Book 6 Chapter 91 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tasmin mahati saṃkrande rājā duryodhanas tadā
gāṅgeyam upasaṃgamya vinayenābhivādya ca |
2 | tasya sarvaṃ yathāvṛttam ākhyātum upacakrame
ghaṭotkacasya vijayam ātmanaś ca parājayam |
3 | kathayām āsa durdharṣo viniḥśvasya punaḥ punaḥ
abravīc ca tadā rājan bhīṣmaṃ kurupitāmaham |
4 | bhavantaṃ samupāśritya vāsudevaṃ yathā paraiḥ
pāṇḍavair vigraho ghoraḥ samārabdho mayā prabho |
5 | ekādaśa samākhyātā akṣauhiṇyaś ca yā mama
nideśe tava tiṣṭhanti mayā sārdhaṃ paraṃtapa |
6 | so 'haṃ bharataśārdūla bhīmasenapurogamaiḥ
ghaṭotkacaṃ samāśritya pāṇḍavair yudhi nirjitaḥ |
7 | tan me dahati gātrāṇi śuṣkavṛkṣam ivānalaḥ
tad icchāmi mahābhāga tvatprasādāt paraṃtapa |
8 | rākṣasāpasadaṃ hantuṃ svayam eva pitāmaha
tvāṃ samāśritya durdharṣaṃ tan me kartuṃ tvam arhasi |
9 | etac chrutvā tu vacanaṃ rājño bharatasattama
duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt |
10 | śṛṇu rājan mama vaco yat tvā vakṣyāmi kaurava
yathā tvayā mahārāja vartitavyaṃ paraṃtapa |
11 | ātmā rakṣyo raṇe tāta sarvāvasthāsv ariṃdama
dharmarājena saṃgrāmas tvayā kāryaḥ sadānagha |
12 | arjunena yamābhyāṃ vā bhīmasenena vā punaḥ
rājadharmaṃ puraskṛtya rājā rājānam ṛcchati |
13 | ahaṃ droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ
śalyaś ca saumadattiś ca vikarṇaś ca mahārathaḥ |
14 | tava ca bhrātaraḥ śūrā duḥśāsanapurogamāḥ
tvadarthaṃ pratiyotsyāmo rākṣasaṃ taṃ mahābalam |
15 | tasmin raudre rākṣasendre yadi te hṛcchayo mahān
ayaṃ vā gacchatu raṇe tasya yuddhāya durmateḥ bhagadatto mahīpālaḥ puraṃdarasamo yudhi |
16 | etāvad uktvā rājānaṃ bhagadattam athābravīt
samakṣaṃ pārthivendrasya vākyaṃ vākyaviśāradaḥ |
17 | gaccha śīghraṃ mahārāja haiḍimbaṃ yuddhadurmadam
vārayasva raṇe yatto miṣatāṃ sarvadhanvinām rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ yathendras tārakaṃ purā |
18 | tava divyāni cāstrāṇi vikramaś ca paraṃtapa
samāgamaś ca bahubhiḥ purābhūd asuraiḥ saha |
19 | tvaṃ tasya rājaśārdūla pratiyoddhā mahāhave
svabalena vṛto rājañ jahi rākṣasapuṃgavam |
20 | etac chrutvā tu vacanaṃ bhīṣmasya pṛtanāpateḥ
prayayau siṃhanādena parān abhimukho drutam |
21 | tam ādravantaṃ saṃprekṣya garjantam iva toyadam
abhyavartanta saṃkruddhāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ |
22 | bhimaseno 'bhimanyuś ca rākṣasaś ca ghaṭotkacaḥ
draupadeyāḥ satyadhṛtiḥ kṣatradevaś ca māriṣa |
23 | cedipo vasudānaś ca daśārṇādhipatis tathā
supratīkena tāṃś cāpi bhagadatto 'py upādravat |
24 | tataḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
pāṇḍūnāṃ bhagadattena yamarāṣṭravivardhanam |
25 | pramuktā rathibhir bāṇā bhīmavegāḥ sutejanāḥ
te nipetur mahārāja nāgeṣu ca ratheṣu ca |
26 | prabhinnāś ca mahānāgā vinītā hastisādibhiḥ
parasparaṃ samāsādya saṃnipetur abhītavat |
27 | madāndhā roṣasaṃrabdhā viṣāṇāgrair mahāhave
bibhidur dantamusalaiḥ samāsādya parasparam |
28 | hayāś ca cāmarāpīḍāḥ prāsapāṇibhir āsthitāḥ
