Book 6 Chapter 73 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | ātmadoṣāt tvayā rājan prāptaṃ vyasanam īdṛśam
na hi duryodhanas tāni paśyate bharatarṣabha yāni tvaṃ dṛṣṭavān rājan dharmasaṃkarakārite |
2 | tava doṣāt purā vṛttaṃ dyūtam etad viśāṃ pate
tava doṣeṇa yuddhaṃ ca pravṛttaṃ saha pāṇḍavaiḥ tvam evādya phalaṃ bhuṅkṣva kṛtvā kilbiṣam ātmanā |
3 | ātmanā hi kṛtaṃ karma ātmanaivopabhujyate
iha vā pretya vā rājaṃs tvayā prāptaṃ yathātatham |
4 | tasmād rājan sthiro bhūtvā prāpyedaṃ vyasanaṃ mahat
śṛṇu yuddhaṃ yathāvṛttaṃ śaṃsato mama māriṣa |
5 | bhīmasenas tu niśitair bāṇair bhittvā mahācamūm
āsasāda tato vīraḥ sarvān duryodhanānujān |
6 | duḥśāsanaṃ durviṣahaṃ duḥsahaṃ durmadaṃ jayam
jayatsenaṃ vikarṇaṃ ca citrasenaṃ sudarśanam |
7 | cārucitraṃ suvarmāṇaṃ duṣkarṇaṃ karṇam eva ca
etān anyāṃś ca subahūn samīpasthān mahārathān |
8 | dhārtarāṣṭrān susaṃkruddhān dṛṣṭvā bhīmo mahābalaḥ
bhīṣmeṇa samare guptāṃ praviveśa mahācamūm |
9 | athāhvayanta te 'nyonyam ayaṃ prāpto vṛkodaraḥ
jīvagrāhaṃ nigṛhṇīmo vayam enaṃ narādhipāḥ |
10 | sa taiḥ parivṛtaḥ pārtho bhrātṛbhiḥ kṛtaniścayaiḥ
prajāsaṃharaṇe sūryaḥ krūrair iva mahāgrahaiḥ |
11 | saṃprāpya madhyaṃ vyūhasya na bhīḥ pāṇḍavam āviśat
yathā devāsure yuddhe mahendraḥ prāpya dānavān |
12 | tataḥ śatasahasrāṇi rathināṃ sarvaśaḥ prabho
chādayānaṃ śarair ghorais tam ekam anuvavrire |
13 | sa teṣāṃ pravarān yodhān hastyaśvarathasādinaḥ
jaghāna samare śūro dhārtarāṣṭrān acintayan |
14 | teṣāṃ vyavasitaṃ jñātvā bhīmaseno jighṛkṣatām
samastānāṃ vadhe rājan matiṃ cakre mahāmanāḥ |
15 | tato rathaṃ samutsṛjya gadām ādāya pāṇḍavaḥ
jaghāna dhārtarāṣṭrāṇāṃ taṃ balaughamahārṇavam |
16 | bhīmasene praviṣṭe tu dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
droṇam utsṛjya tarasā prayayau yatra saubalaḥ |
17 | vidārya mahatīṃ senāṃ tāvakānāṃ nararṣabhaḥ
āsasāda rathaṃ śūnyaṃ bhīmasenasya saṃyuge |
18 | dṛṣṭvā viśokaṃ samare bhīmasenasya sārathim
dhṛṣṭadyumno mahārāja durmanā gatacetanaḥ |
19 | apṛcchad bāṣpasaṃruddho nisvanāṃ vācam īrayan
mama prāṇaiḥ priyatamaḥ kva bhīma iti duḥkhitaḥ |
20 | viśokas tam uvācedaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ kṛtāñjaliḥ
saṃsthāpya mām iha balī pāṇḍaveyaḥ pratāpavān |
21 | praviṣṭo dhārtarāṣṭrāṇām etad balamahārṇavam
mām uktvā puruṣavyāghra prītiyuktam idaṃ vacaḥ |
22 | pratipālaya māṃ sūta niyamyāśvān muhūrtakam
yāvad etān nihanmy āśu ya ime madvadhodyatāḥ |
23 | tato dṛṣṭvā gadāhastaṃ pradhāvantaṃ mahābalam
sarveṣām eva sainyānāṃ saṃgharṣaḥ samajāyata |
24 | tasmiṃs tu tumule yuddhe vartamāne bhayānake
bhittvā rājan mahāvyūhaṃ praviveśa sakhā tava |
25 | viśokasya vacaḥ śrutvā dhṛṣṭadyumno 'pi pārṣataḥ
pratyuvāca tataḥ sūtaṃ raṇamadhye mahābalaḥ |
