Book 5 Chapter 70 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | saṃjaye pratiyāte tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
abhyabhāṣata dāśārham ṛṣabhaṃ sarvasātvatām |
2 | ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ me janārdana
na ca tvad anyaṃ paśyāmi yo na āpatsu tārayet |
3 | tvāṃ hi mādhava saṃśritya nirbhayā mohadarpitam
dhārtarāṣṭraṃ sahāmātyaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe |
4 | yathā hi sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīn ariṃdama
tathā te pāṇḍavā rakṣyāḥ pāhy asmān mahato bhayāt |
5 | bhagavān uvāca |
5 | ayam asmi mahābāho brūhi yat te vivakṣitam
kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yat tvaṃ vakṣyasi bhārata |
6 | yudhiṣṭhira uvāca |
6 | śrutaṃ te dhṛtarāṣṭrasya saputrasya cikīrṣitam
etad dhi sakalaṃ kṛṣṇa saṃjayo māṃ yad abravīt |
7 | tan mataṃ dhṛtarāṣṭrasya so 'syātmā vivṛtāntaraḥ
yathoktaṃ dūta ācaṣṭe vadhyaḥ syād anyathā bruvan |
8 | apradānena rājyasya śāntim asmāsu mārgati
lubdhaḥ pāpena manasā carann asamam ātmanaḥ |
9 | yat tad dvādaśa varṣāṇi vane nirvyuṣitā vayam
chadmanā śaradaṃ caikāṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt |
10 | sthātā naḥ samaye tasmin dhṛtarāṣṭra iti prabho
nāhāsma samayaṃ kṛṣṇa tad dhi no brāhmaṇā viduḥ |
11 | vṛddho rājā dhṛtarāṣṭraḥ svadharmaṃ nānupaśyati
paśyan vā putragṛddhitvān mandasyānveti śāsanam |
12 | suyodhanamate tiṣṭhan rājāsmāsu janārdana
mithyā carati lubdhaḥ saṃś caran priyam ivātmanaḥ |
13 | ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yatrāhaṃ mātaraṃ tataḥ
saṃvidhātuṃ na śaknomi mitrāṇāṃ vā janārdana |
14 | kāśibhiś cedipāñcālair matsyaiś ca madhusūdana
bhavatā caiva nāthena pañca grāmā vṛtā mayā |
15 | kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam
avasānaṃ ca govinda kiṃ cid evātra pañcamam |
16 | pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā vā nagarāṇi vā
vasema sahitā yeṣu mā ca no bharatā naśan |
17 | na ca tān api duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'numanyate
svāmyam ātmani matvāsāv ato duḥkhataraṃ nu kim |
18 | kule jātasya vṛddhasya paravitteṣu gṛdhyataḥ
lobhaḥ prajñānam āhanti prajñā hanti hatā hriyam |
19 | hrīr hatā bādhate dharmaṃ dharmo hanti hataḥ śriyam
śrīr hatā puruṣaṃ hanti puruṣasyāsvatā vadhaḥ |
20 | asvato hi nivartante jñātayaḥ suhṛdartvijaḥ
apuṣpād aphalād vṛkṣād yathā tāta patatriṇaḥ |
21 | etac ca maraṇaṃ tāta yad asmāt patitād iva
jñātayo vinivartante pretasattvād ivāsavaḥ |
22 | nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt
yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate |
23 | dhanam āhuḥ paraṃ dharmaṃ dhane sarvaṃ pratiṣṭhitam
jīvanti dhanino loke mṛtā ye tv adhanā narāḥ |
24 | ye dhanād apakarṣanti naraṃ svabalam āśritāḥ
te dharmam arthaṃ kāmaṃ ca pramathnanti naraṃ ca tam |
25 | etām avasthāṃ prāpyaike maraṇaṃ vavrire janāḥ
grāmāyaike vanāyaike nāśāyaike pravavrajuḥ |
26 | unmādam eke puṣyanti yānty anye dviṣatāṃ vaśam
dāsyam eke nigacchanti pareṣām arthahetunā |
27 | āpad evāsya maraṇāt puruṣasya garīyasī
śriyo vināśas tad dhy asya nimittaṃ dharmakāmayoḥ |
28 | yad asya dharmyaṃ maraṇaṃ śāśvataṃ lokavartma tat
samantāt sarvabhūtānāṃ na tad atyeti kaś cana |
29 | na tathā bādhyate kṛṣṇa prakṛtyā nirdhano janaḥ
yathā bhadrāṃ śriyaṃ prāpya tayā hīnaḥ sukhaidhitaḥ |
30 | sa tadātmāparādhena saṃprāpto vyasanaṃ mahat
sendrān garhayate devān nātmānaṃ ca kathaṃ cana |
31 | na cāsmin sarvaśāstrāṇi prataranti nigarhaṇām
so 'bhikrudhyati bhṛtyānāṃ suhṛdaś cābhyasūyati |
32 | taṃ tadā manyur evaiti sa bhūyaḥ saṃpramuhyati
sa mohavaśam āpannaḥ krūraṃ karma niṣevate |
33 | pāpakarmātyayāyaiva saṃkaraṃ tena puṣyati
saṃkaro narakāyaiva sā kāṣṭhā pāpakarmaṇām |
34 | na cet prabudhyate kṛṣṇa narakāyaiva gacchati
tasya prabodhaḥ prajñaiva prajñācakṣur na riṣyati |
35 | prajñālābhe hi puruṣaḥ śāstrāṇy evānvavekṣate
śāstranityaḥ punar dharmaṃ tasya hrīr aṅgam uttamam |
36 | hrīmān hi pāpaṃ pradveṣṭi tasya śrīr abhivardhate
śrīmān sa yāvad bhavati tāvad bhavati pūruṣaḥ |
37 | dharmanityaḥ praśāntātmā kāryayogavahaḥ sadā
nādharme kurute buddhiṃ na ca pāpeṣu vartate |
38 | ahrīko vā vimūḍho vā naiva strī na punaḥ pumān
nāsyādhikāro dharme 'sti yathā śūdras tathaiva saḥ |
39 | hrīmān avati devāṃś ca pitṝn ātmānam eva ca
tenāmṛtatvaṃ vrajati sā kāṣṭhā puṇyakarmaṇām |
40 | tad idaṃ mayi te dṛṣṭaṃ pratyakṣaṃ madhusūdana
yathā rājyāt paribhraṣṭo vasāmi vasatīr imāḥ |
41 | te vayaṃ na śriyaṃ hātum alaṃ nyāyena kena cit
atra no yatamānānāṃ vadhaś ced api sādhu tat |
42 | tatra naḥ prathamaḥ kalpo yad vayaṃ te ca mādhava
praśāntāḥ samabhūtāś ca śriyaṃ tān aśnuvīmahi |
43 | tatraiṣā paramā kāṣṭhā raudrakarmakṣayodayā
yad vayaṃ kauravān hatvā tāni rāṣṭrāṇy aśīmahi |
44 | ye punaḥ syur asaṃbaddhā anāryāḥ kṛṣṇa śatravaḥ
teṣām apy avadhaḥ kāryaḥ kiṃ punar ye syur īdṛśāḥ |
45 | jñātayaś ca hi bhūyiṣṭhāḥ sahāyā guravaś ca naḥ
teṣāṃ vadho 'tipāpīyān kiṃ nu yuddhe 'sti śobhanam |
46 | pāpaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ vayaṃ ca kṣatrabāndhavāḥ