coditāḥ sādibhiḥ kṣipraṃ nipetur itaretaram |
29 | pādātāś ca padātyoghais tāḍitāḥ śaktitomaraiḥ
nyapatanta tadā bhūmau śataśo 'tha sahasraśaḥ |
30 | rathinaś ca tathā rājan karṇinālīkasāyakaiḥ
nihatya samare vīrān siṃhanādān vinedire |
31 | tasmiṃs tathā vartamāne saṃgrāme lomaharṣaṇe
bhagadatto maheṣvāso bhīmasenam athādravat |
32 | kuñjareṇa prabhinnena saptadhā sravatā madam
parvatena yathā toyaṃ sravamāṇena sarvataḥ |
33 | kirañ śarasahasrāṇi supratīkaśirogataḥ
airāvatastho maghavān vāridhārā ivānagha |
34 | sa bhīmaṃ śaradhārābhis tāḍayām āsa pārthivaḥ
parvataṃ vāridhārābhiḥ prāvṛṣīva balāhakaḥ |
35 | bhīmasenas tu saṃkruddhaḥ pādarakṣān paraḥśatān
nijaghāna maheṣvāsaḥ saṃkruddhaḥ śaravṛṣṭibhiḥ |
36 | tān dṛṣṭvā nihatān kruddho bhagadattaḥ pratāpavān
codayām āsa nāgendraṃ bhīmasenarathaṃ prati |
37 | sa nāgaḥ preṣitas tena bāṇo jyācodito yathā
abhyadhāvata vegena bhīmasenam ariṃdamam |
38 | tam āpatantaṃ saṃprekṣya pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
abhyavartanta vegena bhīmasenapurogamāḥ |
39 | kekayāś cābhimanyuś ca draupadeyāś ca sarvaśaḥ
daśārṇādhipatiḥ śūraḥ kṣatradevaś ca māriṣa cedipaś citraketuś ca saṃkruddhāḥ sarva eva te |
40 | uttamāstrāṇi divyāni darśayanto mahābalāḥ
tam ekaṃ kuñjaraṃ kruddhāḥ samantāt paryavārayan |
41 | sa viddho bahubhir bāṇair vyarocata mahādvipaḥ
saṃjātarudhirotpīḍo dhātucitra ivādrirāṭ |
42 | daśārṇādhipatiś cāpi gajaṃ bhūmidharopamam
samāsthito 'bhidudrāva bhagadattasya vāraṇam |
43 | tam āpatantaṃ samare gajaṃ gajapatiḥ sa ca
dadhāra supratīko 'pi veleva makarālayam |
44 | vāritaṃ prekṣya nāgendraṃ daśārṇasya mahātmanaḥ
sādhu sādhv iti sainyāni pāṇḍaveyāny apūjayan |
45 | tataḥ prāgjyotiṣaḥ kruddhas tomarān vai caturdaśa
prāhiṇot tasya nāgasya pramukhe nṛpasattama |
46 | tasya varma mukhatrāṇaṃ śātakumbhapariṣkṛtam
vidārya prāviśan kṣipraṃ valmīkam iva pannagāḥ |
47 | sa gāḍhaviddho vyathito nāgo bharatasattama
upāvṛttamadaḥ kṣipraṃ sa nyavartata vegataḥ |
48 | pradudrāva ca vegena praṇadan bhairavaṃ svanam
sa mardamānaḥ svabalaṃ vāyur vṛkṣān ivaujasā |
49 | tasmin parājite nāge pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ
siṃhanādaṃ vinadyoccair yuddhāyaivopatasthire |
50 | tato bhīmaṃ puraskṛtya bhagadattam upādravan
kiranto vividhān bāṇāñ śastrāṇi vividhāni ca |
51 | teṣām āpatatāṃ rājan saṃkruddhānām amarṣiṇām
śrutvā sa ninadaṃ ghoram amarṣād gatasādhvasaḥ bhagadatto maheṣvāsaḥ svanāgaṃ pratyacodayat |
52 | aṅkuśāṅguṣṭhanuditaḥ sa gajapravaro yudhi
tasmin kṣaṇe samabhavat saṃvartaka ivānalaḥ |
53 | rathasaṃghāṃs tathā nāgān hayāṃś ca saha sādibhiḥ
pādātāṃś ca susaṃkruddhaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ amṛdnāt samare rājan saṃpradhāvaṃs tatas tataḥ |
54 | tena saṃloḍyamānaṃ tu pāṇḍūnāṃ tad balaṃ mahat
saṃcukoca mahārāja carmevāgnau samāhitam |
55 | bhagnaṃ tu svabalaṃ dṛṣṭvā bhagadattena dhīmatā
ghaṭotkaco 'tha saṃkruddho bhagadattam upādravat |
