Book 6 Chapter 50 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | tathā pratisamādiṣṭaḥ kaliṅgo vāhinīpatiḥ
katham adbhutakarmāṇaṃ bhīmasenaṃ mahābalam |
2 | carantaṃ gadayā vīraṃ daṇḍapāṇim ivāntakam
yodhayām āsa samare kaliṅgaḥ saha senayā |
3 | saṃjaya uvāca |
3 | putreṇa tava rājendra sa tathokto mahābalaḥ
mahatyā senayā guptaḥ prāyād bhīmarathaṃ prati |
4 | tām āpatantīṃ sahasā kaliṅgānāṃ mahācamūm
rathanāgāśvakalilāṃ pragṛhītamahāyudhām |
5 | bhīmasenaḥ kaliṅgānām ārchad bhārata vāhinīm
ketumantaṃ ca naiṣādim āyāntaṃ saha cedibhiḥ |
6 | tataḥ śrutāyuḥ saṃkruddho rājñā ketumatā saha
āsasāda raṇe bhīmaṃ vyūḍhānīkeṣu cediṣu |
7 | rathair anekasāhasraiḥ kaliṅgānāṃ janādhipaḥ
ayutena gajānāṃ ca niṣādaiḥ saha ketumān bhīmasenaṃ raṇe rājan samantāt paryavārayat |
8 | cedimatsyakarūṣāś ca bhīmasenapurogamāḥ
abhyavartanta sahasā niṣādān saha rājabhiḥ |
9 | tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam
prajānan na ca yodhān svān parasparajighāṃsayā |
10 | ghoram āsīt tato yuddhaṃ bhīmasya sahasā paraiḥ
yathendrasya mahārāja mahatyā daityasenayā |
11 | tasya sainyasya saṃgrāme yudhyamānasya bhārata
babhūva sumahāñ śabdaḥ sāgarasyeva garjataḥ |
12 | anyonyasya tadā yodhā nikṛntanto viśāṃ pate
mahīṃ cakruś citāṃ sarvāṃ śaśaśoṇitasaṃnibhām |
13 | yodhāṃś ca svān parān vāpi nābhyajānañ jighāṃsayā
svān apy ādadate svāś ca śūrāḥ samaradurjayāḥ |
14 | vimardaḥ sumahān āsīd alpānāṃ bahubhiḥ saha
kaliṅgaiḥ saha cedīnāṃ niṣādaiś ca viśāṃ pate |
15 | kṛtvā puruṣakāraṃ tu yathāśakti mahābalāḥ
bhīmasenaṃ parityajya saṃnyavartanta cedayaḥ |
16 | sarvaiḥ kaliṅgair āsannaḥ saṃnivṛtteṣu cediṣu
svabāhubalam āsthāya na nyavartata pāṇḍavaḥ |
17 | na cacāla rathopasthād bhīmaseno mahābalaḥ
śitair avākiran bāṇaiḥ kaliṅgānāṃ varūthinīm |
18 | kaliṅgas tu maheṣvāsaḥ putraś cāsya mahārathaḥ
śakradeva iti khyāto jaghnatuḥ pāṇḍavaṃ śaraiḥ |
19 | tato bhīmo mahābāhur vidhunvan ruciraṃ dhanuḥ
yodhayām āsa kāliṅgān svabāhubalam āśritaḥ |
20 | śakradevas tu samare visṛjan sāyakān bahūn
aśvāñ jaghāna samare bhīmasenasya sāyakaiḥ vavarṣa śaravarṣāṇi tapānte jalado yathā |
21 | hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmaseno mahābalaḥ
śakradevāya cikṣepa sarvaśaikyāyasīṃ gadām |
22 | sa tayā nihato rājan kaliṅgasya suto rathāt
sadhvajaḥ saha sūtena jagāma dharaṇītalam |
23 | hatam ātmasutaṃ dṛṣṭvā kaliṅgānāṃ janādhipaḥ
rathair anekasāhasrair bhimasyāvārayad diśaḥ |
