Book 6 Chapter 48 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | evaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu māmakeṣv itareṣu ca
kathaṃ praharatāṃ śreṣṭhāḥ saṃprahāraṃ pracakrire |
2 | saṃjaya uvāca |
2 | samaṃ vyūḍheṣv anīkeṣu saṃnaddhā ruciradhvajāḥ
apāram iva saṃdṛśya sāgarapratimaṃ balam |
3 | teṣāṃ madhye sthito rājā putro duryodhanas tava
abravīt tāvakān sarvān yudhyadhvam iti daṃśitāḥ |
4 | te manaḥ krūram āsthāya samabhityaktajīvitāḥ
pāṇḍavān abhyavartanta sarva evocchritadhvajāḥ |
5 | tato yuddhaṃ samabhavat tumulaṃ lomaharṣaṇam
tāvakānāṃ pareṣāṃ ca vyatiṣaktarathadvipam |
6 | muktās tu rathibhir bāṇā rukmapuṅkhāḥ sutejanāḥ
saṃnipetur akuṇṭhāgrā nāgeṣu ca hayeṣu ca |
7 | tathā pravṛtte saṃgrāme dhanur udyamya daṃśitaḥ
abhipatya mahābāhur bhīṣmo bhīmaparākramaḥ |
8 | saubhadre bhīmasene ca śaineye ca mahārathe
kekaye ca virāṭe ca dhṛṣṭadyumne ca pārṣate |
9 | eteṣu naravīreṣu cedimatsyeṣu cābhitaḥ
vavarṣa śaravarṣāṇi vṛddhaḥ kurupitāmahaḥ |
10 | prākampata mahāvyūhas tasmin vīrasamāgame
sarveṣām eva sainyānām āsīd vyatikaro mahān |
11 | sāditadhvajanāgāś ca hatapravaravājinaḥ
viprayātarathānīkāḥ samapadyanta pāṇḍavāḥ |
12 | arjunas tu naravyāghro dṛṣṭvā bhīṣmaṃ mahāratham
vārṣṇeyam abravīt kruddho yāhi yatra pitāmahaḥ |
13 | eṣa bhīṣmaḥ susaṃkruddho vārṣṇeya mama vāhinīm
nāśayiṣyati suvyaktaṃ duryodhanahite rataḥ |
14 | eṣa droṇaḥ kṛpaḥ śalyo vikarṇaś ca janārdana
dhārtarāṣṭrāś ca sahitā duryodhanapurogamāḥ |
15 | pāñcālān nihaniṣyanti rakṣitā dṛḍhadhanvanā
so 'haṃ bhīṣmaṃ gamiṣyāmi sainyahetor janārdana |
16 | tam abravīd vāsudevo yatto bhava dhanaṃjaya
eṣa tvā prāpaye vīra pitāmaharathaṃ prati |
17 | evam uktvā tataḥ śaurī rathaṃ taṃ lokaviśrutam
prāpayām āsa bhīṣmāya rathaṃ prati janeśvara |
18 | cañcadbahupatākena balākāvarṇavājinā
samucchritamahābhīmanadadvānaraketunā mahatā meghanādena rathenādityavarcasā |
19 | vinighnan kauravānīkaṃ śūrasenāṃś ca pāṇḍavaḥ
āyāc charān nudañ śīghraṃ suhṛcchoṣavināśanaḥ |
20 | tam āpatantaṃ vegena prabhinnam iva vāraṇam
trāsayānaṃ raṇe śūrān pātayantaṃ ca sāyakaiḥ |
21 | saindhavapramukhair guptaḥ prācyasauvīrakekayaiḥ
sahasā pratyudīyāya bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'rjunam |
22 | ko hi gāṇḍīvadhanvānam anyaḥ kurupitāmahāt
droṇavaikartanābhyāṃ vā rathaḥ saṃyātum arhati |
23 | tato bhīṣmo mahārāja kauravāṇāṃ pitāmahaḥ
arjunaṃ saptasaptatyā nārācānāṃ samāvṛṇot |
24 | droṇaś ca pañcaviṃśatyā kṛpaḥ pañcāśatā śaraiḥ
