Book 5 Chapter 149
1	vaiśaṃpāyana uvāca
1	janārdanavacaḥ śrutvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ bhrātṝn uvāca dharmātmā samakṣaṃ keśavasya ha
2	śrutaṃ bhavadbhir yadvṛttaṃ sabhāyāṃ kurusaṃsadi keśavasyāpi yad vākyaṃ tat sarvam avadhāritam
3	tasmāt senāvibhāgaṃ me kurudhvaṃ narasattamāḥ akṣauhiṇyas tu saptaitāḥ sametā vijayāya vai
4	tāsāṃ me patayaḥ sapta vikhyātās tān nibodhata drupadaś ca virāṭaś ca dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau
5	sātyakiś cekitānaś ca bhīmasenaś ca vīryavān ete senāpraṇetāro vīrāḥ sarve tanutyajaḥ
6	sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve sucaritavratāḥ hrīmanto nītimantaś ca sarve yuddhaviśāradāḥ iṣvastrakuśalāś caiva tathā sarvāstrayodhinaḥ
7	saptānām api yo netā senānāṃ pravibhāgavit yaḥ saheta raṇe bhīṣmaṃ śarārciḥpāvakopamam
8	tvaṃ tāvat sahadevātra prabrūhi kurunandana svamataṃ puruṣavyāghra ko naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ
9	sahadeva uvāca
9	saṃyukta ekaduḥkhaś ca vīryavāṃś ca mahīpatiḥ yaṃ samāśritya dharmajñaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe
10	matsyo virāṭo balavān kṛtāstro yuddhadurmadaḥ prasahiṣyati saṃgrāme bhīṣmaṃ tāṃś ca mahārathān
11	vaiśaṃpāyana uvāca
11	tathokte sahadevena vākye vākyaviśāradaḥ nakulo 'nantaraṃ tasmād idaṃ vacanam ādade
12	vayasā śāstrato dhairyāt kulenābhijanena ca hrīmān kulānvitaḥ śrīmān sarvaśāstraviśāradaḥ
13	veda cāstraṃ bharadvājād durdharṣaḥ satyasaṃgaraḥ yo nityaṃ spardhate droṇaṃ bhīṣmaṃ caiva mahābalam
14	ślāghyaḥ pārthivasaṃghasya pramukhe vāhinīpatiḥ putrapautraiḥ parivṛtaḥ śataśākha iva drumaḥ
15	yas tatāpa tapo ghoraṃ sadāraḥ pṛthivīpatiḥ roṣād droṇavināśāya vīraḥ samitiśobhanaḥ
16	pitevāsmān samādhatte yaḥ sadā pārthivarṣabhaḥ śvaśuro drupado 'smākaṃ senām agre prakarṣatu
17	sa droṇabhīṣmāv āyāntau sahed iti matir mama sa hi divyāstravid rājā sakhā cāṅgiraso nṛpaḥ
18	mādrīsutābhyām ukte tu svamate kurunandanaḥ vāsavir vāsavasamaḥ savyasācy abravīd vacaḥ
19	yo 'yaṃ tapaḥprabhāvena ṛṣisaṃtoṣaṇena ca divyaḥ puruṣa utpanno jvālāvarṇo mahābalaḥ
20	dhanuṣmān kavacī khaḍgī ratham āruhya daṃśitaḥ divyair hayavarair yuktam agnikuṇḍāt samutthitaḥ
21	garjann iva mahāmegho rathaghoṣeṇa vīryavān siṃhasaṃhanano vīraḥ siṃhavikrāntavikramaḥ
22	siṃhorasko mahābāhuḥ siṃhavakṣā mahābalaḥ siṃhapragarjano vīraḥ siṃhaskandho mahādyutiḥ
23	subhrūḥ sudaṃṣṭraḥ suhanuḥ subāhuḥ sumukho 'kṛśaḥ sujatruḥ suviśālākṣaḥ supādaḥ supratiṣṭhitaḥ
24	abhedyaḥ sarvaśastrāṇāṃ prabhinna iva vāraṇaḥ jajñe droṇavināśāya satyavādī jitendriyaḥ
25	dhṛṣṭadyumnam ahaṃ manye sahed bhīṣmasya sāyakān vajrāśanisamasparśān dīptāsyān uragān iva
26	yamadūtasamān vege nipāte pāvakopamān rāmeṇājau viṣahitān vajraniṣpeṣadāruṇān
27	puruṣaṃ taṃ na paśyāmi yaḥ saheta mahāvratam dhṛṣṭadyumnam ṛte rājann iti me dhīyate matiḥ
28	kṣiprahastaś citrayodhī mataḥ senāpatir mama abhedyakavacaḥ śrīmān mātaṅga iva yūthapaḥ
29	bhīma uvāca
