Book 6 Chapter 46 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | kṛte 'vahāre sainyānāṃ prathame bharatarṣabha
bhīṣme ca yudhi saṃrabdhe hṛṣṭe duryodhane tathā |
2 | dharmarājas tatas tūrṇam abhigamya janārdanam
bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ sarvaiś caiva janeśvaraiḥ |
3 | śucā paramayā yuktaś cintayānaḥ parājayam
vārṣṇeyam abravīd rājan dṛṣṭvā bhīṣmasya vikramam |
4 | kṛṣṇa paśya maheṣvāsaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam
śarair dahantaṃ sainyaṃ me grīṣme kakṣam ivānalam |
5 | katham enaṃ mahātmānaṃ śakṣyāmaḥ prativīkṣitum
lelihyamānaṃ sainyaṃ me haviṣmantam ivānalam |
6 | etaṃ hi puruṣavyāghraṃ dhanuṣmantaṃ mahābalam
dṛṣṭvā vipradrutaṃ sainyaṃ madīyaṃ mārgaṇāhatam |
7 | śakyo jetuṃ yamaḥ kruddho vajrapāṇiś ca saṃyuge
varuṇaḥ pāśabhṛc cāpi kubero vā gadādharaḥ |
8 | na tu bhīṣmo mahātejāḥ śakyo jetuṃ mahābalaḥ
so 'ham evaṃ gate magno bhīṣmāgādhajale 'plavaḥ |
9 | ātmano buddhidaurbalyād bhīṣmam āsādya keśava
vanaṃ yāsyāmi govinda śreyo me tatra jīvitum |
10 | na tv imān pṛthivīpālān dātuṃ bhīṣmāya mṛtyave
kṣapayiṣyati senāṃ me kṛṣṇa bhīṣmo mahāstravit |
11 | yathānalaṃ prajvalitaṃ pataṃgāḥ samabhidrutāḥ
vināśāyaiva gacchanti tathā me sainiko janaḥ |
12 | kṣayaṃ nīto 'smi vārṣṇeya rājyahetoḥ parākramī
bhrātaraś caiva me vīrāḥ karśitāḥ śarapīḍitāḥ |
13 | matkṛte bhrātṛsauhārdād rājyād bhraṣṭās tathā sukhāt
jīvitaṃ bahu manye 'haṃ jīvitaṃ hy adya durlabham |
14 | jīvitasya hi śeṣeṇa tapas tapsyāmi duścaram
na ghātayiṣyāmi raṇe mitrāṇīmāni keśava |
15 | rathān me bahusāhasrān divyair astrair mahābalaḥ
ghātayaty aniśaṃ bhīṣmaḥ pravarāṇāṃ prahāriṇām |
16 | kiṃ nu kṛtvā kṛtaṃ me syād brūhi mādhava māciram
madhyastham iva paśyāmi samare savyasācinam |
17 | eko bhīmaḥ paraṃ śaktyā yudhyaty eṣa mahābhujaḥ
kevalaṃ bāhuvīryeṇa kṣatradharmam anusmaran |
18 | gadayā vīraghātinyā yathotsāhaṃ mahāmanāḥ
karoty asukaraṃ karma gajāśvarathapattiṣu |
19 | nālam eṣa kṣayaṃ kartuṃ parasainyasya māriṣa
ārjavenaiva yuddhena vīra varṣaśatair api |
20 | eko 'stravit sakhā te 'yaṃ so 'py asmān samupekṣate
nirdahyamānān bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā |
21 | divyāny astrāṇi bhīṣmasya droṇasya ca mahātmanaḥ
dhakṣyanti kṣatriyān sarvān prayuktāni punaḥ punaḥ |
22 | kṛṣṇa bhīṣmaḥ susaṃrabdhaḥ sahitaḥ sarvapārthivaiḥ
kṣapayiṣyati no nūnaṃ yādṛśo 'sya parākramaḥ |
23 | sa tvaṃ paśya maheṣvāsaṃ yogīṣvara mahāratham
yo bhīṣmaṃ śamayet saṃkhye dāvāgniṃ jalado yathā |
24 | tava prasādād govinda pāṇḍavā nihatadviṣaḥ
svarājyam anusaṃprāptā modiṣyanti sabāndhavāḥ |
25 | evam uktvā tataḥ pārtho dhyāyann āste mahāmanāḥ
ciram antarmanā bhūtvā śokopahatacetanaḥ |
26 | śokārtaṃ pāṇḍavaṃ jñātvā duḥkhena hatacetasam
abravīt tatra govindo harṣayan sarvapāṇḍavān |
27 | mā śuco bharataśreṣṭha na tvaṃ śocitum arhasi
yasya te bhrātaraḥ śūrāḥ sarvalokasya dhanvinaḥ |
28 | ahaṃ ca priyakṛd rājan sātyakiś ca mahārathaḥ
virāṭadrupadau vṛddhau dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ |
29 | tathaiva sabalāḥ sarve rājāno rājasattama
tvatprasādaṃ pratīkṣante tvadbhaktāś ca viśāṃ pate |
