Book 6 Chapter 60 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tato bhūriśravā rājan sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ
avidhyad bhṛśasaṃkruddhas tottrair iva mahādvipam |
2 | kauravaṃ sātyakiś caiva śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
avākirad ameyātmā sarvalokasya paśyataḥ |
3 | tato duryodhano rājā sodaryaiḥ parivāritaḥ
saumadattiṃ raṇe yattaḥ samantāt paryavārayat |
4 | tathaiva pāṇḍavāḥ sarve sātyakiṃ rabhasaṃ raṇe
parivārya sthitāḥ saṃkhye samantāt sumahaujasaḥ |
5 | bhīmasenas tu saṃkruddho gadām udyamya bhārata
duryodhanamukhān sarvān putrāṃs te paryavārayat |
6 | rathair anekasāhasraiḥ krodhāmarṣasamanvitaḥ
nandakas tava putras tu bhīmasenaṃ mahābalam vivyādha niśitaiḥ ṣaḍbhiḥ kaṅkapatraiḥ śilāśitaiḥ |
7 | duryodhanas tu samare bhīmasenaṃ mahābalam
ājaghānorasi kruddho mārgaṇair niśitais tribhiḥ |
8 | tato bhīmo mahābāhuḥ svarathaṃ sumahābalaḥ
āruroha rathaśreṣṭhaṃ viśokaṃ cedam abravīt |
9 | ete mahārathāḥ śūrā dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ
mām eva bhṛśasaṃkruddhā hantum abhyudyatā yudhi |
10 | etān adya haniṣyāmi paśyatas te na saṃśayaḥ
tasmān mamāśvān saṃgrāme yattaḥ saṃyaccha sārathe |
11 | evam uktvā tataḥ pārthaḥ putraṃ duryodhanaṃ tava
vivyādha daśabhis tīkṣṇaiḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ nandakaṃ ca tribhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare |
12 | taṃ tu duryodhanaḥ ṣaṣṭyā viddhvā bhīmaṃ mahābalam
tribhir anyaiḥ suniśitair viśokaṃ pratyavidhyata |
13 | bhīmasya ca raṇe rājan dhanuś ciccheda bhāsvaram
muṣṭideśe śarais tīkṣṇais tribhī rājā hasann iva |
14 | bhīmas tu prekṣya yantāraṃ viśokaṃ saṃyuge tadā
pīḍitaṃ viśikhais tīkṣṇais tava putreṇa dhanvinā |
15 | amṛṣyamāṇaḥ saṃkruddho dhanur divyaṃ parāmṛśat
putrasya te mahārāja vadhārthaṃ bharatarṣabha |
16 | samādatta ca saṃrabdhaḥ kṣurapraṃ lomavāhinam
tena ciccheda nṛpater bhīmaḥ kārmukam uttamam |
17 | so 'pavidhya dhanuś chinnaṃ krodhena prajvalann iva
anyat kārmukam ādatta satvaraṃ vegavattaram |
18 | saṃdhatta viśikhaṃ ghoraṃ kālamṛtyusamaprabham
tenājaghāna saṃkruddho bhīmasenaṃ stanāntare |
19 | sa gāḍhaviddho vyathitaḥ syandanopastha āviśat
sa niṣaṇṇo rathopasthe mūrchām abhijagāma ha |
20 | taṃ dṛṣṭvā vyathitaṃ bhīmam abhimanyupurogamāḥ
nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ |
21 | tatas tu tumulāṃ vṛṣṭiṃ śastrāṇāṃ tigmatejasām
pātayām āsur avyagrāḥ putrasya tava mūrdhani |
22 | pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ bhīmaseno mahābalaḥ
duryodhanaṃ tribhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ |
23 | śalyaṃ ca pañcaviṃśatyā śarair vivyādha pāṇḍavaḥ
rukmapuṅkhair maheṣvāsaḥ sa viddho vyapayād raṇāt |
24 | pratyudyayus tato bhīmaṃ tava putrāś caturdaśa
senāpatiḥ suṣeṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ |
25 | ugro bhīmaratho bhīmo bhīmabāhur alolupaḥ
durmukho duṣpradharṣaś ca vivitsur vikaṭaḥ samaḥ |
