Book 6 Chapter 41 | |
1 | saṃjaya uvāca |
1 | tato dhanaṃjayaṃ dṛṣṭvā bāṇagāṇḍīvadhāriṇam
punar eva mahānādaṃ vyasṛjanta mahārathāḥ |
2 | pāṇḍavāḥ somakāś caiva ye caiṣām anuyāyinaḥ
dadhmuś ca muditāḥ śaṅkhān vīrāḥ sāgarasaṃbhavān |
3 | tato bheryaś ca peśyaś ca krakacā goviṣāṇikāḥ
sahasaivābhyahanyanta tataḥ śabdo mahān abhūt |
4 | atha devāḥ sagandharvāḥ pitaraś ca janeśvara
siddhacāraṇasaṃghāś ca samīyus te didṛkṣayā |
5 | ṛṣayaś ca mahābhāgāḥ puraskṛtya śatakratum
samīyus tatra sahitā draṣṭuṃ tad vaiśasaṃ mahat |
6 | tato yudhiṣṭhiro dṛṣṭvā yuddhāya susamudyate
te sene sāgaraprakhye muhuḥ pracalite nṛpa |
7 | vimucya kavacaṃ vīro nikṣipya ca varāyudham
avaruhya rathāt tūrṇaṃ padbhyām eva kṛtāñjaliḥ |
8 | pitāmaham abhiprekṣya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
vāgyataḥ prayayau yena prāṅmukho ripuvāhinīm |
9 | taṃ prayāntam abhiprekṣya kuntīputro dhanaṃjayaḥ
avatīrya rathāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ sahito 'nvayāt |
10 | vāsudevaś ca bhagavān pṛṣṭhato 'nujagāma ha
yathāmukhyāś ca rājānas tam anvājagmur utsukāḥ |
11 | arjuna uvāca |
11 | kiṃ te vyavasitaṃ rājan yad asmān apahāya vai
padbhyām eva prayāto 'si prāṅmukho ripuvāhinīm |
12 | bhīmasena uvāca |
12 | kva gamiṣyasi rājendra nikṣiptakavacāyudhaḥ
daṃśiteṣv arisainyeṣu bhrātṝn utsṛjya pārthiva |
13 | nakula uvāca |
13 | evaṃgate tvayi jyeṣṭhe mama bhrātari bhārata
bhīr me dunoti hṛdayaṃ brūhi gantā bhavān kva nu |
14 | sahadeva uvāca |
14 | asmin raṇasamūhe vai vartamāne mahābhaye
yoddhavye kva nu gantāsi śatrūn abhimukho nṛpa |
15 | saṃjaya uvāca |
15 | evam ābhāṣyamāṇo 'pi bhrātṛbhiḥ kurunandana
novāca vāgyataḥ kiṃ cid gacchaty eva yudhiṣṭhiraḥ |
16 | tān uvāca mahāprājño vāsudevo mahāmanāḥ
abhiprāyo 'sya vijñāto mayeti prahasann iva |
17 | eṣa bhīṣmaṃ tathā droṇaṃ gautamaṃ śalyam eva ca
anumānya gurūn sarvān yotsyate pārthivo 'ribhiḥ |
18 | śrūyate hi purākalpe gurūn ananumānya yaḥ
yudhyate sa bhaved vyaktam apadhyāto mahattaraiḥ |
19 | anumānya yathāśāstraṃ yas tu yudhyen mahattaraiḥ
dhruvas tasya jayo yuddhe bhaved iti matir mama |
20 | evaṃ bruvati kṛṣṇe tu dhārtarāṣṭracamūṃ prati
hāhākāro mahān āsīn niḥśabdās tv apare 'bhavan |
21 | dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraṃ dūrād dhārtarāṣṭrasya sainikāḥ
mithaḥ saṃkathayāṃ cakrur neśo 'sti kulapāṃsanaḥ |
22 | vyaktaṃ bhīta ivābhyeti rājāsau bhīṣmam antikāt
yudhiṣṭhiraḥ sasodaryaḥ śaraṇārthaṃ prayācakaḥ |
23 | dhanaṃjaye kathaṃ nāthe pāṇḍave ca vṛkodare
nakule sahadeve ca bhīto 'bhyeti ca pāṇḍavaḥ |
24 | na nūnaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathite bhuvi
yathāsya hṛdayaṃ bhītam alpasattvasya saṃyuge |
25 | tatas te kṣatriyāḥ sarve praśaṃsanti sma kauravān
hṛṣṭāḥ sumanaso bhūtvā cailāni dudhuvuḥ pṛthak |
26 | vyanindanta tataḥ sarve yodhās tatra viśāṃ pate
yudhiṣṭhiraṃ sasodaryaṃ sahitaṃ keśavena ha |