30 | eṣa te pārṣato nityaṃ hitakāmaḥ priye rataḥ
senāpatyam anuprāpto dhṛṣṭadyumno mahābalaḥ śikhaṇḍī ca mahābāho bhīṣmasya nidhanaṃ kila |
31 | etac chrutvā tato rājā dhṛṣṭadyumnaṃ mahāratham
abravīt samitau tasyāṃ vāsudevasya śṛṇvataḥ |
32 | dhṛṣṭadyumna nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi māriṣa
nātikramyaṃ bhavet tac ca vacanaṃ mama bhāṣitam |
33 | bhavān senāpatir mahyaṃ vāsudevena saṃmataḥ
kārttikeyo yathā nityaṃ devānām abhavat purā tathā tvam api pāṇḍūnāṃ senānīḥ puruṣarṣabha |
34 | sa tvaṃ puruṣaśārdūla vikramya jahi kauravān
ahaṃ ca tvānuyāsyāmi bhīmaḥ kṛṣṇaś ca māriṣa |
35 | mādrīputrau ca sahitau draupadeyāś ca daṃśitāḥ
ye cānye pṛthivīpālāḥ pradhānāḥ puruṣarṣabha |
36 | tata uddharṣayan sarvān dhṛṣṭadyumno 'bhyabhāṣata
ahaṃ droṇāntakaḥ pārtha vihitaḥ śaṃbhunā purā |
37 | raṇe bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ jayadratham
sarvān adya raṇe dṛptān pratiyotsyāmi pārthiva |
38 | athotkruṣṭaṃ maheṣvāsaiḥ pāṇḍavair yuddhadurmadaiḥ
samudyate pārthivendre pārṣate śatrusūdane |
39 | tam abravīt tataḥ pārthaḥ pārṣataṃ pṛtanāpatim
vyūhaḥ krauñcāruṇo nāma sarvaśatrunibarhaṇaḥ |
40 | yaṃ bṛhaspatir indrāya tadā devāsure 'bravīt
taṃ yathāvat prativyūha parānīkavināśanam adṛṣṭapūrvaṃ rājānaḥ paśyantu kurubhiḥ saha |
41 | tathoktaḥ sa nṛdevena viṣṇur vajrabhṛtā iva
prabhāte sarvasainyānām agre cakre dhanaṃjayam |
42 | ādityapathagaḥ ketus tasyādbhutamanoramaḥ
śāsanāt puruhūtasya nirmito viśvakarmaṇā |
43 | indrāyudhasavarṇābhiḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ
ākāśaga ivākāśe gandharvanagaropamaḥ nṛtyamāna ivābhāti rathacaryāsu māriṣa |
44 | tena ratnavatā pārthaḥ sa ca gāṇḍīvadhanvanā
babhūva paramopetaḥ svayaṃbhūr iva bhānunā |
45 | śiro 'bhūd drupado rājā mahatyā senayā vṛtaḥ
kuntibhojaś ca caidyaś ca cakṣuṣy āstāṃ janeśvara |
46 | dāśārṇakāḥ prayāgāś ca dāśerakagaṇaiḥ saha
anūpagāḥ kirātāś ca grīvāyāṃ bharatarṣabha |
47 | paṭaccaraiś ca huṇḍaiś ca rājan pauravakais tathā
niṣādaiḥ sahitaś cāpi pṛṣṭham āsīd yudhiṣṭhiraḥ |
48 | pakṣau tu bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ
draupadeyābhimanyuś ca sātyakiś ca mahārathaḥ |
49 | piśācā daradāś caiva puṇḍrāḥ kuṇḍīviṣaiḥ saha
maḍakā laḍakāś caiva taṅgaṇāḥ parataṅgaṇāḥ |
50 | bāhlikās tittirāś caiva colāḥ pāṇḍyāś ca bhārata
ete janapadā rājan dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ |
51 | agniveṣyā jagattuṇḍāḥ paladāśāś ca bhārata
śabarās tumbupāś caiva vatsāś ca saha nākulaiḥ nakulaḥ sahadevaś ca vāmaṃ pārśvaṃ samāśritāḥ |
52 | rathānām ayutaṃ pakṣau śiraś ca niyutaṃ tathā
pṛṣṭham arbudam evāsīt sahasrāṇi ca viṃśatiḥ grīvāyāṃ niyutaṃ cāpi sahasrāṇi ca saptatiḥ |
53 | pakṣakoṭiprapakṣeṣu pakṣānteṣu ca vāraṇāḥ
jagmuḥ parivṛtā rājaṃś calanta iva parvatāḥ |
54 | jaghanaṃ pālayām āsa virāṭaḥ saha kekayaiḥ
kāśirājaś ca śaibyaś ca rathānām ayutais tribhiḥ |
55 | evam etaṃ mahāvyūhaṃ vyūhya bhārata pāṇḍavāḥ
sūryodayanam icchantaḥ sthitā yuddhāya daṃśitāḥ |
56 | teṣām ādityavarṇāni vimalāni mahānti ca
śvetacchatrāṇy aśobhanta vāraṇeṣu ratheṣu ca |