duryodhanaś catuḥṣaṣṭyā śalyaś ca navabhiḥ śaraiḥ |
25 | saindhavo navabhiś cāpi śakuniś cāpi pañcabhiḥ
vikarṇo daśabhir bhallai rājan vivyādha pāṇḍavam |
26 | sa tair viddho maheṣvāsaḥ samantān niśitaiḥ śaraiḥ
na vivyathe mahābāhur bhidyamāna ivācalaḥ |
27 | sa bhīṣmaṃ pañcaviṃśatyā kṛpaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ
droṇaṃ ṣaṣṭyā naravyāghro vikarṇaṃ ca tribhiḥ śaraiḥ |
28 | ārtāyaniṃ tribhir bāṇai rājānaṃ cāpi pañcabhiḥ
pratyavidhyad ameyātmā kirīṭī bharatarṣabha |
29 | taṃ sātyakir virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
draupadeyābhimanyuś ca parivavrur dhanaṃjayam |
30 | tato droṇaṃ maheṣvāsaṃ gāṅgeyasya priye ratam
abhyavarṣata pāñcālyaḥ saṃyuktaḥ saha somakaiḥ |
31 | bhīṣmas tu rathināṃ śreṣṭhas tūrṇaṃ vivyādha pāṇḍavam
aśītyā niśitair bāṇais tato 'krośanta tāvakāḥ |
32 | teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā prahṛṣṭānāṃ prahṛṣṭavat
praviveśa tato madhyaṃ rathasiṃhaḥ pratāpavān |
33 | teṣāṃ tu rathasiṃhānāṃ madhyaṃ prāpya dhanaṃjayaḥ
cikrīḍa dhanuṣā rājaṃl lakṣyaṃ kṛtvā mahārathān |
34 | tato duryodhano rājā bhīṣmam āha janeśvaraḥ
pīḍyamānaṃ svakaṃ sainyaṃ dṛṣṭvā pārthena saṃyuge |
35 | eṣa pāṇḍusutas tāta kṛṣṇena sahito balī
yatatāṃ sarvasainyānāṃ mūlaṃ naḥ parikṛntati tvayi jīvati gāṅgeye droṇe ca rathināṃ vare |
36 | tvatkṛte hy eṣa karṇo 'pi nyastaśastro mahārathaḥ
na yudhyati raṇe pārthaṃ hitakāmaḥ sadā mama |
37 | sa tathā kuru gāṅgeya yathā hanyeta phalgunaḥ
evam uktas tato rājan pitā devavratas tava dhik kṣatradharmam ity uktvā yayau pārtharathaṃ prati |
38 | ubhau śvetahayau rājan saṃsaktau dṛśya pārthivāḥ
siṃhanādān bhṛśaṃ cakruḥ śaṅkhaśabdāṃś ca bhārata |
39 | drauṇir duryodhanaś caiva vikarṇaś ca tavātmajaḥ
parivārya raṇe bhīṣmaṃ sthitā yuddhāya māriṣa |
40 | tathaiva pāṇḍavāḥ sarve parivārya dhanaṃjayam
sthitā yuddhāya mahate tato yuddham avartata |
41 | gāṅgeyas tu raṇe pārtham ānarchan navabhiḥ śaraiḥ
tam arjunaḥ pratyavidhyad daśabhir marmavedhibhiḥ |
42 | tataḥ śarasahasreṇa suprayuktena pāṇḍavaḥ
arjunaḥ samaraślāghī bhīṣmasyāvārayad diśaḥ |
43 | śarajālaṃ tatas tat tu śarajālena kaurava
vārayām āsa pārthasya bhīṣmaḥ śāṃtanavas tathā |
44 | ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau yuddhābhinandinau
nirviśeṣam ayudhyetāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇau |
45 | bhīṣmacāpavimuktāni śarajālāni saṃghaśaḥ
śīryamāṇāny adṛśyanta bhinnāny arjunasāyakaiḥ |
46 | tathaivārjunamuktāni śarajālāni bhāgaśaḥ
gāṅgeyaśaranunnāni nyapatanta mahītale |