27 | tatas tat kauravaṃ sainyaṃ dhikkṛtvā tu yudhiṣṭhiram
niḥśabdam abhavat tūrṇaṃ punar eva viśāṃ pate |
28 | kiṃ nu vakṣyati rājāsau kiṃ bhīṣmaḥ prativakṣyati
kiṃ bhīmaḥ samaraślāghī kiṃ nu kṛṣṇārjunāv iti |
29 | vivakṣitaṃ kim asyeti saṃśayaḥ sumahān abhūt
ubhayoḥ senayo rājan yudhiṣṭhirakṛte tadā |
30 | sa vigāhya camūṃ śatroḥ śaraśaktisamākulām
bhīṣmam evābhyayāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ |
31 | tam uvāca tataḥ pādau karābhyāṃ pīḍya pāṇḍavaḥ
bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ rājā yuddhāya samupasthitam |
32 | yudhiṣṭhira uvāca |
32 | āmantraye tvāṃ durdharṣa yotsye tāta tvayā saha
anujānīhi māṃ tāta āśiṣaś ca prayojaya |
33 | bhīṣma uvāca |
33 | yady evaṃ nābhigacchethā yudhi māṃ pṛthivīpate
śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya bhārata |
34 | prīto 'smi putra yudhyasva jayam āpnuhi pāṇḍava
yat te 'bhilaṣitaṃ cānyat tad avāpnuhi saṃyuge |
35 | vriyatāṃ ca varaḥ pārtha kim asmatto 'bhikāṅkṣasi
evaṃ gate mahārāja na tavāsti parājayaḥ |
36 | arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ |
37 | atas tvāṃ klībavad vākyaṃ bravīmi kurunandana
hṛto 'smy arthena kauravya yuddhād anyat kim icchasi |
38 | yudhiṣṭhira uvāca |
38 | mantrayasva mahāprājña hitaiṣī mama nityaśaḥ
yudhyasva kauravasyārthe mamaiṣa satataṃ varaḥ |
39 | bhīṣma uvāca |
39 | rājan kim atra sāhyaṃ te karomi kurunandana
kāmaṃ yotsye parasyārthe brūhi yat te vivakṣitam |
40 | yudhiṣṭhira uvāca |
40 | kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam
etan me mantraya hitaṃ yadi śreyaḥ prapaśyasi |
41 | bhīṣma uvāca |
41 | na taṃ paśyāmi kaunteya yo māṃ yudhyantam āhave
vijayeta pumān kaś cid api sākṣāc chatakratuḥ |
42 | yudhiṣṭhira uvāca |
42 | hanta pṛcchāmi tasmāt tvāṃ pitāmaha namo 'stu te
jayopāyaṃ bravīhi tvam ātmanaḥ samare paraiḥ |
43 | bhīṣma uvāca |
43 | na śatruṃ tāta paśyāmi samare yo jayeta mām
na tāvan mṛtyukālo me punarāgamanaṃ kuru |
44 | saṃjaya uvāca |
44 | tato yudhiṣṭhiro vākyaṃ bhīṣmasya kurunandana
śirasā pratijagrāha bhūyas tam abhivādya ca |
45 | prāyāt punar mahābāhur ācāryasya rathaṃ prati
paśyatāṃ sarvasainyānāṃ madhyena bhrātṛbhiḥ saha |
46 | sa droṇam abhivādyātha kṛtvā caiva pradakṣiṇam
uvāca vācā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ |
47 | āmantraye tvāṃ bhagavan yotsye vigatakalmaṣaḥ
jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayā dvija |
48 | droṇa uvāca |
48 | yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ |
49 | tad yudhiṣṭhira tuṣṭo 'smi pūjitaś ca tvayānagha
anujānāmi yudhyasva vijayaṃ samavāpnuhi |
50 | karavāṇi ca te kāmaṃ brūhi yat te 'bhikāṅkṣitam
evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi |
51 | arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ |
52 | atas tvāṃ klībavad brūmo yuddhād anyat kim icchasi
yotsyāmi kauravasyārthe tavāśāsyo jayo mayā |
53 | yudhiṣṭhira uvāca |