24 | tato bhīmo mahābāhur gurvīṃ tyaktvā mahāgadām
udbabarhātha nistriṃśaṃ cikīrṣuḥ karma dāruṇam |
25 | carma cāpratimaṃ rājann ārṣabhaṃ puruṣarṣabha
nakṣatrair ardhacandraiś ca śātakumbhamayaiś citam |
26 | kaliṅgas tu tataḥ kruddho dhanurjyām avamṛjya ha
pragṛhya ca śaraṃ ghoram ekaṃ sarpaviṣopamam prāhiṇod bhīmasenāya vadhākāṅkṣī janeśvaraḥ |
27 | tam āpatantaṃ vegena preritaṃ niśitaṃ śaram
bhīmaseno dvidhā rājaṃś ciccheda vipulāsinā udakrośac ca saṃhṛṣṭas trāsayāno varūthinīm |
28 | kaliṅgas tu tataḥ kruddho bhīmasenāya saṃyuge
tomarān prāhiṇoc chīghraṃ caturdaśa śilāśitān |
29 | tān aprāptān mahābāhuḥ khagatān eva pāṇḍavaḥ
ciccheda sahasā rājann asaṃbhrānto varāsinā |
30 | nikṛtya tu raṇe bhīmas tomarān vai caturdaśa
bhānumantam abhiprekṣya prādravat puruṣarṣabhaḥ |
31 | bhānumāṃs tu tato bhīmaṃ śaravarṣeṇa chādayan
nanāda balavan nādaṃ nādayāno nabhastalam |
32 | na taṃ sa mamṛṣe bhīmaḥ siṃhanādaṃ mahāraṇe
tataḥ svareṇa mahatā vinanāda mahāsvanam |
33 | tena śabdena vitrastā kaliṅgānāṃ varūthinī
na bhīmaṃ samare mene mānuṣaṃ bharatarṣabha |
34 | tato bhīmo mahārāja naditvā vipulaṃ svanam
sāsir vegād avaplutya dantābhyāṃ vāraṇottamam |
35 | āruroha tato madhyaṃ nāgarājasya māriṣa
khaḍgena pṛthunā madhye bhānumantam athācchinat |
36 | so 'ntarāyudhinaṃ hatvā rājaputram ariṃdamaḥ
gurubhārasahaskandhe nāgasyāsim apātayat |
37 | chinnaskandhaḥ sa vinadan papāta gajayūthapaḥ
ārugṇaḥ sindhuvegena sānumān iva parvataḥ |
38 | tatas tasmād avaplutya gajād bhārata bhārataḥ
khaḍgapāṇir adīnātmā atiṣṭhad bhuvi daṃśitaḥ |
39 | sa cacāra bahūn mārgān abhītaḥ pātayan gajān
agnicakram ivāviddhaṃ sarvataḥ pratyadṛśyata |
40 | aśvavṛndeṣu nāgeṣu rathānīkeṣu cābhibhūḥ
padātīnāṃ ca saṃgheṣu vinighnañ śoṇitokṣitaḥ śyenavad vyacarad bhīmo raṇe ripubalotkaṭaḥ |
41 | chindaṃs teṣāṃ śarīrāṇi śirāṃsi ca mahājavaḥ
khaḍgena śitadhāreṇa saṃyuge gajayodhinām |
42 | padātir ekaḥ saṃkruddhaḥ śatrūṇāṃ bhayavardhanaḥ
mohayām āsa ca tadā kālāntakayamopamaḥ |
43 | mūḍhāś ca te tam evājau vinadantaḥ samādravan
sāsim uttamavegena vicarantaṃ mahāraṇe |
44 | nikṛtya rathinām ājau ratheṣāś ca yugāni ca
jaghāna rathinaś cāpi balavān arimardanaḥ |
45 | bhīmasenaś caran mārgān subahūn pratyadṛśyata
bhrāntam udbhrāntam āviddham āplutaṃ prasṛtaṃ sṛtam saṃpātaṃ samudīryaṃ ca darśayām āsa pāṇḍavaḥ |
46 | ke cid agrāsinā chinnāḥ pāṇḍavena mahātmanā
vinedur bhinnamarmāṇo nipetuś ca gatāsavaḥ |
