Book 6 Chapter 43 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | pūrvāhṇe tasya raudrasya yuddham ahno viśāṃ pate
prāvartata mahāghoraṃ rājñāṃ dehāvakartanam |
2 | kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca saṃgrāme vijigīṣatām
siṃhānām iva saṃhrādo divam urvīṃ ca nādayan |
3 | āsīt kilakilāśabdas talaśaṅkharavaiḥ saha
jajñire siṃhanādāś ca śūrāṇāṃ pratigarjatām |
4 | talatrābhihatāś caiva jyāśabdā bharatarṣabha
pattīnāṃ pādaśabdāś ca vājināṃ ca mahāsvanāḥ |
5 | tottrāṅkuśanipātāś ca āyudhānāṃ ca nisvanāḥ
ghaṇṭāśabdāś ca nāgānām anyonyam abhidhāvatām |
6 | tasmin samudite śabde tumule lomaharṣaṇe
babhūva rathanirghoṣaḥ parjanyaninadopamaḥ |
7 | te manaḥ krūram ādhāya samabhityaktajīvitāḥ
pāṇḍavān abhyavartanta sarva evocchritadhvajāḥ |
8 | svayaṃ śāṃtanavo rājann abhyadhāvad dhanaṃjayam
pragṛhya kārmukaṃ ghoraṃ kāladaṇḍopamaṃ raṇe |
9 | arjuno 'pi dhanur gṛhya gāṇḍīvaṃ lokaviśrutam
abhyadhāvata tejasvī gāṅgeyaṃ raṇamūrdhani |
10 | tāv ubhau kuruśārdūlau parasparavadhaiṣiṇau
gāṅgeyas tu raṇe pārthaṃ viddhvā nākampayad balī tathaiva pāṇḍavo rājan bhīṣmaṃ nākampayad yudhi |
11 | sātyakiś ca maheṣvāsaḥ kṛtavarmāṇam abhyayāt
tayoḥ samabhavad yuddhaṃ tumulaṃ lomaharṣaṇam |
12 | sātyakiḥ kṛtavarmāṇaṃ kṛtavarmā ca sātyakim
ānarchatuḥ śarair ghorais takṣamāṇau parasparam |
13 | tau śarācitasarvāṅgau śuśubhāte mahābalau
vasante puṣpaśabalau puṣpitāv iva kiṃśukau |
14 | abhimanyur maheṣvāso bṛhadbalam ayodhayat
tataḥ kosalako rājā saubhadrasya viśāṃ pate dhvajaṃ ciccheda samare sārathiṃ ca nyapātayat |
15 | saubhadras tu tataḥ kruddhaḥ pātite rathasārathau
bṛhadbalaṃ mahārāja vivyādha navabhiḥ śaraiḥ |
16 | athāparābhyāṃ bhallābhyāṃ pītābhyām arimardanaḥ
dhvajam ekena ciccheda pārṣṇim ekena sārathim anyonyaṃ ca śarais tīkṣṇaiḥ kruddhau rājaṃs tatakṣatuḥ |
17 | māninaṃ samare dṛptaṃ kṛtavairaṃ mahāratham
bhīmasenas tava sutaṃ duryodhanam ayodhayat |
18 | tāv ubhau naraśārdūlau kurumukhyau mahābalau
anyonyaṃ śaravarṣābhyāṃ vavṛṣāte raṇājire |
19 | tau tu vīkṣya mahātmānau kṛtinau citrayodhinau
vismayaḥ sarvabhūtānāṃ samapadyata bhārata |
20 | duḥśāsanas tu nakulaṃ pratyudyāya mahāratham
avidhyan niśitair bāṇair bahubhir marmabhedibhiḥ |
21 | tasya mādrīsutaḥ ketuṃ saśaraṃ ca śarāsanam
ciccheda niśitair bāṇaiḥ prahasann iva bhārata athainaṃ pañcaviṃśatyā kṣudrakāṇāṃ samārdayat |
22 | putras tu tava durdharṣo nakulasya mahāhave
yugeṣāṃ cicchide bāṇair dhvajaṃ caiva nyapātayat |
23 | durmukhaḥ sahadevaṃ tu pratyudyāya mahābalam
vivyādha śaravarṣeṇa yatamānaṃ mahāhave |
24 | sahadevas tato vīro durmukhasya mahāhave
śareṇa bhṛśatīkṣṇena pātayām āsa sārathim |
25 | tāv anyonyaṃ samāsādya samare yuddhadurmadau
trāsayetāṃ śarair ghoraiḥ kṛtapratikṛtaiṣiṇau |
26 | yudhiṣṭhiraḥ svayaṃ rājā madrarājānam abhyayāt
tasya madrādhipaś cāpaṃ dvidhā ciccheda māriṣa |
27 | tad apāsya dhanuś chinnaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
anyat kārmukam ādāya vegavad balavattaram |