53 | jayam āśāssva me brahman mantrayasva ca maddhitam
yudhyasva kauravasyārthe vara eṣa vṛto mayā |
54 | droṇa uvāca |
54 | dhruvas te vijayo rājan yasya mantrī haris tava
ahaṃ ca tvābhijānāmi raṇe śatrūn vijeṣyasi |
55 | yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ
yudhyasva gaccha kaunteya pṛccha māṃ kiṃ bravīmi te |
56 | yudhiṣṭhira uvāca |
56 | pṛcchāmi tvāṃ dvijaśreṣṭha śṛṇu me yad vivakṣitam
kathaṃ jayeyaṃ saṃgrāme bhavantam aparājitam |
57 | droṇa uvāca |
57 | na te 'sti vijayas tāvad yāvad yudhyāmy ahaṃ raṇe
mamāśu nidhane rājan yatasva saha sodaraiḥ |
58 | yudhiṣṭhira uvāca |
58 | hanta tasmān mahābāho vadhopāyaṃ vadātmanaḥ
ācārya praṇipatyaiṣa pṛcchāmi tvāṃ namo 'stu te |
59 | droṇa uvāca |
59 | na śatruṃ tāta paśyāmi yo māṃ hanyād raṇe sthitam
yudhyamānaṃ susaṃrabdhaṃ śaravarṣaughavarṣiṇam |
60 | ṛte prāyagataṃ rājan nyastaśastram acetanam
hanyān māṃ yudhi yodhānāṃ satyam etad bravīmi te |
61 | śastraṃ cāhaṃ raṇe jahyāṃ śrutvā sumahad apriyam
śraddheyavākyāt puruṣād etat satyaṃ bravīmi te |
62 | saṃjaya uvāca |
62 | etac chrutvā mahārāja bhāradvājasya dhīmataḥ
anumānya tam ācāryaṃ prāyāc chāradvataṃ prati |
63 | so 'bhivādya kṛpaṃ rājā kṛtvā cāpi pradakṣiṇam
uvāca durdharṣatamaṃ vākyaṃ vākyaviśāradaḥ |
64 | anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ
jayeyaṃ ca ripūn sarvān anujñātas tvayānagha |
65 | kṛpa uvāca |
65 | yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya sarvaśaḥ |
66 | arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ |
67 | teṣām arthe mahārāja yoddhavyam iti me matiḥ
atas tvāṃ klībavad brūmi yuddhād anyat kim icchasi |
68 | yudhiṣṭhira uvāca |
68 | hanta pṛcchāmi te tasmād ācārya śṛṇu me vacaḥ |
69 | saṃjaya uvāca |
69 | ity uktvā vyathito rājā novāca gatacetanaḥ
taṃ gautamaḥ pratyuvāca vijñāyāsya vivakṣitam avadhyo 'haṃ mahīpāla yudhyasva jayam āpnuhi |
70 | prītas tv abhigamenāhaṃ jayaṃ tava narādhipa
āśāsiṣye sadotthāya satyam etad bravīmi te |
71 | etac chrutvā mahārāja gautamasya vacas tadā
anumānya kṛpaṃ rājā prayayau yena madrarāṭ |
72 | sa śalyam abhivādyātha kṛtvā cābhipradakṣiṇam
uvāca rājā durdharṣam ātmaniḥśreyasaṃ vacaḥ |
73 | anumānaye tvāṃ yotsyāmi guro vigatakalmaṣaḥ
jayeyaṃ ca mahārāja anujñātas tvayā ripūn |
74 | śalya uvāca |
74 | yadi māṃ nābhigacchethā yuddhāya kṛtaniścayaḥ
śapeyaṃ tvāṃ mahārāja parābhāvāya vai raṇe |
75 | tuṣṭo 'smi pūjitaś cāsmi yat kāṅkṣasi tad astu te
anujānāmi caiva tvāṃ yudhyasva jayam āpnuhi |
76 | brūhi caiva paraṃ vīra kenārthaḥ kiṃ dadāmi te
evaṃ gate mahārāja yuddhād anyat kim icchasi |
77 | arthasya puruṣo dāso dāsas tv artho na kasya cit
iti satyaṃ mahārāja baddho 'smy arthena kauravaiḥ |
78 | kariṣyāmi hi te kāmaṃ bhāgineya yathepsitam
bravīmy ataḥ klībavat tvāṃ yuddhād anyat kim icchasi |
79 | yudhiṣṭhira uvāca |
79 | mantrayasva mahārāja nityaṃ maddhitam uttamam
