Book 6 Chapter 61 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | bhayaṃ me sumahaj jātaṃ vismayaś caiva saṃjaya
śrutvā pāṇḍukumārāṇāṃ karma devaiḥ suduṣkaram |
2 | putrāṇāṃ ca parābhavaṃ śrutvā saṃjaya sarvaśaḥ
cintā me mahatī sūta bhaviṣyati kathaṃ tv iti |
3 | dhruvaṃ viduravākyāni dhakṣyanti hṛdayaṃ mama
yathā hi dṛśyate sarvaṃ daivayogena saṃjaya |
4 | yatra bhīṣmamukhāñ śūrān astrajñān yodhasattamān
pāṇḍavānām anīkāni yodhayanti prahāriṇaḥ |
5 | kenāvadhyā mahātmānaḥ pāṇḍuputrā mahābalāḥ
kena dattavarās tāta kiṃ vā jñānaṃ vidanti te yena kṣayaṃ na gacchanti divi tārāgaṇā iva |
6 | punaḥ punar na mṛṣyāmi hataṃ sainyaṃ sma pāṇḍavaiḥ
mayy eva daṇḍaḥ patati daivāt paramadāruṇaḥ |
7 | yathāvadhyāḥ pāṇḍusutā yathā vadhyāś ca me sutāḥ
etan me sarvam ācakṣva yathātattvena saṃjaya |
8 | na hi pāraṃ prapaśyāmi duḥkhasyāsya kathaṃ cana
samudrasyeva mahato bhujābhyāṃ prataran naraḥ |
9 | putrāṇāṃ vyasanaṃ manye dhruvaṃ prāptaṃ sudāruṇam
ghātayiṣyati me putrān sarvān bhīmo na saṃśayaḥ |
10 | na hi paśyāmi taṃ vīraṃ yo me rakṣet sutān raṇe
dhruvaṃ vināśaḥ samare putrāṇāṃ mama saṃjaya |
11 | tasmān me kāraṇaṃ sūta yuktiṃ caiva viśeṣataḥ
pṛcchato 'dya yathātattvaṃ sarvam ākhyātum arhasi |
12 | duryodhano 'pi yac cakre dṛṣṭvā svān vimukhān raṇe
bhīṣmadroṇau kṛpaś caiva saubaleyo jayadrathaḥ drauṇir vāpi maheṣvāso vikarṇo vā mahābalaḥ |
13 | niścayo vāpi kas teṣāṃ tadā hy āsīn mahātmanām
vimukheṣu mahāprājña mama putreṣu saṃjaya |
14 | saṃjaya uvāca |
14 | śṛṇu rājann avahitaḥ śrutvā caivāvadhāraya
naiva mantrakṛtaṃ kiṃ cin naiva māyāṃ tathāvidhām na vai vibhīṣikāṃ kāṃ cid rājan kurvanti pāṇḍavāḥ |
15 | yudhyanti te yathānyāyaṃ śaktimantaś ca saṃyuge
dharmeṇa sarvakāryāṇi kīrtitānīti bhārata ārabhante sadā pārthāḥ prārthayānā mahad yaśaḥ |
16 | na te yuddhān nivartante dharmopetā mahābalāḥ
śriyā paramayā yuktā yato dharmas tato jayaḥ tenāvadhyā raṇe pārthā jayayuktāś ca pārthiva |
17 | tava putrā durātmānaḥ pāpeṣv abhiratāḥ sadā
niṣṭhurā hīnakarmāṇas tena hīyanti saṃyuge |
18 | subahūni nṛśaṃsāni putrais tava janeśvara
nikṛtānīha pāṇḍūnāṃ nīcair iva yathā naraiḥ |
19 | sarvaṃ ca tad anādṛtya putrāṇāṃ tava kilbiṣam
sāpahnavāḥ sadaivāsan pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja na cainān bahu manyante putrās tava viśāṃ pate |
20 | tasya pāpasya satataṃ kriyamāṇasya karmaṇaḥ
saṃprāptaṃ sumahad ghoraṃ phalaṃ kiṃpākasaṃnibham sa tad bhuṅkṣva mahārāja saputraḥ sasuhṛjjanaḥ |
21 | nāvabudhyasi yad rājan vāryamāṇaḥ suhṛjjanaiḥ
vidureṇātha bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā |
22 | tathā mayā cāpy asakṛd vāryamāṇo na gṛhṇasi