28 | tato madreśvaraṃ rājā śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ
chādayām āsa saṃkruddhas tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
29 | dhṛṣṭadyumnas tato droṇam abhyadravata bhārata
tasya droṇaḥ susaṃkruddhaḥ parāsukaraṇaṃ dṛḍham tridhā ciccheda samare yatamānasya kārmukam |
30 | śaraṃ caiva mahāghoraṃ kāladaṇḍam ivāparam
preṣayām āsa samare so 'sya kāye nyamajjata |
31 | athānyad dhanur ādāya sāyakāṃś ca caturdaśa
droṇaṃ drupadaputras tu prativivyādha saṃyuge tāv anyonyaṃ susaṃkruddhau cakratuḥ subhṛśaṃ raṇam |
32 | saumadattiṃ raṇe śaṅkho rabhasaṃ rabhaso yudhi
pratyudyayau mahārāja tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt |
33 | tasya vai dakṣiṇaṃ vīro nirbibheda raṇe bhujam
saumadattis tathā śaṅkhaṃ jatrudeśe samāhanat |
34 | tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate
dṛptayoḥ samare tūrṇaṃ vṛtravāsavayor iva |
35 | bāhlīkaṃ tu raṇe kruddhaṃ kruddharūpo viśāṃ pate
abhyadravad ameyātmā dhṛṣṭaketur mahārathaḥ |
36 | bāhlīkas tu tato rājan dhṛṣṭaketum amarṣaṇam
śarair bahubhir ānarchat siṃhanādam athānadat |
37 | cedirājas tu saṃkruddho bāhlīkaṃ navabhiḥ śaraiḥ
vivyādha samare tūrṇaṃ matto mattam iva dvipam |
38 | tau tatra samare kruddhau nardantau ca muhur muhuḥ
samīyatuḥ susaṃkruddhāv aṅgārakabudhāv iva |
39 | rākṣasaṃ krūrakarmāṇaṃ krūrakarmā ghaṭotkacaḥ
alambusaṃ pratyudiyād balaṃ śakra ivāhave |
40 | ghaṭotkacas tu saṃkruddho rākṣasaṃ taṃ mahābalam
navatyā sāyakais tīkṣṇair dārayām āsa bhārata |
41 | alambusas tu samare bhaimaseniṃ mahābalam
bahudhā vārayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ |
42 | vyabhrājetāṃ tatas tau tu saṃyuge śaravikṣatau
yathā devāsure yuddhe balaśakrau mahābalau |
43 | śikhaṇḍī samare rājan drauṇim abhyudyayau balī
aśvatthāmā tataḥ kruddhaḥ śikhaṇḍinam avasthitam |
44 | nārācena sutīkṣṇena bhṛśaṃ viddhvā vyakampayat
śikhaṇḍy api tato rājan droṇaputram atāḍayat |
45 | sāyakena supītena tīkṣṇena niśitena ca
tau jaghnatus tadānyonyaṃ śarair bahuvidhair mṛdhe |
46 | bhagadattaṃ raṇe śūraṃ virāṭo vāhinīpatiḥ
abhyayāt tvarito rājaṃs tato yuddham avartata |
47 | virāṭo bhagadattena śaravarṣeṇa tāḍitaḥ
abhyavarṣat susaṃkruddho megho vṛṣṭyā ivācalam |
48 | bhagadattas tatas tūrṇaṃ virāṭaṃ pṛthivīpatim
chādayām āsa samare meghaḥ sūryam ivoditam |
49 | bṛhatkṣatraṃ tu kaikeyaṃ kṛpaḥ śāradvato yayau
taṃ kṛpaḥ śaravarṣeṇa chādayām āsa bhārata |
50 | gautamaṃ kekayaḥ kruddhaḥ śaravṛṣṭyābhyapūrayat
tāv anyonyaṃ hayān hatvā dhanuṣī vinikṛtya vai |
51 | virathāv asiyuddhāya samīyatur amarṣaṇau
tayos tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam |
52 | drupadas tu tato rājā saindhavaṃ vai jayadratham
abhyudyayau saṃprahṛṣṭo hṛṣṭarūpaṃ paraṃtapa |
53 | tataḥ saindhavako rājā drupadaṃ viśikhais tribhiḥ
tāḍayām āsa samare sa ca taṃ pratyavidhyata |
54 | tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpaṃ sudāruṇam
īkṣitṛprītijananaṃ śukrāṅgārakayor iva |
55 | vikarṇas tu sutas tubhyaṃ sutasomaṃ mahābalam