29	vadhārthaṃ yaḥ samutpannaḥ śikhaṇḍī drupadātmajaḥ vadanti siddhā rājendra ṛṣayaś ca samāgatāḥ
30	yasya saṃgrāmamadhyeṣu divyam astraṃ vikurvataḥ rūpaṃ drakṣyanti puruṣā rāmasyeva mahātmanaḥ
31	na taṃ yuddheṣu paśyāmi yo vibhindyāc chikhaṇḍinam śastreṇa samare rājan saṃnaddhaṃ syandane sthitam
32	dvairathe viṣahen nānyo bhīṣmaṃ rājan mahāvratam śikhaṇḍinam ṛte vīraṃ sa me senāpatir mataḥ
33	yudhiṣṭhira uvāca
33	sarvasya jagatas tāta sārāsāraṃ balābalam sarvaṃ jānāti dharmātmā gatam eṣyac ca keśavaḥ
34	yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ so 'stu no vāhinīpatiḥ kṛtāstro hy akṛtāstro vā vṛddho vā yadi vā yuvā
35	eṣa no vijaye mūlam eṣa tāta viparyaye atra prāṇāś ca rājyaṃ ca bhāvābhāvau sukhāsukhe
36	eṣa dhātā vidhātā ca siddhir atra pratiṣṭhitā yam āha kṛṣṇo dāśārhaḥ sa naḥ senāpatiḥ kṣamaḥ bravītu vadatāṃ śreṣṭho niśā samativartate
37	tataḥ senāpatiṃ kṛtvā kṛṣṇasya vaśavartinam rātriśeṣe vyatikrānte prayāsyāmo raṇājiram adhivāsitaśastrāś ca kṛtakautukamaṅgalāḥ
38	vaiśaṃpāyana uvāca
38	tasya tad vacanaṃ śrutvā dharmarājasya dhīmataḥ abravīt puṇḍarīkākṣo dhanaṃjayam avekṣya ha
39	mamāpy ete mahārāja bhavadbhir ya udāhṛtāḥ netāras tava senāyāḥ śūrā vikrāntayodhinaḥ sarva ete samarthā hi tava śatrūn pramarditum
40	indrasyāpi bhayaṃ hy ete janayeyur mahāhave kiṃ punar dhārtarāṣṭrāṇāṃ lubdhānāṃ pāpacetasām
41	mayāpi hi mahābāho tvatpriyārtham ariṃdama kṛto yatno mahāṃs tatra śamaḥ syād iti bhārata dharmasya gatam ānṛṇyaṃ na sma vācyā vivakṣatām
42	kṛtārthaṃ manyate bālaḥ so 'tmānam avicakṣaṇaḥ dhārtarāṣṭro balasthaṃ ca manyate 'tmānam āturaḥ
43	yujyatāṃ vāhinī sādhu vadhasādhyā hi te matāḥ na dhārtarāṣṭrāḥ śakṣyanti sthātuṃ dṛṣṭvā dhanaṃjayam
44	bhīmasenaṃ ca saṃkruddhaṃ yamau cāpi yamopamau yuyudhānadvitīyaṃ ca dhṛṣṭadyumnam amarṣaṇam
45	abhimanyuṃ draupadeyān virāṭadrupadāv api akṣauhiṇīpatīṃś cānyān narendrān dṛḍhavikramān
46	sāravad balam asmākaṃ duṣpradharṣaṃ durāsadam dhārtarāṣṭrabalaṃ saṃkhye vadhiṣyati na saṃśayaḥ
47	evam ukte tu kṛṣṇena saṃprahṛṣyan narottamāḥ teṣāṃ prahṛṣṭamanasāṃ nādaḥ samabhavan mahān
48	yoga ity atha sainyānāṃ tvaratāṃ saṃpradhāvatām hayavāraṇaśabdaś ca nemighoṣaś ca sarvaśaḥ śaṅkhadundubhinirghoṣas tumulaḥ sarvato 'bhavat
49	prayāsyatāṃ pāṇḍavānāṃ sasainyānāṃ samantataḥ gaṅgeva pūrṇā durdharṣā samadṛśyata vāhinī
50	agrānīke bhīmaseno mādrīputrau ca daṃśitau saubhadro draupadeyāś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ prabhadrakāś ca pāñcālā bhīmasenamukhā yayuḥ
51	tataḥ śabdaḥ samabhavat samudrasyeva parvaṇi hṛṣṭānāṃ saṃprayātānāṃ ghoṣo divam ivāspṛśat
52	prahṛṣṭā daṃśitā yodhāḥ parānīkavidāraṇāḥ teṣāṃ madhye yayau rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
53	śakaṭāpaṇaveśāś ca yānayugyaṃ ca sarvaśaḥ kośayantrāyudhaṃ caiva ye ca vaidyāś cikitsakāḥ
54	phalgu yac ca balaṃ kiṃ cit tathaiva kṛśadurbalam tat saṃgṛhya yayau rājā ye cāpi paricārakāḥ