26 | na hi me vidyate sūta jīvite 'dya prayojanam
bhīmasenaṃ raṇe hitvā sneham utsṛjya pāṇḍavaiḥ |
27 | yadi yāmi vinā bhīmaṃ kiṃ māṃ kṣatraṃ vadiṣyati
ekāyanagate bhīme mayi cāvasthite yudhi |
28 | asvasti tasya kurvanti devāḥ sāgnipurogamāḥ
yaḥ sahāyān parityajya svastimān āvrajed gṛhān |
29 | mama bhīmaḥ sakhā caiva saṃbandhī ca mahābalaḥ
bhakto 'smān bhaktimāṃś cāhaṃ tam apy ariniṣūdanam |
30 | so 'haṃ tatra gamiṣyāmi yatra yāto vṛkodaraḥ
nighnantaṃ mām arīn paśya dānavān iva vāsavam |
31 | evam uktvā tato vīro yayau madhyena bhāratīm
bhīmasenasya mārgeṣu gadāpramathitair gajaiḥ |
32 | sa dadarśa tato bhīmaṃ dahantaṃ ripuvāhinīm
vātaṃ vṛkṣān iva balāt prabhañjantaṃ raṇe nṛpān |
33 | te hanyamānāḥ samare rathinaḥ sādinas tathā
pādātā dantinaś caiva cakrur ārtasvaraṃ mahat |
34 | hāhākāraś ca saṃjajñe tava sainyasya māriṣa
vadhyato bhīmasenena kṛtinā citrayodhinā |
35 | tataḥ kṛtāstrās te sarve parivārya vṛkodaram
abhītāḥ samavartanta śastravṛṣṭyā samantataḥ |
36 | abhidrutaṃ śastrabhṛtāṃ variṣṭhaṃ; samantataḥ pāṇḍavaṃ lokavīraiḥ
sainyena ghoreṇa susaṃgatena; dṛṣṭvā balī pārṣato bhīmasenam |
37 | athopagacchac charavikṣatāṅgaṃ; padātinaṃ krodhaviṣaṃ vamantam
āśvāsayan pārṣato bhīmasenaṃ; gadāhastaṃ kālam ivāntakāle |
38 | niḥśalyam enaṃ ca cakāra tūrṇam; āropayac cātmarathaṃ mahātmā
bhṛśaṃ pariṣvajya ca bhīmasenam; āśvāsayām āsa ca śatrumadhye |
39 | bhrātṝn athopetya tavāpi putras; tasmin vimarde mahati pravṛtte
ayaṃ durātmā drupadasya putraḥ; samāgato bhīmasenena sārdham taṃ yāta sarve sahitā nihantuṃ; mā vo ripuḥ prārthayatām anīkam |
40 |
śrutvā tu vākyaṃ tam amṛṣyamāṇā; jyeṣṭhājñayā coditā dhārtarāṣṭrāḥ
vadhāya niṣpetur udāyudhās te; yugakṣaye ketavo yadvad ugrāḥ |
41 | pragṛhya citrāṇi dhanūṃṣi vīrā; jyānemighoṣaiḥ pravikampayantaḥ
śarair avarṣan drupadasya putraṃ; yathāmbudā bhūdharaṃ vārijālaiḥ nihatya tāṃś cāpi śaraiḥ sutīkṣṇair; na vivyathe samare citrayodhī |
42 |
samabhyudīrṇāṃś ca tavātmajāṃs tathā; niśāmya vīrān abhitaḥ sthitān raṇe
jighāṃsur ugraṃ drupadātmajo yuvā; pramohanāstraṃ yuyuje mahārathaḥ kruddho bhṛśaṃ tava putreṣu rājan; daityeṣu yadvat samare mahendraḥ |
43 | tato vyamuhyanta raṇe nṛvīrāḥ; pramohanāstrāhatabuddhisattvāḥ
pradudruvuḥ kuravaś caiva sarve; savājināgāḥ sarathāḥ samantāt parītakālān iva naṣṭasaṃjñān; mohopetāṃs tava putrān niśamya |
44 | etasminn eva kāle tu droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
drupadaṃ tribhir āsādya śarair vivyādha dāruṇaiḥ |
45 | so 'tividdhas tadā rājan raṇe droṇena pārthivaḥ
apāyād drupado rājan pūrvavairam anusmaran |
46 | jitvā tu drupadaṃ droṇaḥ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān
tasya śaṅkhasvanaṃ śrutvā vitresuḥ sarvasomakāḥ |
