
17 | hārdikyo bāhlikaś caiva sātyakiṃ samabhidrutau
ambaṣṭhakas tu nṛpatir abhimanyum avārayat |
18 | śeṣās tv anye mahārāja śeṣān eva mahārathān
tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayāvaham |
19 | bhīmasenas tu saṃprekṣya putrāṃs tava janeśvara
prajajvāla raṇe kruddho haviṣā havyavāḍ iva |
20 | putrās tu tava kaunteyaṃ chādayāṃ cakrire śaraiḥ
prāvṛṣīva mahārāja jaladāḥ parvataṃ yathā |
21 | sa cchādyamāno bahudhā putrais tava viśāṃ pate
sṛkkiṇī vilihan vīraḥ śārdūla iva darpitaḥ |
22 | vyūḍhoraskaṃ tato bhīmaḥ pātayām āsa pārthiva
kṣurapreṇa sutīkṣṇena so 'bhavad gatajīvitaḥ |
23 | apareṇa tu bhallena pītena niśitena ca
apātayat kuṇḍalinaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā |
24 | tataḥ suniśitān pītān samādatta śilīmukhān
sa sapta tvarayā yuktaḥ putrāṃs te prāpya māriṣa |
25 | preṣitā bhīmasenena śarās te dṛḍhadhanvanā
apātayanta putrāṃs te rathebhyaḥ sumahārathān |
26 | anādhṛṣṭiṃ kuṇḍabhedaṃ vairāṭaṃ dīrghalocanam
dīrghabāhuṃ subāhuṃ ca tathaiva kanakadhvajam |
27 | prapatanta sma te vīrā virejur bharatarṣabha
vasante puṣpaśabalāś cūtāḥ prapatitā iva |
28 | tataḥ pradudruvuḥ śeṣāḥ putrās tava viśāṃ pate
taṃ kālam iva manyanto bhīmasenaṃ mahābalam |
29 | droṇas tu samare vīraṃ nirdahantaṃ sutāṃs tava
yathādriṃ vāridhārābhiḥ samantād vyakirac charaiḥ |
30 | tatrādbhutam apaśyāma kuntīputrasya pauruṣam
droṇena vāryamāṇo 'pi nijaghne yat sutāṃs tava |
31 | yathā hi govṛṣo varṣaṃ saṃdhārayati khāt patat
bhīmas tathā droṇamuktaṃ śaravarṣam adīdharat |
32 | adbhutaṃ ca mahārāja tatra cakre vṛkodaraḥ
yat putrāṃs te 'vadhīt saṃkhye droṇaṃ caiva nyayodhayat |
33 | putreṣu tava vīreṣu cikrīḍārjunapūrvajaḥ
mṛgeṣv iva mahārāja caran vyāghro mahābalaḥ |
34 | yathā vā paśumadhyastho drāvayeta paśūn vṛkaḥ
vṛkodaras tava sutāṃs tathā vyadrāvayad raṇe |
35 | gāṅgeyo bhagadattaś ca gautamaś ca mahārathaḥ
pāṇḍavaṃ rabhasaṃ yuddhe vārayām āsur arjunam |
36 | astrair astrāṇi saṃvārya teṣāṃ so 'tiratho raṇe
pravīrāṃs tava sainyeṣu preṣayām āsa mṛtyave |
37 | abhimanyuś ca rājānam ambaṣṭhaṃ lokaviśrutam
virathaṃ rathināṃ śreṣṭhaṃ kārayām āsa sāyakaiḥ |
38 | viratho vadhyamānaḥ sa saubhadreṇa yaśasvinā
avaplutya rathāt tūrṇaṃ savrīḍo manujādhipaḥ |
39 | asiṃ cikṣepa samare saubhadrasya mahātmanaḥ
āruroha rathaṃ caiva hārdikyasya mahātmanaḥ |
40 | āpatantaṃ tu nistriṃśaṃ yuddhamārgaviśāradaḥ
lāghavād vyaṃsayām āsa saubhadraḥ paravīrahā |
41 | vyaṃsitaṃ vīkṣya nistriṃśaṃ saubhadreṇa raṇe tadā
sādhu sādhv iti sainyānāṃ praṇādo 'bhūd viśāṃ pate |
42 | dhṛṣṭadyumnamukhās tv anye tava sainyam ayodhayan
tathaiva tāvakāḥ sarve pāṇḍusainyam ayodhayan |
43 | tatrākrando mahān āsīt tava teṣāṃ ca bhārata
nighnatāṃ bhṛśam anyonyaṃ kurvatāṃ karma duṣkaram |
44 | anyonyaṃ hi raṇe śūrāḥ keśeṣv ākṣipya māriṣa
nakhair dantair ayudhyanta muṣṭibhir jānubhis tathā |
45 | bāhubhiś ca talaiś caiva nistriṃśaiś ca susaṃśitaiḥ
vivaraṃ prāpya cānyonyam anayan yamasādanam |
46 | nyahanac ca pitā putraṃ putraś ca pitaraṃ raṇe
vyākulīkṛtasaṃkalpā yuyudhus tatra mānavāḥ |
47 | raṇe cārūṇi cāpāni hemapṛṣṭhāni bhārata
hatānām apaviddhāni kalāpāś ca mahādhanāḥ |
48 | jātarūpamayaiḥ puṅkhai rājataiś ca śitāḥ śarāḥ
tailadhautā vyarājanta nirmuktabhujagopamāḥ |