56 | vikaṭaḥ puruṣo rājan dīptāsyo dīptalocanaḥ
rūpaṃ vibhīṣaṇaṃ kṛtvā roṣeṇa prajvalann iva |
57 | jagrāha vipulaṃ śūlaṃ girīṇām api dāraṇam
nāgaṃ jighāṃsuḥ sahasā cikṣepa ca mahābalaḥ saviṣphuliṅgajvālābhiḥ samantāt pariveṣṭitam |
58 | tam āpatantaṃ sahasā dṛṣṭvā jvālākulaṃ raṇe
cikṣepa ruciraṃ tīkṣṇam ardhacandraṃ sa pārthivaḥ ciccheda sumahac chūlaṃ tena bāṇena vegavat |
59 | nipapāta dvidhā chinnaṃ śūlaṃ hemapariṣkṛtam
mahāśanir yathā bhraṣṭā śakramuktā nabhogatā |
60 | śūlaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā dvidhā kṛttaṃ sa pārthivaḥ
rukmadaṇḍāṃ mahāśaktiṃ jagrāhāgniśikhopamām cikṣepa tāṃ rākṣasasya tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
61 | tām āpatantīṃ saṃprekṣya viyatsthām aśanīm iva
utpatya rākṣasas tūrṇaṃ jagrāha ca nanāda ca |
62 | babhañja caināṃ tvarito jānuny āropya bhārata
paśyataḥ pārthivendrasya tad adbhutam ivābhavat |
63 | tad avekṣya kṛtaṃ karma rākṣasena balīyasā
divi devāḥ sagandharvā munayaś cāpi vismitāḥ |
64 | pāṇḍavāś ca maheṣvāsā bhīmasenapurogamāḥ
sādhu sādhv iti nādena pṛthivīm anunādayan |
65 | taṃ tu śrutvā mahānādaṃ prahṛṣṭānāṃ mahātmanām
nāmṛṣyata maheṣvāso bhagadattaḥ pratāpavān |
66 | sa visphārya mahac cāpam indrāśanisamasvanam
abhidudrāva vegena pāṇḍavānāṃ mahārathān visṛjan vimalāṃs tīkṣṇān nārācāñ jvalanaprabhān |
67 | bhīmam ekena vivyādha rākṣasaṃ navabhiḥ śaraiḥ
abhimanyuṃ tribhiś caiva kekayān pañcabhis tathā |
68 | pūrṇāyatavisṛṣṭena svarṇapuṅkhena patriṇā
bibheda dakṣiṇaṃ bāhuṃ kṣatradevasya cāhave papāta sahasā tasya saśaraṃ dhanur uttamam |
69 | draupadeyāṃs tataḥ pañca pañcabhiḥ samatāḍayat
bhīmasenasya ca krodhān nijaghāna turaṃgamān |
70 | dhvajaṃ kesariṇaṃ cāsya ciccheda viśikhais tribhiḥ
nirbibheda tribhiś cānyaiḥ sārathiṃ cāsya patribhiḥ |
71 | sa gāḍhaviddho vyathito rathopastha upāviśat
viśoko bharataśreṣṭha bhagadattena saṃyuge |
72 | tato bhīmo mahārāja viratho rathināṃ varaḥ
gadāṃ pragṛhya vegena pracaskanda mahārathāt |
73 | tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā saśṛṅgam iva parvatam
tāvakānāṃ bhayaṃ ghoraṃ samapadyata bhārata |
74 | etasminn eva kāle tu pāṇḍavaḥ kṛṣṇasārathiḥ
ājagāma mahārāja nighnañ śatrūn sahasraśaḥ |
75 | yatra tau puruṣavyāghrau pitāputrau paraṃtapau
prāgjyotiṣeṇa saṃsaktau bhīmasenaghaṭotkacau |
76 | dṛṣṭvā tu pāṇḍavo rājan yudhyamānān mahārathān
tvarito bharataśreṣṭha tatrāyād vikirañ śarān |
77 | tato duryodhano rājā tvaramāṇo mahārathaḥ
senām acodayat kṣipraṃ rathanāgāśvasaṃkulām |
78 | tām āpatantīṃ sahasā kauravāṇāṃ mahācamūm
abhidudrāva vegena pāṇḍavaḥ śvetavāhanaḥ |
79 | bhagadatto 'pi samare tena nāgena bhārata
vimṛdnan pāṇḍavabalaṃ yudhiṣṭhiram upādravat |
80 | tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ bhagadattasya māriṣa
pāñcālaiḥ sṛñjayaiś caiva kekayaiś codyatāyudhaiḥ |
81 | bhīmaseno 'pi samare tāv ubhau keśavārjunau
āśrāvayad yathāvṛttam irāvad vadham uttamam |