sa naḥ svadharmo 'dharmo vā vṛttir anyā vigarhitā |
47 | śūdraḥ karoti śuśrūṣāṃ vaiśyā vipaṇijīvinaḥ
vayaṃ vadhena jīvāmaḥ kapālaṃ brāhmaṇair vṛtam |
48 | kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ hanti matsyo matsyena jīvati
śvā śvānaṃ hanti dāśārha paśya dharmo yathāgataḥ |
49 | yuddhe kṛṣṇa kalir nityaṃ prāṇāḥ sīdanti saṃyuge
balaṃ tu nītimātrāya haṭhe jayaparājayau |
50 | nātmacchandena bhūtānāṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā
nāpy akāle sukhaṃ prāpyaṃ duḥkhaṃ vāpi yadūttama |
51 | eko hy api bahūn hanti ghnanty ekaṃ bahavo 'py uta
śūraṃ kāpuruṣo hanti ayaśasvī yaśasvinam |
52 | jayaś caivobhayor dṛṣṭa ubhayoś ca parājayaḥ
tathaivāpacayo dṛṣṭo vyapayāne kṣayavyayau |
53 | sarvathā vṛjinaṃ yuddhaṃ ko ghnan na pratihanyate
hatasya ca hṛṣīkeśa samau jayaparājayau |
54 | parājayaś ca maraṇān manye naiva viśiṣyate
yasya syād vijayaḥ kṛṣṇa tasyāpy apacayo dhruvam |
55 | antato dayitaṃ ghnanti ke cid apy apare janāḥ
tasyāṅga balahīnasya putrān bhrātṝn apaśyataḥ nirvedo jīvite kṛṣṇa sarvataś copajāyate |
56 | ye hy eva vīrā hrīmanta āryāḥ karuṇavedinaḥ
ta eva yuddhe hanyante yavīyān mucyate janaḥ |
57 | hatvāpy anuśayo nityaṃ parān api janārdana
anubandhaś ca pāpo 'tra śeṣaś cāpy avaśiṣyate |
58 | śeṣo hi balam āsādya na śeṣam avaśeṣayet
sarvocchede ca yatate vairasyāntavidhitsayā |
59 | jayo vairaṃ prasṛjati duḥkham āste parājitaḥ
sukhaṃ praśāntaḥ svapiti hitvā jayaparājayau |
60 | jātavairaś ca puruṣo duḥkhaṃ svapiti nityadā
anirvṛtena manasā sasarpa iva veśmani |
61 | utsādayati yaḥ sarvaṃ yaśasā sa viyujyate
akīrtiṃ sarvabhūteṣu śāśvatīṃ sa niyacchati |
62 | na hi vairāṇi śāmyanti dīrghakālakṛtāny api
ākhyātāraś ca vidyante pumāṃś cotpadyate kule |
63 | na cāpi vairaṃ vaireṇa keśava vyupaśāmyati
haviṣāgnir yathā kṛṣṇa bhūya evābhivardhate |
64 | ato 'nyathā nāsti śāntir nityam antaram antataḥ
antaraṃ lipsamānānām ayaṃ doṣo nirantaraḥ |
65 | pauruṣeyo hi balavān ādhir hṛdayabādhanaḥ
tasya tyāgena vā śāntir nivṛttyā manaso 'pi vā |
66 | atha vā mūlaghātena dviṣatāṃ madhusūdana
phalanirvṛttir iddhā syāt tan nṛśaṃsataraṃ bhavet |
67 | yā tu tyāgena śāntiḥ syāt tad ṛte vadha eva saḥ
saṃśayāc ca samucchedād dviṣatām ātmanas tathā |
68 | na ca tyaktuṃ tad icchāmo na cecchāmaḥ kulakṣayam
atra yā praṇipātena śāntiḥ saiva garīyasī |
69 | sarvathā yatamānānām ayuddham abhikāṅkṣatām
sāntve pratihate yuddhaṃ prasiddham aparākramam |
70 | pratighātena sāntvasya dāruṇaṃ saṃpravartate
tac chunām iva gopāde paṇḍitair upalakṣitam |