abhyayāj javanair aśvais tato yuddham avartata |
56 | vikarṇaḥ sutasomaṃ tu viddhvā nākampayac charaiḥ
sutasomo vikarṇaṃ ca tad adbhutam ivābhavat |
57 | suśarmāṇaṃ naravyāghraṃ cekitāno mahārathaḥ
abhyadravat susaṃkruddhaḥ pāṇḍavārthe parākramī |
58 | suśarmā tu mahārāja cekitānaṃ mahāratham
mahatā śaravarṣeṇa vārayām āsa saṃyuge |
59 | cekitāno 'pi saṃrabdhaḥ suśarmāṇaṃ mahāhave
prācchādayat tam iṣubhir mahāmegha ivācalam |
60 | śakuniḥ prativindhyaṃ tu parākrāntaṃ parākramī
abhyadravata rājendra matto mattam iva dvipam |
61 | yaudhiṣṭhiras tu saṃkruddhaḥ saubalaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
vyadārayata saṃgrāme maghavān iva dānavam |
62 | śakuniḥ prativindhyaṃ tu pratividhyantam āhave
vyadārayan mahāprājñaḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ |
63 | sudakṣiṇaṃ tu rājendra kāmbojānāṃ mahāratham
śrutakarmā parākrāntam abhyadravata saṃyuge |
64 | sudakṣiṇas tu samare sāhadeviṃ mahāratham
viddhvā nākampayata vai mainākam iva parvatam |
65 | śrutakarmā tataḥ kruddhaḥ kāmbojānāṃ mahāratham
śarair bahubhir ānarchad dārayann iva sarvaśaḥ |
66 | irāvān atha saṃkruddhaḥ śrutāyuṣam amarṣaṇam
pratyudyayau raṇe yatto yattarūpataraṃ tataḥ |
67 | ārjunis tasya samare hayān hatvā mahārathaḥ
nanāda sumahan nādaṃ tat sainyaṃ pratyapūrayat |
68 | śrutāyus tv atha saṃkruddhaḥ phālguneḥ samare hayān
nijaghāna gadāgreṇa tato yuddham avartata |
69 | vindānuvindāv āvantyau kuntibhojaṃ mahāratham
sasenaṃ sasutaṃ vīraṃ saṃsasajjatur āhave |
70 | tatrādbhutam apaśyāma āvantyānāṃ parākramam
yad ayudhyan sthirā bhūtvā mahatyā senayā saha |
71 | anuvindas tu gadayā kuntibhojam atāḍayat
kuntibhojas tatas tūrṇaṃ śaravrātair avākirat |
72 | kuntibhojasutaś cāpi vindaṃ vivyādha sāyakaiḥ
sa ca taṃ prativivyādha tad adbhutam ivābhavat |
73 | kekayā bhrātaraḥ pañca gāndhārān pañca māriṣa
sasainyās te sasainyāṃś ca yodhayām āsur āhave |
74 | vīrabāhuś ca te putro vairāṭiṃ rathasattamam
uttaraṃ yodhayām āsa vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ uttaraś cāpi taṃ dhīraṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ |
75 | cedirāṭ samare rājann ulūkaṃ samabhidravat
ulūkaś cāpi taṃ bāṇair niśitair lomavāhibhiḥ |
76 | tayor yuddhaṃ samabhavad ghorarūpaṃ viśāṃ pate
dārayetāṃ susaṃkruddhāv anyonyam aparājitau |
77 | evaṃ dvaṃdvasahasrāṇi rathavāraṇavājinām
padātīnāṃ ca samare tava teṣāṃ ca saṃkulam |
78 | muhūrtam iva tad yuddham āsīn madhuradarśanam
tata unmattavad rājan na prājñāyata kiṃ cana |
79 | gajo gajena samare rathī ca rathinaṃ yayau
aśvo 'śvaṃ samabhipretya padātiś ca padātinam |
80 | tato yuddhaṃ sudurdharṣaṃ vyākulaṃ samapadyata
śūrāṇāṃ samare tatra samāsādya parasparam |
81 | tatra devarṣayaḥ siddhāś cāraṇāś ca samāgatāḥ
praikṣanta tad raṇaṃ ghoraṃ devāsuraraṇopamam |
82 | tato dantisahasrāṇi rathānāṃ cāpi māriṣa
aśvaughāḥ puruṣaughāś ca viparītaṃ samāyayuḥ |
83 | tatra tatraiva dṛśyante rathavāraṇapattayaḥ
sādinaś ca naravyāghra yudhyamānā muhur muhuḥ |