49 | hastidantatsarūn khaḍgāñ jātarūpapariṣkṛtān
carmāṇi cāpaviddhāni rukmapṛṣṭhāni dhanvinām |
50 | suvarṇavikṛtaprāsān paṭṭiśān hemabhūṣitān
jātarūpamayāś carṣṭīḥ śaktyaś ca kanakojjvalāḥ |
51 | apakṛttāś ca patitā musalāni gurūṇi ca
parighān paṭṭiśāṃś caiva bhiṇḍipālāṃś ca māriṣa |
52 | patitāṃs tomarāṃś cāpi citrā hemapariṣkṛtāḥ
kuthāś ca bahudhākārāś cāmaravyajanāni ca |
53 | nānāvidhāni śastrāṇi visṛjya patitā narāḥ
jīvanta iva dṛśyante gatasattvā mahārathāḥ |
54 | gadāvimathitair gātrair musalair bhinnamastakāḥ
gajavājirathakṣuṇṇāḥ śerate sma narāḥ kṣitau |
55 | tathaivāśvanṛnāgānāṃ śarīrair ābabhau tadā
saṃchannā vasudhā rājan parvatair iva sarvataḥ |
56 | samare patitaiś caiva śaktyṛṣṭiśaratomaraiḥ
nistriṃśaiḥ paṭṭiśaiḥ prāsair ayaskuntaiḥ paraśvadhaiḥ |
57 | parighair bhiṇḍipālaiś ca śataghnībhis tathaiva ca
śarīraiḥ śastrabhinnaiś ca samāstīryata medinī |
58 | niḥśabdair alpaśabdaiś ca śoṇitaughapariplutaiḥ
gatāsubhir amitraghna vibabhau saṃvṛtā mahī |
59 | satalatraiḥ sakeyūrair bāhubhiś candanokṣitaiḥ
hastihastopamaiś chinnair ūrubhiś ca tarasvinām |
60 | baddhacūḍāmaṇidharaiḥ śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ
patitair vṛṣabhākṣāṇāṃ babhau bhārata medinī |
61 | kavacaiḥ śoṇitādigdhair viprakīrṇaiś ca kāñcanaiḥ
rarāja subhṛśaṃ bhūmiḥ śāntārcibhir ivānalaiḥ |
62 | vipraviddhaiḥ kalāpaiś ca patitaiś ca śarāsanaiḥ
viprakīrṇaiḥ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ samantataḥ |
63 | rathaiś ca bahubhir bhagnaiḥ kiṅkiṇījālamālibhiḥ
vājibhiś ca hataiḥ kīrṇaiḥ srastajihvaiḥ saśoṇitaiḥ |
64 | anukarṣaiḥ patākābhir upāsaṅgair dhvajair api
pravīrāṇāṃ mahāśaṅkhair viprakīrṇaiś ca pāṇḍuraiḥ |
65 | srastahastaiś ca mātaṅgaiḥ śayānair vibabhau mahī
nānārūpair alaṃkāraiḥ pramadevābhyalaṃkṛtā |
66 | dantibhiś cāparais tatra saprāsair gāḍhavedanaiḥ
karaiḥ śabdaṃ vimuñcadbhiḥ śīkaraṃ ca muhur muhuḥ vibabhau tad raṇasthānaṃ dhamyamānair ivācalaiḥ |
67 | nānārāgaiḥ kambalaiś ca paristomaiś ca dantinām
vaiḍūryamaṇidaṇḍaiś ca patitair aṅkuśaiḥ śubhaiḥ |
68 | ghaṇṭābhiś ca gajendrāṇāṃ patitābhiḥ samantataḥ
vighāṭitavicitrābhiḥ kuthābhī rāṅkavais tathā |
69 | graiveyaiś citrarūpaiś ca rukmakakṣyābhir eva ca
yantraiś ca bahudhā chinnais tomaraiś ca sakampanaiḥ |
70 | aśvānāṃ reṇukapilai rukmacchannair uraśchadaiḥ
sādināṃ ca bhujaiś chinnaiḥ patitaiḥ sāṅgadais tathā |
71 | prāsaiś ca vimalais tīkṣṇair vimalābhis tatharṣṭibhiḥ
uṣṇīṣaiś ca tathā chinnaiḥ praviddhaiś ca tatas tataḥ |
72 | vicitrair ardhacandraiś ca jātarūpapariṣkṛtaiḥ
aśvāstaraparistomai rāṅkavair mṛditais tathā |
73 | narendracūḍāmaṇibhir vicitraiś ca mahādhanaiḥ
chatrais tathāpaviddhaiś ca cāmaravyajanair api |
74 | padmendudyutibhiś caiva vadanaiś cārukuṇḍalaiḥ
kḷptaśmaśrubhir atyarthaṃ vīrāṇāṃ samalaṃkṛtaiḥ |
75 | apaviddhair mahārāja suvarṇojjvalakuṇḍalaiḥ
grahanakṣatraśabalā dyaur ivāsīd vasuṃdharā |
76 | evam ete mahāsene mṛdite tatra bhārata
parasparaṃ samāsādya tava teṣāṃ ca saṃyuge |
77 | teṣu śrānteṣu bhagneṣu mṛditeṣu ca bhārata
rātriḥ samabhavad ghorā nāpaśyāma tato raṇam |
78 | tato 'vahāraṃ sainyānāṃ pracakruḥ kurupāṇḍavāḥ
ghore niśāmukhe raudre vartamāne sudāruṇe |
79 | avahāraṃ tataḥ kṛtvā sahitāḥ kurupāṇḍavāḥ
nyaviśanta yathākālaṃ gatvā svaśibiraṃ tadā |