71 | lāṅgūlacālanaṃ kṣveḍaḥ pratirāvo vivartanam
dantadarśanam ārāvas tato yuddhaṃ pravartate |
72 | tatra yo balavān kṛṣṇa jitvā so 'tti tad āmiṣam
evam eva manuṣyeṣu viśeṣo nāsti kaś cana |
73 | sarvathā tv etad ucitaṃ durbaleṣu balīyasām
anādaro virodhaś ca praṇipātī hi durbalaḥ |
74 | pitā rājā ca vṛddhaś ca sarvathā mānam arhati
tasmān mānyaś ca pūjyaś ca dhṛtarāṣṭro janārdana |
75 | putrasnehas tu balavān dhṛtarāṣṭrasya mādhava
sa putravaśam āpannaḥ praṇipātaṃ prahāsyati |
76 | tatra kiṃ manyase kṛṣṇa prāptakālam anantaram
katham arthāc ca dharmāc ca na hīyemahi mādhava |
77 | īdṛśe hy arthakṛcchre 'smin kam anyaṃ madhusūdana
upasaṃpraṣṭum arhāmi tvām ṛte puruṣottama |
78 | priyaś ca priyakāmaś ca gatijñaḥ sarvakarmaṇām
ko hi kṛṣṇāsti nas tvādṛk sarvaniścayavit suhṛt |
79 | vaiśaṃpāyana uvāca |
79 | evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājaṃ janārdanaḥ
ubhayor eva vām arthe yāsyāmi kurusaṃsadam |
80 | śamaṃ tatra labheyaṃ ced yuṣmadartham ahāpayan
puṇyaṃ me sumahad rājaṃś caritaṃ syān mahāphalam |
81 | mocayeyaṃ mṛtyupāśāt saṃrabdhān kurusṛñjayān
pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvāṃ ca pṛthivīm imām |
82 | yudhiṣṭhira uvāca |
82 | na mamaitan mataṃ kṛṣṇa yat tvaṃ yāyāḥ kurūn prati
suyodhanaḥ sūktam api na kariṣyati te vacaḥ |
83 | sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ suyodhanavaśānugam
teṣāṃ madhyāvataraṇaṃ tava kṛṣṇa na rocaye |
84 | na hi naḥ prīṇayed dravyaṃ na devatvaṃ kutaḥ sukham
na ca sarvāmaraiśvaryaṃ tava rodhena mādhava |
85 | bhagavān uvāca |
85 | jānāmy etāṃ mahārāja dhārtarāṣṭrasya pāpatām
avācyās tu bhaviṣyāmaḥ sarvaloke mahīkṣitām |
86 | na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ
kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ |
87 | atha cet te pravarteran mayi kiṃ cid asāṃpratam
nirdaheyaṃ kurūn sarvān iti me dhīyate matiḥ |
88 | na jātu gamanaṃ tatra bhavet pārtha nirarthakam
arthaprāptiḥ kadā cit syād antato vāpy avācyatā |
89 | yudhiṣṭhira uvāca |
89 | yat tubhyaṃ rocate kṛṣṇa svasti prāpnuhi kauravān
kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punarāgatam |
90 | viṣvaksena kurūn gatvā bhāratāñ śamayeḥ prabho
yathā sarve sumanasaḥ saha syāmaḥ sucetasaḥ |
91 | bhrātā cāsi sakhā cāsi bībhatsor mama ca priyaḥ
sauhṛdenāviśaṅkyo 'si svasti prāpnuhi bhūtaye |
92 | asmān vettha parān vettha vetthārthaṃ vettha bhāṣitam
yad yad asmaddhitaṃ kṛṣṇa tat tad vācyaḥ suyodhanaḥ |
93 | yad yad dharmeṇa saṃyuktam upapadyed dhitaṃ vacaḥ
tat tat keśava bhāṣethāḥ sāntvaṃ vā yadi vetarat |