47 | arjunaḥ pañcaviṃśatyā bhīṣmam ārcchac chitaiḥ śaraiḥ
bhīṣmo 'pi samare pārthaṃ vivyādha triṃśatā śaraiḥ |
48 | anyonyasya hayān viddhvā dhvajau ca sumahābalau
ratheṣāṃ rathacakre ca cikrīḍatur ariṃdamau |
49 | tataḥ kruddho mahārāja bhīṣmaḥ praharatāṃ varaḥ
vāsudevaṃ tribhir bāṇair ājaghāna stanāntare |
50 | bhīṣmacāpacyutair bāṇair nirviddho madhusūdanaḥ
virarāja raṇe rājan sapuṣpa iva kiṃśukaḥ |
51 | tato 'rjuno bhṛśaṃ kruddho nirviddhaṃ prekṣya mādhavam
gāṅgeyasārathiṃ saṃkhye nirbibheda tribhiḥ śaraiḥ |
52 | yatamānau tu tau vīrāv anyonyasya vadhaṃ prati
nāśaknutāṃ tadānyonyam abhisaṃdhātum āhave |
53 | maṇḍalāni vicitrāṇi gatapratyāgatāni ca
adarśayetāṃ bahudhā sūtasāmarthyalāghavāt |
54 | antaraṃ ca prahāreṣu tarkayantau mahārathau
rājann antaramārgasthau sthitāv āstāṃ muhur muhuḥ |
55 | ubhau siṃharavonmiśraṃ śaṅkhaśabdaṃ pracakratuḥ
tathaiva cāpanirghoṣaṃ cakratus tau mahārathau |
56 | tayoḥ śaṅkhapraṇādena rathanemisvanena ca
dāritā sahasā bhūmiś cakampa ca nanāda ca |
57 | na tayor antaraṃ kaś cid dadṛśe bharatarṣabha
balinau samare śūrāv anyonyasadṛśāv ubhau |
58 | cihnamātreṇa bhīṣmaṃ tu prajajñus tatra kauravāḥ
tathā pāṇḍusutāḥ pārthaṃ cihnamātreṇa jajñire |
59 | tayor nṛvarayo rājan dṛśya tādṛk parākramam
vismayaṃ sarvabhūtāni jagmur bhārata saṃyuge |
60 | na tayor vivaraṃ kaś cid raṇe paśyati bhārata
dharme sthitasya hi yathā na kaś cid vṛjinaṃ kva cit |
61 | ubhau hi śarajālena tāv adṛśyau babhūvatuḥ
prakāśau ca punas tūrṇaṃ babhūvatur ubhau raṇe |
62 | tatra devāḥ sagandharvāś cāraṇāś ca saharṣibhiḥ
anyonyaṃ pratyabhāṣanta tayor dṛṣṭvā parākramam |
63 | na śakyau yudhi saṃrabdhau jetum etau mahārathau
sadevāsuragandharvair lokair api kathaṃ cana |
64 | āścaryabhūtaṃ lokeṣu yuddham etan mahādbhutam
naitādṛśāni yuddhāni bhaviṣyanti kathaṃ cana |
65 | nāpi śakyo raṇe jetuṃ bhīṣmaḥ pārthena dhīmatā
sadhanuś ca rathasthaś ca pravapan sāyakān raṇe |
66 | tathaiva pāṇḍavaṃ yuddhe devair api durāsadam
na vijetuṃ raṇe bhīṣma utsaheta dhanurdharam |
67 | iti sma vācaḥ śrūyante proccarantyas tatas tataḥ
gāṅgeyārjunayoḥ saṃkhye stavayuktā viśāṃ pate |
68 | tvadīyās tu tato yodhāḥ pāṇḍaveyāś ca bhārata
anyonyaṃ samare jaghnus tayos tatra parākrame |
69 | śitadhārais tathā khaḍgair vimalaiś ca paraśvadhaiḥ
śarair anyaiś ca bahubhiḥ śastrair nānāvidhair yudhi ubhayoḥ senayor vīrā nyakṛntanta parasparam |
70 | vartamāne tathā ghore tasmin yuddhe sudāruṇe
droṇapāñcālyayo rājan mahān āsīt samāgamaḥ |