47 | chinnadantāgrahastāś ca bhinnakumbhās tathāpare
viyodhāḥ svāny anīkāni jaghnur bhārata vāraṇāḥ nipetur urvyāṃ ca tathā vinadanto mahāravān |
48 | chinnāṃś ca tomarāṃś cāpān mahāmātraśirāṃsi ca
paristomāni citrāṇi kakṣyāś ca kanakojjvalāḥ |
49 | graiveyāṇy atha śaktīś ca patākāḥ kaṇapāṃs tathā
tūṇīrāṇy atha yantrāṇi vicitrāṇi dhanūṃṣi ca |
50 | agnikuṇḍāni śubhrāṇi tottrāṃś caivāṅkuśaiḥ saha
ghaṇṭāś ca vividhā rājan hemagarbhāṃs tsarūn api patataḥ patitāṃś caiva paśyāmaḥ saha sādibhiḥ |
51 | chinnagātrāvarakarair nihataiś cāpi vāraṇaiḥ
āsīt tasmin samāstīrṇā patitair bhūr nagair iva |
52 | vimṛdyaivaṃ mahānāgān mamardāśvān nararṣabhaḥ
aśvārohavarāṃś cāpi pātayām āsa bhārata tad ghoram abhavad yuddhaṃ tasya teṣāṃ ca bhārata |
53 | khalīnāny atha yoktrāṇi kaśāś ca kanakojjvalāḥ
paristomāś ca prāsāś ca ṛṣṭayaś ca mahādhanāḥ |
54 | kavacāny atha carmāṇi citrāṇy āstaraṇāni ca
tatra tatrāpaviddhāni vyadṛśyanta mahāhave |
55 | prothayantrair vicitraiś ca śastraiś ca vimalais tathā
sa cakre vasudhāṃ kīrṇāṃ śabalaiḥ kusumair iva |
56 | āplutya rathinaḥ kāṃś cit parāmṛśya mahābalaḥ
pātayām āsa khaḍgena sadhvajān api pāṇḍavaḥ |
57 | muhur utpatato dikṣu dhāvataś ca yaśasvinaḥ
mārgāṃś ca carataś citrān vyasmayanta raṇe janāḥ |
58 | nijaghāna padā kāṃś cid ākṣipyānyān apothayat
khaḍgenānyāṃś ca ciccheda nādenānyāṃś ca bhīṣayan |
59 | ūruvegena cāpy anyān pātayām āsa bhūtale
apare cainam ālokya bhayāt pañcatvam āgatāḥ |
60 | evaṃ sā bahulā senā kaliṅgānāṃ tarasvinām
parivārya raṇe bhīṣmaṃ bhīmasenam upādravat |
61 | tataḥ kaliṅgasainyānāṃ pramukhe bharatarṣabha
śrutāyuṣam abhiprekṣya bhīmasenaḥ samabhyayāt |
62 | tam āyāntam abhiprekṣya kaliṅgo navabhiḥ śaraiḥ
bhīmasenam ameyātmā pratyavidhyat stanāntare |
63 | kaliṅgabāṇābhihatas tottrārdita iva dvipaḥ
bhīmasenaḥ prajajvāla krodhenāgnir ivendhanaiḥ |
64 | athāśokaḥ samādāya rathaṃ hemapariṣkṛtam
bhīmaṃ saṃpādayām āsa rathena rathasārathiḥ |
65 | tam āruhya rathaṃ tūrṇaṃ kaunteyaḥ śatrusūdanaḥ
kaliṅgam abhidudrāva tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
66 | tataḥ śrutāyur balavān bhīmāya niśitāñ śarān
preṣayām āsa saṃkruddho darśayan pāṇilāghavam |
67 | sa kārmukavarotsṛṣṭair navabhir niśitaiḥ śaraiḥ
samāhato bhṛśaṃ rājan kaliṅgena mahāyaśāḥ saṃcukrudhe bhṛśaṃ bhīmo daṇḍāhata ivoragaḥ |
68 | kruddhaś ca cāpam āyamya balavad balināṃ varaḥ
kaliṅgam avadhīt pārtho bhīmaḥ saptabhir āyasaiḥ |