vākyaṃ hitaṃ ca pathyaṃ ca martyaḥ pathyam ivauṣadham putrāṇāṃ matam āsthāya jitān manyasi pāṇḍavān |
23 | śṛṇu bhūyo yathātattvaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
kāraṇaṃ bharataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ jayaṃ prati tat te 'haṃ kathayiṣyāmi yathāśrutam ariṃdama |
24 | duryodhanena saṃpṛṣṭa etam arthaṃ pitāmahaḥ
dṛṣṭvā bhrātṝn raṇe sarvān nirjitān sumahārathān |
25 | śokasaṃmūḍhahṛdayo niśākāle sma kauravaḥ
pitāmahaṃ mahāprājñaṃ vinayenopagamya ha yad abravīt sutas te 'sau tan me śṛṇu janeśvara |
26 | duryodhana uvāca |
26 | tvaṃ ca droṇaś ca śalyaś ca kṛpo drauṇis tathaiva ca
kṛtavarmā ca hārdikyaḥ kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ |
27 | bhūriśravā vikarṇaś ca bhagadattaś ca vīryavān
mahārathāḥ samākhyātāḥ kulaputrās tanutyajaḥ |
28 | trayāṇām api lokānāṃ paryāptā iti me matiḥ
pāṇḍavānāṃ samastāś ca na tiṣṭhanti parākrame |
29 | tatra me saṃśayo jātas tan mamācakṣva pṛcchataḥ
yaṃ samāśritya kaunteyā jayanty asmān pade pade |
30 | bhīṣma uvāca |
30 | śṛṇu rājan vaco mahyaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi kaurava
bahuśaś ca mamokto 'si na ca me tattvayā kṛtam |
31 | kriyatāṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ śamo bharatasattama
etat kṣamam ahaṃ manye pṛthivyās tava cābhibho |
32 | bhuñjemāṃ pṛthivīṃ rājan bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sukhī
durhṛdas tāpayan sarvān nandayaṃś cāpi bāndhavān |
33 | na ca me krośatas tāta śrutavān asi vai purā
tad idaṃ samanuprāptaṃ yat pāṇḍūn avamanyase |
34 | yaś ca hetur avadhyatve teṣām akliṣṭakarmaṇām
taṃ śṛṇuṣva mahārāja mama kīrtayataḥ prabho |
35 | nāsti lokeṣu tad bhūtaṃ bhavitā no bhaviṣyati
yo jayet pāṇḍavān saṃkhye pālitāñ śārṅgadhanvanā |
36 | yat tu me kathitaṃ tāta munibhir bhāvitātmabhiḥ
purāṇagītaṃ dharmajña tac chṛṇuṣva yathātatham |
37 | purā kila surāḥ sarve ṛṣayaś ca samāgatāḥ
pitāmaham upāseduḥ parvate gandhamādane |
38 | madhye teṣāṃ samāsīnaḥ prajāpatir apaśyata
vimānaṃ jājvalad bhāsā sthitaṃ pravaram ambare |
39 | dhyānenāvedya taṃ brahmā kṛtvā ca niyato 'ñjalim
namaścakāra hṛṣṭātmā paramaṃ parameśvaram |
40 | ṛṣayas tv atha devāś ca dṛṣṭvā brahmāṇam utthitam
sthitāḥ prāñjalayaḥ sarve paśyanto mahad adbhutam |
41 | yathāvac ca tam abhyarcya brahmā brahmavidāṃ varaḥ
jagāda jagataḥ sraṣṭā paraṃ paramadharmavit |
42 | viśvāvasur viśvamūrtir viśveśo; viṣvakseno viśvakarmā vaśī ca
viśveśvaro vāsudevo 'si tasmād; yogātmānaṃ daivataṃ tvām upaimi |
43 | jaya viśva mahādeva jaya lokahite rata
jaya yogīśvara vibho jaya yogaparāvara |
44 | padmagarbha viśālākṣa jaya lokeśvareśvara