26 | visṛjanto bahūn bāṇān krodhasaṃraktalocanāḥ
bhīmasenam abhidrutya vivyadhuḥ sahitā bhṛśam |
27 | putrāṃs tu tava saṃprekṣya bhīmaseno mahābalaḥ
sṛkkiṇī vilihan vīraḥ paśumadhye vṛko yathā senāpateḥ kṣurapreṇa śiraś ciccheda pāṇḍavaḥ |
28 | jalasaṃdhaṃ vinirbhidya so 'nayad yamasādanam
suṣeṇaṃ ca tato hatvā preṣayām āsa mṛtyave |
29 | ugrasya saśirastrāṇaṃ śiraś candropamaṃ bhuvi
pātayām āsa bhallena kuṇḍalābhyāṃ vibhūṣitam |
30 | bhīmabāhuṃ ca saptatyā sāśvaketuṃ sasārathim
nināya samare bhīmaḥ paralokāya māriṣa |
31 | bhīmaṃ bhīmarathaṃ cobhau bhīmaseno hasann iva
bhrātarau rabhasau rājann anayad yamasādanam |
32 | tataḥ sulocanaṃ bhīmaḥ kṣurapreṇa mahāmṛdhe
miṣatāṃ sarvasainyānām anayad yamasādanam |
33 | putrās tu tava taṃ dṛṣṭvā bhīmasenaparākramam
śeṣā ye 'nye 'bhavaṃs tatra te bhīmasya bhayārditāḥ vipradrutā diśo rājan vadhyamānā mahātmanā |
34 | tato 'bravīc chāṃtanavaḥ sarvān eva mahārathān
eṣa bhīmo raṇe kruddho dhārtarāṣṭrān mahārathān |
35 | yathāprāgryān yathājyeṣṭhān yathāśūrāṃś ca saṃgatān
nipātayaty ugradhanvā taṃ pramathnīta pārthivāḥ |
36 | evam uktās tataḥ sarve dhārtarāṣṭrasya sainikāḥ
abhyadravanta saṃkruddhā bhīmasenaṃ mahābalam |
37 | bhagadattaḥ prabhinnena kuñjareṇa viśāṃ pate
apatat sahasā tatra yatra bhīmo vyavasthitaḥ |
38 | āpatann eva ca raṇe bhīmasenaṃ śilāśitaiḥ
adṛśyaṃ samare cakre jīmūta iva bhāskaram |
39 | abhimanyumukhās tatra nāmṛṣyanta mahārathāḥ
bhīmasyācchādanaṃ saṃkhye svabāhubalam āśritāḥ |
40 | ta enaṃ śaravarṣeṇa samantāt paryavārayan
gajaṃ ca śaravṛṣṭyā taṃ bibhidus te samantataḥ |
41 | sa śastravṛṣṭyābhihataḥ prādravad dviguṇaṃ padam
prāgjyotiṣagajo rājan nānāliṅgaiḥ sutejanaiḥ |
42 | saṃjātarudhirotpīḍaḥ prekṣaṇīyo 'bhavad raṇe
gabhastibhir ivārkasya saṃsyūto jalado mahān |
43 | sa codito madasrāvī bhagadattena vāraṇaḥ
abhyadhāvata tān sarvān kālotsṛṣṭa ivāntakaḥ dviguṇaṃ javam āsthāya kampayaṃś caraṇair mahīm |
44 | tasya tat sumahad rūpaṃ dṛṣṭvā sarve mahārathāḥ
asahyaṃ manyamānās te nātipramanaso 'bhavan |
45 | tatas tu nṛpatiḥ kruddho bhīmasenaṃ stanāntare
ājaghāna naravyāghra śareṇa nataparvaṇā |
46 | so 'tividdho maheṣvāsas tena rājñā mahārathaḥ
mūrchayābhiparītāṅgo dhvajayaṣṭim upāśritaḥ |
47 | tāṃs tu bhītān samālakṣya bhīmasenaṃ ca mūrchitam
nanāda balavan nādaṃ bhagadattaḥ pratāpavān |
48 | tato ghaṭotkaco rājan prekṣya bhīmaṃ tathāgatam
saṃkruddho rākṣaso ghoras tatraivāntaradhīyata |
49 | sa kṛtvā dāruṇāṃ māyāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhinīm
adṛśyata nimeṣārdhād ghorarūpaṃ samāśritaḥ |
50 | airāvataṃ samāruhya svayaṃ māyāmayaṃ kṛtam
tasya cānye 'pi diṅnāgā babhūvur anuyāyinaḥ |
51 | añjano vāmanaś caiva mahāpadmaś ca suprabhaḥ
traya ete mahānāgā rākṣasaiḥ samadhiṣṭhitāḥ |
52 | mahākāyās tridhā rājan prasravanto madaṃ bahu
tejovīryabalopetā mahābalaparākramāḥ |
53 | ghaṭotkacas tu svaṃ nāgaṃ codayām āsa taṃ tataḥ