55	upaplavye tu pāñcālī draupadī satyavādinī saha strībhir nivavṛte dāsīdāsasamāvṛtā
56	kṛtvā mūlapratīkārān gulmaiḥ sthāvarajaṅgamaiḥ skandhāvāreṇa mahatā prayayuḥ pāṇḍunandanāḥ
57	dadato gāṃ hiraṇyaṃ ca brāhmaṇair abhisaṃvṛtāḥ stūyamānā yayū rājan rathair maṇivibhūṣitaiḥ
58	kekayā dhṛṣṭaketuś ca putraḥ kāśyasya cābhibhūḥ śreṇimān vasudānaś ca śikhaṇḍī cāparājitaḥ
59	hṛṣṭās tuṣṭāḥ kavacinaḥ saśastrāḥ samalaṃkṛtāḥ rājānam anvayuḥ sarve parivārya yudhiṣṭhiram
60	jaghanārdhe virāṭaś ca yajñasenaś ca somakiḥ sudharmā kuntibhojaś ca dhṛṣṭadyumnasya cātmajāḥ
61	rathāyutāni catvāri hayāḥ pañcaguṇās tataḥ pattisainyaṃ daśaguṇaṃ sādinām ayutāni ṣaṭ
62	anādhṛṣṭiś cekitānaś cedirājo 'tha sātyakiḥ parivārya yayuḥ sarve vāsudevadhanaṃjayau
63	āsādya tu kurukṣetraṃ vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ pāṇḍavāḥ samadṛśyanta nardanto vṛṣabhā iva
64	te 'vagāhya kurukṣetraṃ śaṅkhān dadhmur ariṃdamāḥ tathaiva dadhmatuḥ śaṅkhau vāsudevadhanaṃjayau
65	pāñcajanyasya nirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ niśamya sarvasainyāni samahṛṣyanta sarvaśaḥ
66	śaṅkhadundubhisaṃsṛṣṭaḥ siṃhanādas tarasvinām pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca sāgarāṃś cānvanādayat
67	tato deśe same snigdhe prabhūtayavasendhane niveśayām āsa tadā senāṃ rājā yudhiṣṭhiraḥ
68	parihṛtya śmaśānāni devatāyatanāni ca āśramāṃś ca maharṣīṇāṃ tīrthāny āyatanāni ca
69	madhurānūṣare deśe śive puṇye mahīpatiḥ niveśaṃ kārayām āsa kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ
70	tataś ca punar utthāya sukhī viśrāntavāhanaḥ prayayau pṛthivīpālair vṛtaḥ śatasahasraśaḥ
71	vidrāvya śataśo gulmān dhārtarāṣṭrasya sainikān paryakrāmat samantāc ca pārthena saha keśavaḥ
72	śibiraṃ māpayām āsa dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ sātyakiś ca rathodāro yuyudhānaḥ pratāpavān
73	āsādya saritaṃ puṇyāṃ kurukṣetre hiraṇvatīm sūpatīrthāṃ śucijalāṃ śarkarāpaṅkavarjitām
74	khānayām āsa parikhāṃ keśavas tatra bhārata guptyartham api cādiśya balaṃ tatra nyaveśayat
75	vidhir yaḥ śibirasyāsīt pāṇḍavānāṃ mahātmanām tadvidhāni narendrāṇāṃ kārayām āsa keśavaḥ
76	prabhūtajalakāṣṭhāni durādharṣatarāṇi ca bhakṣyabhojyopapannāni śataśo 'tha sahasraśaḥ
77	śibirāṇi mahārhāṇi rājñāṃ tatra pṛthak pṛthak vimānānīva rājendra niviṣṭāni mahītale
78	tatrāsañ śilpinaḥ prājñāḥ śataśo dattavetanāḥ sarvopakaraṇair yuktā vaidyāś ca suviśāradāḥ
79	jyādhanurvarmaśastrāṇāṃ tathaiva madhusarpiṣoḥ sasarja rasapāṃsūnāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ
80	bahūdakaṃ suyavasaṃ tuṣāṅgārasamanvitam śibire śibire rājā saṃcakāra yudhiṣṭhiraḥ
81	mahāyantrāṇi nārācās tomararṣṭiparaśvadhāḥ dhanūṃṣi kavacādīni hṛdy abhūvan nṛṇāṃ tadā
82	gajāḥ kaṅkaṭasaṃnāhā lohavarmottaracchadāḥ adṛśyaṃs tatra giryābhāḥ sahasraśatayodhinaḥ
83	niviṣṭān pāṇḍavāṃs tatra jñātvā mitrāṇi bhārata abhisasrur yathoddeśaṃ sabalāḥ sahavāhanāḥ
84	caritabrahmacaryās te somapā bhūridakṣiṇāḥ jayāya pāṇḍuputrāṇāṃ samājagmur mahīkṣitaḥ