bhūtabhavyabhavan nātha jaya saumyātmajātmaja |
45 | asaṃkhyeyaguṇājeya jaya sarvaparāyaṇa
nārāyaṇa suduṣpāra jaya śārṅgadhanurdhara |
46 | sarvaguhyaguṇopeta viśvamūrte nirāmaya
viśveśvara mahābāho jaya lokārthatatpara |
47 | mahoraga varāhādya harikeśa vibho jaya
harivāsa viśāmīśa viśvāvāsāmitāvyaya |
48 | vyaktāvyaktāmitasthāna niyatendriya sendriya
asaṃkhyeyātmabhāvajña jaya gambhīra kāmada |
49 | ananta viditaprajña nityaṃ bhūtavibhāvana
kṛtakārya kṛtaprajña dharmajña vijayājaya |
50 | guhyātman sarvabhūtātman sphuṭasaṃbhūtasaṃbhava
bhūtārthatattva lokeśa jaya bhūtavibhāvana |
51 | ātmayone mahābhāga kalpasaṃkṣepatatpara
udbhāvana manodbhāva jaya brahmajanapriya |
52 | nisargasargābhirata kāmeśa parameśvara
amṛtodbhava sadbhāva yugāgne vijayaprada |
53 | prajāpatipate deva padmanābha mahābala
ātmabhūta mahābhūta karmātmañ jaya karmada |
54 | pādau tava dharā devī diśo bāhur divaṃ śiraḥ
mūrtis te 'haṃ surāḥ kāyaś candrādityau ca cakṣuṣī |
55 | balaṃ tapaś ca satyaṃ ca dharmaḥ kāmātmajaḥ prabho
tejo 'gniḥ pavanaḥ śvāsa āpas te svedasaṃbhavāḥ |
56 | aśvinau śravaṇau nityaṃ devī jihvā sarasvatī
vedāḥ saṃskāraniṣṭhā hi tvayīdaṃ jagad āśritam |
57 | na saṃkhyāṃ na parīmāṇaṃ na tejo na parākramam
na balaṃ yogayogīśa jānīmas te na saṃbhavam |
58 | tvadbhaktiniratā deva niyamais tvā samāhitāḥ
arcayāmaḥ sadā viṣṇo parameśaṃ maheśvaram |
59 | ṛṣayo devagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ
piśācā mānuṣāś caiva mṛgapakṣisarīsṛpāḥ |
60 | evamādi mayā sṛṣṭaṃ pṛthivyāṃ tvatprasādajam
padmanābha viśālākṣa kṛṣṇa duḥsvapnanāśana |
61 | tvaṃ gatiḥ sarvabhūtānāṃ tvaṃ netā tvaṃ jaganmukham
tvatprasādena deveśa sukhino vibudhāḥ sadā |
62 | pṛthivī nirbhayā deva tvatprasādāt sadābhavat
tasmād bhava viśālākṣa yaduvaṃśavivardhanaḥ |
63 | dharmasaṃsthāpanārthāya daiteyānāṃ vadhāya ca
jagato dhāraṇārthāya vijñāpyaṃ kuru me prabho |
64 | yad etat paramaṃ guhyaṃ tvatprasādamayaṃ vibho
vāsudeva tad etat te mayodgītaṃ yathātatham |
65 | sṛṣṭvā saṃkarṣaṇaṃ devaṃ svayam ātmānam ātmanā
kṛṣṇa tvam ātmanāsrākṣīḥ pradyumnaṃ cātmasaṃbhavam |
66 | pradyumnāc cāniruddhaṃ tvaṃ yaṃ vidur viṣṇum avyayam
aniruddho 'sṛjan māṃ vai brahmāṇaṃ lokadhāriṇam |
67 | vāsudevamayaḥ so 'haṃ tvayaivāsmi vinirmitaḥ
vibhajya bhāgaśo 'tmānaṃ vraja mānuṣatāṃ vibho |
68 | tatrāsuravadhaṃ kṛtvā sarvalokasukhāya vai
dharmaṃ sthāpya yaśaḥ prāpya yogaṃ prāpsyasi tattvataḥ |
69 | tvāṃ hi brahmarṣayo loke devāś cāmitavikrama
tais taiś ca nāmabhir bhaktā gāyanti paramātmakam |
70 | sthitāś ca sarve tvayi bhūtasaṃghāḥ; kṛtvāśrayaṃ tvāṃ varadaṃ subāho
anādimadhyāntam apārayogaṃ; lokasya setuṃ pravadanti viprāḥ |