sagajaṃ bhagadattaṃ tu hantukāmaḥ paraṃtapaḥ |
54 | te cānye coditā nāgā rākṣasais tair mahābalaiḥ
paripetuḥ susaṃrabdhāś caturdaṃṣṭrāś caturdiśam bhagadattasya taṃ nāgaṃ viṣāṇais te 'bhyapīḍayan |
55 | saṃpīḍyamānas tair nāgair vedanārtaḥ śarāturaḥ
so 'nadat sumahānādam indrāśanisamasvanam |
56 | tasya taṃ nadato nādaṃ sughoraṃ bhīmanisvanam
śrutvā bhīṣmo 'bravīd droṇaṃ rājānaṃ ca suyodhanam |
57 | eṣa yudhyati saṃgrāme haiḍimbena durātmanā
bhagadatto maheṣvāsaḥ kṛcchreṇa parivartate |
58 | rākṣasaś ca mahāmāyaḥ sa ca rājātikopanaḥ
tau sametau mahāvīryau kālamṛtyusamāv ubhau |
59 | śrūyate hy eṣa hṛṣṭānāṃ pāṇḍavānāṃ mahāsvanaḥ
hastinaś caiva sumahān bhītasya ruvato dhvaniḥ |
60 | tatra gacchāma bhadraṃ vo rājānaṃ parirakṣitum
arakṣyamāṇaḥ samare kṣipraṃ prāṇān vimokṣyate |
61 | te tvaradhvaṃ mahāvīryāḥ kiṃ cireṇa prayāmahe
mahān hi vartate raudraḥ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ |
62 | bhaktaś ca kulaputraś ca śūraś ca pṛtanāpatiḥ
yuktaṃ tasya paritrāṇaṃ kartum asmābhir acyutāḥ |
63 | bhīṣmasya tad vacaḥ śrutvā bhāradvājapurogamāḥ
sahitāḥ sarvarājāno bhagadattaparīpsayā uttamaṃ javam āsthāya prayayur yatra so 'bhavat |
64 | tān prayātān samālokya yudhiṣṭhirapurogamāḥ
pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ pṛṣṭhato 'nuyayuḥ parān |
65 | tāny anīkāny athālokya rākṣasendraḥ pratāpavān
nanāda sumahānādaṃ visphoṭam aśaner iva |
66 | tasya taṃ ninadaṃ śrutvā dṛṣṭvā nāgāṃś ca yudhyataḥ
bhīṣmaḥ śāṃtanavo bhūyo bhāradvājam abhāṣata |
67 | na rocate me saṃgrāmo haiḍimbena durātmanā
balavīryasamāviṣṭaḥ sasahāyaś ca sāṃpratam |
68 | naiṣa śakyo yudhā jetum api vajrabhṛtā svayam
labdhalakṣyaḥ prahārī ca vayaṃ ca śrāntavāhanāḥ pāñcālaiḥ pāṇḍaveyaiś ca divasaṃ kṣatavikṣatāḥ |
69 | tan na me rocate yuddhaṃ pāṇḍavair jitakāśibhiḥ
ghuṣyatām avahāro 'dya śvo yotsyāmaḥ paraiḥ saha |
70 | pitāmahavacaḥ śrutvā tathā cakruḥ sma kauravāḥ
upāyenāpayānaṃ te ghaṭotkacabhayārditāḥ |
71 | kauraveṣu nivṛtteṣu pāṇḍavā jitakāśinaḥ
siṃhanādam akurvanta śaṅkhaveṇusvanaiḥ saha |
72 | evaṃ tad abhavad yuddhaṃ divasaṃ bharatarṣabha
pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca puraskṛtya ghaṭotkacam |
73 | kauravās tu tato rājan prayayuḥ śibiraṃ svakam
vrīḍamānā niśākāle pāṇḍaveyaiḥ parājitāḥ |
74 | śaravikṣatagātrāś ca pāṇḍuputrā mahārathāḥ
yuddhe sumanaso bhūtvā śibirāyaiva jagmire |
75 | puraskṛtya mahārāja bhīmasenaghaṭotkacau
pūjayantas tadānyonyaṃ mudā paramayā yutāḥ |
76 | nadanto vividhān nādāṃs tūryasvanavimiśritān
siṃhanādāṃś ca kurvāṇā vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ |
77 | vinadanto mahātmānaḥ kampayantaś ca medinīm
ghaṭṭayantaś ca marmāṇi tava putrasya māriṣa prayātāḥ śibirāyaiva niśākāle paraṃtapāḥ |
78 | duryodhanas tu nṛpatir dīno bhrātṛvadhena ca
muhūrtaṃ cintayām āsa bāṣpaśokasamākulaḥ |
79 | tataḥ kṛtvā vidhiṃ sarvaṃ śibirasya yathāvidhi
pradadhyau śokasaṃtapto bhrātṛvyasanakarśitaḥ |