47 | atha śuśrāva tejasvī droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
pramohanāstreṇa raṇe mohitān ātmajāṃs tava |
48 | tato droṇo rājagṛddhī tvarito 'bhiyayau raṇāt
tatrāpaśyan maheṣvāso bhāradvājaḥ pratāpavān dhṛṣṭadyumnaṃ ca bhīmaṃ ca vicarantau mahāraṇe |
49 | mohāviṣṭāṃś ca te putrān apaśyat sa mahārathaḥ
tataḥ prajñāstram ādāya mohanāstraṃ vyaśātayat |
50 | atha pratyāgataprāṇās tava putrā mahārathāḥ
punar yuddhāya samare prayayur bhīmapārṣatau |
51 | tato yudhiṣṭhiraḥ prāha samāhūya svasainikān
gacchantu padavīṃ śaktyā bhīmapārṣatayor yudhi |
52 | saubhadrapramukhā vīrā rathā dvādaśa daṃśitāḥ
pravṛttim adhigacchantu na hi śudhyati me manaḥ |
53 | ta evaṃ samanujñātāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ
bāḍham ity evam uktvā tu sarve puruṣamāninaḥ madhyaṃdinagate sūrye prayayuḥ sarva eva hi |
54 | kekayā draupadeyāś ca dhṛṣṭaketuś ca vīryavān
abhimanyuṃ puraskṛtya mahatyā senayā vṛtāḥ |
55 | te kṛtvā samare vyūhaṃ sūcīmukham ariṃdamāḥ
bibhidur dhārtarāṣṭrāṇāṃ tad rathānīkam āhave |
56 | tān prayātān maheṣvāsān abhimanyupurogamān
bhīmasenabhayāviṣṭā dhṛṣṭadyumnavimohitā |
57 | na saṃdhārayituṃ śaktā tava senā janādhipa
madamūrchānvitātmānaṃ pramadevādhvani sthitā |
58 | te 'bhiyātā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ
parīpsanto 'bhyadhāvanta dhṛṣṭadyumnavṛkodarau |
59 | tau ca dṛṣṭvā maheṣvāsān abhimanyupurogamān
babhūvatur mudā yuktau nighnantau tava vāhinīm |
60 | dṛṣṭvā ca sahasāyāntaṃ pāñcālyo gurum ātmanaḥ
nāśaṃsata vadhaṃ vīraḥ putrāṇāṃ tava pārṣataḥ |
61 | tato rathaṃ samāropya kekayasya vṛkodaram
abhyadhāvat susaṃkruddho droṇam iṣvastrapāragam |
62 | tasyābhipatatas tūrṇaṃ bhāradvājaḥ pratāpavān
kruddhaś ciccheda bhallena dhanuḥ śatruniṣūdanaḥ |
63 | anyāṃś ca śataśo bāṇān preṣayām āsa pārṣate
duryodhanahitārthāya bhartṛpiṇḍam anusmaran |
64 | athānyad dhanur ādāya pārṣataḥ paravīrahā
droṇaṃ vivyādha saptatyā rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ |
65 | tasya droṇaḥ punaś cāpaṃ cicchedāmitrakarśanaḥ
hayāṃś ca caturas tūrṇaṃ caturbhiḥ sāyakottamaiḥ |
66 | vaivasvatakṣayaṃ ghoraṃ preṣayām āsa vīryavān
sārathiṃ cāsya bhallena preṣayām āsa mṛtyave |
67 | hatāśvāt sa rathāt tūrṇam avaplutya mahārathaḥ
āruroha mahābāhur abhimanyor mahāratham |
68 | tataḥ sarathanāgāśvā samakampata vāhinī
paśyato bhīmasenasya pārṣatasya ca paśyataḥ |
69 | tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā droṇenāmitatejasā
nāśaknuvan vārayituṃ samastās te mahārathāḥ |
70 | vadhyamānaṃ tu tat sainyaṃ droṇena niśitaiḥ śaraiḥ
vyabhramat tatra tatraiva kṣobhyamāṇa ivārṇavaḥ |
71 | tathā dṛṣṭvā ca tat sainyaṃ jahṛṣe ca balaṃ tava
dṛṣṭvācāryaṃ ca saṃkruddhaṃ dahantaṃ ripuvāhinīm cukruśuḥ sarvato yodhāḥ sādhu sādhv iti bhārata |