69 | kṣurābhyāṃ cakrarakṣau ca kaliṅgasya mahābalau
satyadevaṃ ca satyaṃ ca prāhiṇod yamasādanam |
70 | tataḥ punar ameyātmā nārācair niśitais tribhiḥ
ketumantaṃ raṇe bhīmo 'gamayad yamasādanam |
71 | tataḥ kaliṅgāḥ saṃkruddhā bhīmasenam amarṣaṇam
anīkair bahusāhasraiḥ kṣatriyāḥ samavārayan |
72 | tataḥ śaktigadākhaḍgatomararṣṭiparaśvadhaiḥ
kaliṅgāś ca tato rājan bhīmasenam avākiran |
73 | saṃnivārya sa tāṃ ghorāṃ śaravṛṣṭiṃ samutthitām
gadām ādāya tarasā pariplutya mahābalaḥ bhīmaḥ saptaśatān vīrān anayad yamasādanam |
74 | punaś caiva dvisāhasrān kaliṅgān arimardanaḥ
prāhiṇon mṛtyulokāya tad adbhutam ivābhavat |
75 | evaṃ sa tāny anīkāni kaliṅgānāṃ punaḥ punaḥ
bibheda samare vīraḥ prekṣya bhīṣmaṃ mahāvratam |
76 | hatārohāś ca mātaṅgāḥ pāṇḍavena mahātmanā
viprajagmur anīkeṣu meghā vātahatā iva mṛdnantaḥ svāny anīkāni vinadantaḥ śarāturāḥ |
77 | tato bhīmo mahābāhuḥ śaṅkhaṃ prādhmāpayad balī
sarvakāliṅgasainyānāṃ manāṃsi samakampayat |
78 | mohaś cāpi kaliṅgānām āviveśa paraṃtapa
prākampanta ca sainyāni vāhanāni ca sarvaśaḥ |
79 | bhīmena samare rājan gajendreṇeva sarvataḥ
mārgān bahūn vicaratā dhāvatā ca tatas tataḥ muhur utpatatā caiva saṃmohaḥ samajāyata |
80 | bhīmasenabhayatrastaṃ sainyaṃ ca samakampata
kṣobhyamāṇam asaṃbādhaṃ grāheṇeva mahat saraḥ |
81 | trāsiteṣu ca vīreṣu bhīmenādbhutakarmaṇā
punarāvartamāneṣu vidravatsu ca saṃghaśaḥ |
82 | sarvakāliṅgayodheṣu pāṇḍūnāṃ dhvajinīpatiḥ
abravīt svāny anīkāni yudhyadhvam iti pārṣataḥ |
83 | senāpativacaḥ śrutvā śikhaṇḍipramukhā gaṇāḥ
bhīmam evābhyavartanta rathānīkaiḥ prahāribhiḥ |
84 | dharmarājaś ca tān sarvān upajagrāha pāṇḍavaḥ
mahatā meghavarṇena nāgānīkena pṛṣṭhataḥ |
85 | evaṃ saṃcodya sarvāṇi svāny anīkāni pārṣataḥ
bhīmasenasya jagrāha pārṣṇiṃ satpuruṣocitām |
86 | na hi pāñcālarājasya loke kaś cana vidyate
bhīmasātyakayor anyaḥ prāṇebhyaḥ priyakṛttamaḥ |
87 | so 'paśyat taṃ kaliṅgeṣu carantam arisūdanam
bhīmasenaṃ mahābāhuṃ pārṣataḥ paravīrahā |
88 | nanarda bahudhā rājan hṛṣṭaś cāsīt paraṃtapaḥ
śaṅkhaṃ dadhmau ca samare siṃhanādaṃ nanāda ca |
89 | sa ca pārāvatāśvasya rathe hemapariṣkṛte
kovidāradhvajaṃ dṛṣṭvā bhīmasenaḥ samāśvasat |
90 | dhṛṣṭadyumnas tu taṃ dṛṣṭvā kaliṅgaiḥ samabhidrutam
bhīmasenam ameyātmā trāṇāyājau samabhyayāt |
91 | tau dūrāt sātyakir dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnavṛkodarau
kaliṅgān samare vīrau yodhayantau manasvinau |
92 | sa tatra gatvā śaineyo javena jayatāṃ varaḥ