kāmaṃ yudhya parasyārthe varam etad vṛṇomy aham |
80 | śalya uvāca |
80 | brūhi kim atra sāhyaṃ te karomi nṛpasattama
kāmaṃ yotsye parasyārthe vṛto 'smy arthena kauravaiḥ |
81 | yudhiṣṭhira uvāca |
81 | sa eva me varaḥ satya udyoge yas tvayā kṛtaḥ
sūtaputrasya saṃgrāme kāryas tejovadhas tvayā |
82 | śalya uvāca |
82 | saṃpatsyaty eṣa te kāmaḥ kuntīputra yathepsitaḥ
gaccha yudhyasva visrabdhaṃ pratijāne jayaṃ tava |
83 | saṃjaya uvāca |
83 | anumānyātha kaunteyo mātulaṃ madrakeśvaram
nirjagāma mahāsainyād bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ |
84 | vāsudevas tu rādheyam āhave 'bhijagāma vai
tata enam uvācedaṃ pāṇḍavārthe gadāgrajaḥ |
85 | śrutaṃ me karṇa bhīṣmasya dveṣāt kila na yotsyasi
asmān varaya rādheya yāvad bhīṣmo na hanyate |
86 | hate tu bhīṣme rādheya punar eṣyasi saṃyuge
dhārtarāṣṭrasya sāhāyyaṃ yadi paśyasi cet samam |
87 | karṇa uvāca |
87 | na vipriyaṃ kariṣyāmi dhārtarāṣṭrasya keśava
tyaktaprāṇaṃ hi māṃ viddhi duryodhanahitaiṣiṇam |
88 | saṃjaya uvāca |
88 | tac chrutvā vacanaṃ kṛṣṇaḥ saṃnyavartata bhārata
yudhiṣṭhirapurogaiś ca pāṇḍavaiḥ saha saṃgataḥ |
89 | atha sainyasya madhye tu prākrośat pāṇḍavāgrajaḥ
yo 'smān vṛṇoti tad ahaṃ varaye sāhyakāraṇāt |
90 | atha tān samabhiprekṣya yuyutsur idam abravīt
prītātmā dharmarājānaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram |
91 | ahaṃ yotsyāmi miṣataḥ saṃyuge dhārtarāṣṭrajān
yuṣmadarthe mahārāja yadi māṃ vṛṇuṣe 'nagha |
92 | yudhiṣṭhira uvāca |
92 | ehy ehi sarve yotsyāmas tava bhrātṝn apaṇḍitān
yuyutso vāsudevaś ca vayaṃ ca brūma sarvaśaḥ |
93 | vṛṇomi tvāṃ mahābāho yudhyasva mama kāraṇāt
tvayi piṇḍaś ca tantuś ca dhṛtarāṣṭrasya dṛśyate |
94 | bhajasvāsmān rājaputra bhajamānān mahādyute
na bhaviṣyati durbuddhir dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ |
95 | saṃjaya uvāca |
95 | tato yuyutsuḥ kauravyaḥ parityajya sutāṃs tava
jagāma pāṇḍuputrāṇāṃ senāṃ viśrāvya dundubhim |
96 | tato yudhiṣṭhiro rājā saṃprahṛṣṭaḥ sahānujaiḥ
jagrāha kavacaṃ bhūyo dīptimat kanakojjvalam |
97 | pratyapadyanta te sarve rathān svān puruṣarṣabhāḥ
tato vyūhaṃ yathāpūrvaṃ pratyavyūhanta te punaḥ |
98 | avādayan dundubhīṃś ca śataśaś caiva puṣkarān
siṃhanādāṃś ca vividhān vineduḥ puruṣarṣabhāḥ |
99 | rathasthān puruṣavyāghrān pāṇḍavān prekṣya pārthivāḥ
dhṛṣṭadyumnādayaḥ sarve punar jahṛṣire mudā |
100 | gauravaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ mānyān mānayatāṃ ca tān
dṛṣṭvā mahīkṣitas tatra pūjayāṃ cakrire bhṛśam |
101 | sauhṛdaṃ ca kṛpāṃ caiva prāptakālaṃ mahātmanām
dayāṃ ca jñātiṣu parāṃ kathayāṃ cakrire nṛpāḥ |
102 | sādhu sādhv iti sarvatra niśceruḥ stutisaṃhitāḥ
vācaḥ puṇyāḥ kīrtimatāṃ manohṛdayaharṣiṇīḥ |
103 | mlecchāś cāryāś ca ye tatra dadṛśuḥ śuśruvus tadā
vṛttaṃ tat pāṇḍuputrāṇāṃ rurudus te sagadgadāḥ |
104 | tato jaghnur mahābherīḥ śataśaś caiva puṣkarān
śaṅkhāṃś ca gokṣīranibhān dadhmur hṛṣṭā manasvinaḥ |