pārthapārṣatayoḥ pārṣṇiṃ jagrāha puruṣarṣabhaḥ |
93 | sa kṛtvā kadanaṃ tatra pragṛhītaśarāsanaḥ
āsthito raudram ātmānaṃ jaghāna samare parān |
94 | kaliṅgaprabhavāṃ caiva māṃsaśoṇitakardamām
rudhirasyandinīṃ tatra bhīmaḥ prāvartayan nadīm |
95 | antareṇa kaliṅgānāṃ pāṇḍavānāṃ ca vāhinīm
saṃtatāra sudustārāṃ bhīmaseno mahābalaḥ |
96 | bhīmasenaṃ tathā dṛṣṭvā prākrośaṃs tāvakā nṛpa
kālo 'yaṃ bhīmarūpeṇa kaliṅgaiḥ saha yudhyate |
97 | tataḥ śāṃtanavo bhīṣmaḥ śrutvā taṃ ninadaṃ raṇe
abhyayāt tvarito bhīmaṃ vyūḍhānīkaḥ samantataḥ |
98 | taṃ sātyakir bhīmaseno dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
abhyadravanta bhīṣmasya rathaṃ hemapariṣkṛtam |
99 | parivārya ca te sarve gāṅgeyaṃ rabhasaṃ raṇe
tribhis tribhiḥ śarair ghorair bhīṣmam ānarchur añjasā |
100 | pratyavidhyata tān sarvān pitā devavratas tava
yatamānān maheṣvāsāṃs tribhis tribhir ajihmagaiḥ |
101 | tataḥ śarasahasreṇa saṃnivārya mahārathān
hayān kāñcanasaṃnāhān bhīmasya nyahanac charaiḥ |
102 | hatāśve tu rathe tiṣṭhan bhīmasenaḥ pratāpavān
śaktiṃ cikṣepa tarasā gāṅgeyasya rathaṃ prati |
103 | aprāptām eva tāṃ śaktiṃ pitā devavratas tava
tridhā ciccheda samare sā pṛthivyām aśīryata |
104 | tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ pragṛhya balavad gadām
bhīmaseno rathāt tūrṇaṃ pupluve manujarṣabha |
105 | sātyako 'pi tatas tūrṇaṃ bhīmasya priyakāmyayā
sārathiṃ kuruvṛddhasya pātayām āsa sāyakaiḥ |
106 | bhīṣmas tu nihate tasmin sārathau rathināṃ varaḥ
vātāyamānais tair aśvair apanīto raṇājirāt |
107 | bhīmasenas tato rājann apanīte mahāvrate
prajajvāla yathā vahnir dahan kakṣam ivaidhitaḥ |
108 | sa hatvā sarvakāliṅgān senāmadhye vyatiṣṭhata
nainam abhyutsahan ke cit tāvakā bharatarṣabha |
109 | dhṛṣṭadyumnas tam āropya svarathe rathināṃ varaḥ
paśyatāṃ sarvasainyānām apovāha yaśasvinam |
110 | saṃpūjyamānaḥ pāñcālyair matsyaiś ca bharatarṣabha
dhṛṣṭadyumnaṃ pariṣvajya sameyād atha sātyakim |
111 | athābravīd bhīmasenaṃ sātyakiḥ satyavikramaḥ
praharṣayan yaduvyāghro dhṛṣṭadyumnasya paśyataḥ |
112 | diṣṭyā kaliṅgarājaś ca rājaputraś ca ketumān
śakradevaś ca kāliṅgaḥ kaliṅgāś ca mṛdhe hatāḥ |
113 | svabāhubalavīryeṇa nāgāśvarathasaṃkulaḥ
mahāvyūhaḥ kaliṅgānām ekena mṛditas tvayā |
114 | evam uktvā śiner naptā dīrghabāhur ariṃdamaḥ
rathād ratham abhidrutya paryaṣvajata pāṇḍavam |
115 | tataḥ svaratham āruhya punar eva mahārathaḥ
tāvakān avadhīt kruddho bhīmasya balam ādadhat |